«Úılený ońaı, úı bolý qıyn», sondyqtan da...

Úılený – súnnet desek te, tilek qosyp, otaý tigýge nıet etken jastar bul qadamǵa barmaı turyp, tómendegi kerekti aqyl-keńesterdi eskergeni jón. Óıtkeni, úılený úlken jaýapkershilik bolǵandyqtan, arnaıy ishki daıyndyqty qajet etedi.  

1. Shynaıy nıet, yqylasty duǵa

Musylman kisi tútin tútetýge shynaıy nıet bildirip, ony qulshylyq retinde qabyldaýy tıis. Sondyqtan, namazdarynyń sońynda nemese kúndelikti duǵalarynda Allah taǵaladan eki dúnıede de qaıyrly bolatyn, birge qol ustasyp baqytty ómir keshetin, minez-qulqy jaqsy jar tileýi qajet. Yqylaspen jasalǵan duǵa – baqytqa jol ashatyn eń senimdi joldardyń biri. Shynaıy kóńilmen jasalǵan duǵadan keıin adam balasy Allah taǵalanyń qaıyrly jar násip etetinine bek senýi kerek.

2. Bolashaq jardy kórý

Ómir boıy bir jastyqty jastanyp, qıyn belesterden qol ustasyp birge asatyn eki jastyń nekeden buryn mindetti túrde bir-birin kórip, bir-biri jaıy málimetteri bolýy kerek. Bul shańyraqtyń beriktigi úshin mańyzdy. Jigittiń qalyńdyqty, qalyńdyqtyń jigitti kórýi kerektigi hadısterde de aıtylǵan. Paıǵambarymyz (s.a.s.) úılenetin kezinde sahaba Muǵıra ıbn Shýbáǵa: «Úılenetin qyzyńdy kór. Sebebi, úılenbeı turyp ony kórý otbasylyq ómirińniń jemisti bolýyna jol ashady», – degen. Osy ósıetke saı úılenbeı turyp qalyńdyǵyn kórgen haziret Mýǵıra otbasylyq ómirinde óte baqytty bolǵanyn, ekeýiniń jaqsy til tabysqanyn aıtady. 

Biraq úılenetin eki jastyń bir-birin kórýi úshin qastarynda qyz jaǵynan nemese jigit jaǵynan bir týys áıel adam bolýy kerek. Sebebi, dinimiz boıynsha nekesi qıylmaǵan qyz ben jigittiń ońasha qalýy haram. Keıbireýler úılenbeı turyp eki jastyń birge júrip-turǵany, birge qydyrǵany bir-birin tanýy úshin paıdaly deıdi. Biraq úılenbeı turyp bir-birine kemshilikterin kórsete bermeıtin qyz ben jigit úshin bunyń paıdasy shamaly. Sondyqtan da, atam qazaq: «Qyz kezinde bári jaqsy, jaman áıel qaıdan shyqty» demeı me? Qaıta mundaı kezdesýler eki jasty kúnáǵa jetelep, ártúrli ókinishti jaǵdaılarǵa uryndyrýy múmkin. Mundaı qatelikterdiń aldyn alý úshin eki jastyń ońasha kezdesýine dinimizde tyıym salynǵan. Onyń ornyna jigittiń qyzben tanyspaı turyp, syrtynan, qyzǵa bildirmeı kórýi durys dep sanalady. Eger unasa ǵana qyzben tanysqany durys. Al eger qyzdy aldyn ala kórmeı, tanysyp, odan keıin qyzdy unatpaı jatsa, qyzdyń názik kóńiline qaıaý túsýi sózsiz.

3. Úılenetin jastardyń bir-birimen sóılesýi

Qalyńdyq pen jigittiń tek qana bir-birin kórýi jetkiliksiz. Olar bir-birin tanýy úshin sóılesýi de qajet. Sóılesý barysynda eki jas bir-biriniń suraqtaryna esh nárseni jasyrmaı búkpesiz jaýap berýi kerek. Ári ózderiniń talap-tilekterin de  bildirgeni durys. Sonda ǵana olar bolashaq jary jaıly durys málimetterge ıe bola alady. Qalyńdyq pen jigittiń sóılesýine dinimiz ruqsat bergenin myna oqıǵadan kóre alamyz. Halıfa Omar (r.a.) haziret Álıdiń qyzy Úmmú Kúlsimdi aıttyrmaq bolady. Sonda haziret Álı (r.a.): «Qyzymnyń pikirin surap kóreıin, ol ne deıdi eken?» – dep, qyzyna bolǵan jaıdy baıandaıdy. Úmmú Kúlsim: «Halıfa Omardy jaqynnan kórgen emespin, ony tanymaımyn ǵoı», – degende, ákesi: «Olaı bolsa seni halıfa Omardyń úıine jibereıin, kezdesip, tanysyńdar», – deıdi. Úmmú Kúlsim halıfa Omardyń úıine baryp, onymen tanysady. Ekeýi sóıleskennen keıin halıfanyń usynysyn qabyl alyp, oǵan turmysqa shyǵýǵa kelisedi.

Sóılesý barysynda joǵaryda aıtylǵandaı eki jaq ózderiniń sharttaryn ashyq baıandaýy qajet. «Aldymen úılenip alaıyq, sosyn sharttardy sóılese jatarmyz. Sharttarymdy qazir aıtsam ony úrkitip alarmyn» degen jospar qurylatyn bolsa, shańyraqqa opasyzdyq bolyp sanalady. Sondyqtan, istiń basynda eki jastyń  eshqandaı oıyn ishine búgip qalmaı, aǵynan jarylǵany abzal. Biraq sóılesý kezinde de eki jastyń jalǵyz qalýyna bolmaıdy. Joǵaryda eskertkenimizdeı qyzdyń jaqyny nemese jigit jaǵynan bir áıel adam qastarynda bolýy qajet. Qyz ben jigittiń jalǵyz qalýyna Paıǵambarymyz (s.a.s.) bylaı dep tyıym salǵan: «Er kisi qasynda mahramy (ıaǵnı ózimen úılenbeıtindeı jaqyn týystary) bolmasa basqa áıelmen jalǵyz qalmasyn» (Býharı, Nıkah, 111). Tipti bir hadısinde er kisi men áıel adam jalǵyz qalǵanda qastarynda shaıtan bolatynyn eskertip bylaı deıdi: «Bóten áıelmen jalǵyz qalmańdar, sebebi olardyń qasynda úshinshisi shaıtan bolady». Bul bir jaǵynan qyz balanyń namysyn saqtaýǵa, ósek-aıańǵa ilinbeýine sebep bolatyn bolsa, ekinshi jaǵynan eki jasty adaldyqtyń ala jibin attamaı, shaıtannyń azǵyrýy men nápsiniń jeteginde ketýden saqtaıdy. Osylaısha dinimiz ákesiz balalardyń dúnıege kelýiniń aldyn alyp, jastardyń opyq jemeýin kózdeıdi. Olardyń ıbaly da tárbıeli tulǵasyn ımandylyqtyń adal saltymen qorǵaıdy.

«Súıdim, kúıdim» dep atústi nekelese salǵan adamdardyń sany kóp.  Árkim óz kókeıindegi armanmen úılenedi, jarynyń óz qalaýynan shyǵýyn kútedi. Biraq buny otbasyn qurmaı turyp jary da armandady. Onyń da ózine tán qalaýy boldy. Buny árkim túsine bermeıdi. Biraq qyz ben jigittiń sóz baılasýy kezinde mundaı asa mańyzdy taqyryptar qozǵala qoımaıdy. Kezdesý barysynda eki jastyń arasynda órbigen áńgime kúndelikti amandyq pen oıyn-saýyqty sóz etýden árige aspaıdy. Qoǵamymyzda kóptep kezdesetin, osyndaı «áttegen-aılardy» saralap qaraıyqshy.

Keıde jas kelin «men ata-enemmen tura almaımyn» dep minez kórsetse, jigit «men áke-sheshemdi tastap kete almaımyn» dep shıryǵady. Mundaı teketiresterdi kórgende bul ekeýi sóz baılasqan kezde qydyrýdan basqa túk bitirmegen be degen oı eriksiz kókeıge keledi.  Mundaı urys-keristerdiń deni erteńge kóz júgirtip, tereń oılanbaýdan týyndaıdy. Biz kóp rette oılanýdan qashamyz, bárin bilemin dep oılaımyz. Keıde bári qarsy bop turǵanyn sezsek te, sońynyń jaqsy bolmasyn ishteı boljasaq ta jaqsy bop keter degen bos úmitpen ózimizdi aldaımyz. «Jastar aqyly kirip, úı bop ketse túzeler», «áıeli durystar», «balaly bolǵan soń aptyǵy basylar» degen sózderge qulaǵymyz úırenip-aq qalǵan. Árıne, bulaı bola ketýi ekitalaı ekenin ýaqyt qana kórsetedi. Úılenbeı turyp erteńgi kúnniń máselelerin talqylaýdyń bir paıdasy osynda jatyr. Mundaı ashyq áńgime erteńgi kúngi ashý men kóz jasynyń aldyn alady. Tanysý barysyndaǵy áńgime ústinde jigit qyzdy, qyz jigitti tyńdaýyna, tańdaýyna múmkindik mol. Sondyqtan, istiń basynda-aq oılaryn ortaǵa salyp, bir-birine pikirlerin bildirgeni, osylaısha ózderiniń qandaı arman-tilegi baryn anyqtaǵany durys. Eger ekeýi osy sóılesý barysynda bir mámilege kelse, eki jaqtyń da júregi tynysh, erteńgi kún beıbit bolady. Al, qarsy jaq belgili bir jaǵdaıdy qabyldaı almaımyn dese, ondaı ydys-aıaǵynyń syldyry kóp otbasyn qurýdy toqtatqan jón. Sebebi, keıinnen jandy qajytatyn, túıini sheshilmeıtin shýly shańyraq bolýdan góri bereke men birlik izdep, ózimen úılese alatyn jar izdeý artyq emes pe? Dúnıede adamnyń bir ret joly bolmaǵanymen basqa kezde joly bolatynyn umytpaý kerek.

Eger adam óz taǵdyryn basqa bir adammen qosamyn dese, odan syr búgýi qanshalyqty durys? Keıde adamdar bir-birinen óz bilimi, densaýlyq jaǵdaıy nemese otbasy týraly mańyzdy jaǵdaılardy búrkemelep qalady. Keıde tipti buryn úılengendigin nemese balasynyń bolmaıtyndyǵyn bile tura jasyratyndar da barshylyq. Sondyqtan, úı bolamyn degen kúnnen bastap, eki jastyń arasynda jasyryn syr bolmaı, sabyr men baıypqa barynsha kúsh salý kerek. Ómirdegi eń mańyzdy qadamdy jasarda jan-jaqty oılanbasqa bola ma?

 4. Qalyńdyq nemese kúıeý jigit jaıly tanystarynan surastyrý

Qalyńdyq  nemese kúıeý jigit jaıly tanys kisilerden surap, bilý de qurylatyn shańyraqtyń beriktigi úshin mańyzdy qadam. Úılenetin jastar bir-biriniń tegin, otbasyn, alǵan tárbıesin, minez-qulqyn ony jaqyn tanıtyn kisilerden surastyryp, jurtpen aqyldasqany durys. Bir isti bastar aldynda elmen aqyldasý – Paıǵambar súnneti. Biraq, keńesken adam durys sózdi, jaqsy men jamandy aıyra biletin kisi bolǵany jón. Bul jaıynda orta ǵasyr ǵulamasy Imam Ǵazalı bylaı deıdi: «Áıeldiń minez-qulqy men ádemiligin tek qana shynshyl, aqyldy, durys pen burysty ajyrata biletin kisiden suraý kerek. Aqyldasqan keńesshi aıttyrylatyn qyzdy qoldaıtyn  kisi emes, syrt kóz bolǵany durys. Sonda ǵana ol qyzdyń qasıetterin búge-shegesine deıin jetkizedi. Aqyldasatyn adam qyzdy jaqtyrmaıtyn kisilerdiń qatarynan bolmaýy tıis. Óıtkeni, dushpandyqpen qyzdyń jaqsy qasıetin jasyryp qalýy múmkin. Bul máselede týralyqty ustanyp, shyndyqty aıtatyndar óte az».

Osy qaǵıda qyz bala úshin de mańyzdy. Ol da kúıeý jigit jaıly ony tanıtyndardan surastyrǵany durys. Burynǵy kezde musylman elderinde qyzdyń ákesi nemese aǵasy jigit turatyn jerdegi meshittiń ımamynan jigitti qanshalyqty tanıtynyn, meshitke qanshalyqty keletinin surastyrǵan eken. Sóıtip, birinshi orynda jigittiń ımandylyǵyn bilýge tyrysqan. Ókinishke qaraı, bizdiń qoǵamymyzda jigittiń ımandylyǵynan buryn materıaldyq jaǵdaıy surastyrylady. 

Sondaı-aq, qyz ben jigit bir-biriniń kimdermen aralasatynyn, neni qalap, neni unatpaıtynyn bilýi qajet. Bul málimet te adamǵa úılenetin kisisiniń kim ekenin tanı túsýine kómektesedi. Sebebi, úmbettiń ustazy Paıǵambarymyz (s.a.s.): «Adam dosynyń dininde bolady. (Iaǵnı sol sııaqty oılanyp, minezi sonyń minezine uqsap ketedi.) Olaı bolsa árkim óziniń kimmen dos ekenine kóńil aýdarsyn», – degen (Ábý Dáýd, Ádep, 19). Sondyqtan, otbasyn birge quratyn jartysynyń dostary kim, qandaı kisilermen aralasady, olardyń oı-pikirleri qandaı ekenin de anyqtaǵan durys. Atam qazaq «Jaqsymen joldas bolsań, jetersiń muratqa, jamanmen joldas bolsań, qalarsyń uıatqa» dep beker aıtpasa kerek.

Taǵy bir aıta ketetetini jigit úshin qyzdyń úı sharýashylyǵyna beıimdiligin surastyrý da mańyzdy. Sebebi, áıeli tamaq pisire almaıtyn olaq, úıin uıadaı qylyp ustaı almaıtyn salaq bolsa, mundaı shańyraqtan aıqaı-shý arylmasy anyq. Bul málimetterdiń bárin tek qana eki jasty jaqsy tanıtyn, aqty aq, qarany qara dep aıtatyn ádil jandardan surastyrý arqyly ǵana bilýge bolady. Onyń tysynda qyz ben jigit qansha kezdesse de, qydyryp tabandarynan taýsylsa da bir-biriniń kemshilikterin bile almaýy múmkin. Óıtkeni, adam balasy qarsy jynystyń aldynda árdaıym tek jaqsy jaǵynan kórinýge tyrysady.

5. Istıhara namazy      

Joǵarydaǵy amaldardan keıin kisi óz tańdaýynyń durys-burystyǵyn bilý úshin ıstıhara namazyn oqyǵany abzal. Is­tı­ha­ra na­ma­zy – istiń qaı jaqsysyn rýhanı ısharat arqyly bilýge sep bolatyn eki rá­kattyq nápil na­maz. Al­ǵash­qy rá­kat­ta «Ka­fı­rýn», ekin­shi rá­kat­ta «Yqy­las» sú­re­sin oqý – mus­ta­hap. Na­maz­dan keıin «ıs­tı­ha­ra» du­ǵa­sy oqy­la­dy. Du­ǵa­ny oqy­ǵan­nan keıin adam jú­re­gi­niń qaı jaqyn tartqanyn tańdaıdy.