YBYRAI ALTYNSARIN: ORYNBOR VEDOMSTVOSY QAZAQTARYNYŃ QUDA TÚSÝ, QYZ UZATÝ JÁNE TOI JASAÝ DÁSTÚRLERINIŃ OChERKI

 Qazaqtardyń ózara qoǵamdyq qatynastary tek qana eskilikti ádet-ǵuryptar boıynsha rettelip otyrǵan kezde, ózderiniń dostyǵyn jekjat bolyp nyǵaıtqysy kelgen adamdar, biriniń áıeli ul, ekinshisiniń áıeli qyz tapsa, olardy nekelep, bir-birine qosatyn bolyp ýádelese berýshi edi. Bul ádet qazirgi ýaqytta qalyp barady. Muny kórshiles halyqtardyń birqatar yqpalynyń nátıjesinen (olardyń yqpaly bul jaǵynan óte az) deýge bolar edi. Biraq, solaı bola tursa da, bul ádet kóp retterde áli kúnge deıin bar. Eki-úsh jasar uly bar dáýletti qazaqtyń qaısysy bolsa da, balasyna ózi syqyldy dáýletti jáne bedeldi bireýdiń qyzyn aıttyrýǵa tyrysady. Balasy 10-11 jasqa tolysymen-aq onyń ata-anasy tıisti kádesin berip, qalyńdyǵyna uryn jiberedi. Balasyn óziniń kúıine jáne jalpy jaǵdaıyna qaraı jasy tolmaı turyp ta, jasy tolǵannan keıin de úılendire alady. Biraq kóbinese, balıǵyǵa jetkenshe úılendirip qoıady. Aýqatty qazaqtar balasyn 11-12 jasynda-aq úılendire beredi. Al endi mynadaı retterde, mysaly, bireýdiń jalǵyz balasy bolsa, sondyqtan ol qazaqtarsha aıtqanda, balasyna kelin áperip, qyzyǵyn kórgisi kelse, onda balasyn 8-9 jasynda úılendire salady. Sol sııaqty osyndaı retterde on jastaǵy ne odan da jas qyzdy kúıeýge bere beredi. Onan soń keıde on jasar bala, aldy 7-8 jasqa kelgen balalary bar áıelge de úılenip qalady. Bul, ádette balanyń aǵasy ólip, onyń artynda áıeli qalǵan jaǵdaıda kezdesedi. Mundaı jaǵdaıda áıel ámeńgerlik dástúr boıynsha, ólgen kúıeýiniń týǵan inisine tıedi, al eger onyń týǵan aǵa-inisi bolmasa, onda onyń týysqandarynyń birine kúıeýge tııýge tıis. Al eger ólgen kisiniń jesirdi alatyn jas týysqandary bolmasa, onda ol áıel (jas ta bolsa) keıde alpys nemese jetpiske kelgen shalǵa tııýge tıis. Qazaqtardyń jalpy neke sharty boıynsha jesir áıeldiń ekinshi erimen jas aıyrmashylyǵy da, onyń tilegi de, sol sııaqty basqa dálelderi de esepke alynbaıdy. Ámengerlerdiń mundaı pravosyna basqa rýdyń adamdarynyń qandaı da bolsa qol suǵýy bitispes daý týǵyzady. Mundaı arazdyqtyń túbi keıde kisi ólimine aparyp soqtyrady.

Áıelinen aırylyp qalǵan qazaq ekinshi áıel ala alady, alǵanda ekinshi qaıyn atasyna aıyp tólep alady. Bul aıyptyń belgili mólsheri joq, biraq solaı bola tursa da, kóbinese, qymbatqa túsedi. Qazaq qyzy áıeli ólgen adamnyń aıttyrýyn ózine kemshilik dep sanaıdy. Ondaı kúıeý «úıi synyq» dep atalady, bul onyń kúızelgenin kórsetedi. Mundaı jaǵdaılarǵa qaramastan, qazaq baılarynyń kóbi birneshe qatyn alady. Bul kóp qatyn alýdyń sebebi, dinniń jol berýin bylaı qoıǵanda, mynadaı sebepterden de bolady: áıelin ózi súıip almaı, ata-analarynyń qosýy boıynsha alǵan qazaqtar, mundaı áıelinen ózi súıetin qasıetti árqashan taba bermeıdi. Osynyń saldarynan ondaı erli-zaıypty adamdardyń arasy sýyıdy, shyǵysady, sonan keıin, kúıi kóterse, ol ekinshi áıel alady, burynǵy áıelin de ózine qaldyrady.

Eger ekinshi áıel jóninde de qatelesken bolsa, onda ol óziniń munysyna yza bolyp, keıde úshinshi áıel alady. Onan soń kóp qatyn alýǵa taǵy basqa da qazaqtardyń oıynsha, óte mańyzdy, mysaly, áıeliniń murager bolatyn ul tappaýy sııaqty sebepter de bolady. Qazaqtarda ózderiniń kóp qatyn alýlarynyń maqsatyn aıtpaı-aq túsindiretin bir maqal bar. Ony orysshaǵa aýdarmaı-aq qazaq tilinde jazaıyn: «Baıtal kóp bolsa qulyn da kóp bolady» deıdi qazaqtar.

Dańqty qazaqtar árqashan óziniń balasyna basqa bir rýdan, taıpadan baryp, ózindeı dańqty adamdardyń qyzyn aıttyrýǵa tyrysady. Qazir de solaı. Qazaq arasyndaǵy ańyzǵa qaraǵanda, qyz aıttyrýdyń mundaı tártibi Esim degen hannyń buıryǵy boıynsha ornaǵan kórinedi. Qazaq qarttary mundaı tártipte alysty boljaǵandyq bar ekenin, óıtkeni, qazaq arasy tynysh bolmaǵan kezderde onyń halyqqa paıda keltirgenin aıtady. Shynynda da, qazaqtarǵa keıbir bılerdiń yqpalynyń óte kúshtiligine qaraǵanda (bı degen ataq qazirde de bar), jaýlasyp otyrǵan rýlardyń basty adamdarynyń bir-birimen quda bolýy jeke rýlardyń ózara tatýlasýyna sebep boldy deýge bolady. Qazaq arasynda qazir berik oryn taýyp otyrǵan ádet, atap aıtqanda, óziniń segiz atadan jaqyn týystarynyń qyzyna úılenbeý ádeti, múmkin, osy sebepten engizilgen bolar.

Bul arada bir aıta ketetin nárse, Muhammedtiń zańy tipti jaqyn qaryndastaryna da úılenýge ruqsat etedi. Bul qazaqtan basqa musylmandardyń bárinde bar. Eki-úsh qatyny bar qazaqtardyń eń alǵashqy úılengen áıeli «báıbishe» dep atalady. Ony eri de, basqalar da syılaýǵa tıis. Barlyq úı sharýashylyǵyn basqarý isi soǵan júkteledi. Qalǵan áıelderi «toqal» dep atalady. Osy attan qazaqtardyń olardy onsha kóp syılamaıtyndyǵy kórinedi. Solaı bola tursa da olardyń kóbi eriniń súıikti jary bolyp tabylady.

Dáýletti qazaqtar árbir áıelin jeke úıge, tipti bólek aýylǵa qoıady. Biraq kópshiligi bir úıde-aq tura beredi.

Balasyna qalyń bergisi kelgen ata-ana, quda bolǵysy kelgen adamnyń úıine óziniń eki-úsh jaqyn adamdaryn jiberip, quda bolý jóninde sóz salǵyzady. Eger qyzdyń ata-anasy bul usynysty qabyl alsa, jiberilgen adamdar sol arada qalyńmal týraly sóılesip kelisedi. Dáýletti adamdardyń qalyńmaly, basqasha aıtqanda, qaramaly, ádette, kelisýine qaraı, irili-ýaqty 47 jylqy bolady. Qalyńmaldyń mólsheri jóninde mynadaı bir ózgeshelikter bar. Kishi júzde (burynǵy Orynbor oblysy qazaqtarynyń batys jaǵy men orta jerinde) qalyńmalǵa 50 jylqy (bes jıyrma) beriledi. Orta dáýletti qazaqtar ýaq maldaryn, mysaly, qulynyn, buzaýyn, taǵy basqalaryn qosqanda, 37 qara beredi. Onyń ústine, qalyńmalmen qabat, besjaqsy týraly da kelisiledi. Besjaqsyny qalyńdyǵynyń sáýkelesine arnap, kúıeý berýge tıis. Eń baı qazaq besjaqsyǵa 500-600 som beredi, orta dáýletti adam 200-300 som beredi, mundaı káde, kóbinese, aqshalaı tólenedi.

Eki jaq sóz baılasqannan keıin, sóz salýǵa jiberilgen adamdar aýylyna qaıtady. Osydan keıin, kóp keshikpeı, kúıeý balanyń ata-anasy onyń qaıyn atasynyń úıine, joǵaryda aıtylǵan shartty ábden bekitý úshin, 5-10 adamnan quralǵan qudashylar jiberedi. Qudalardyń kele jatqan habaryn esitip, qalyńdyqtyń ata-anasy aýyldan oqshaýlaý bir jerge úı tigedi de, onyń ishine kilem jaıyp, kórpe tósep, kópshikter qoıady. Qonaqtar sol úıge qabyldanady, biraq munyń ózgeshe salty bolmaıdy.

Erteńine qudalar aıttyryp otyrǵan qyzdyń ákesiniń úıine shaqyrylady. Bul arada mynadaı bir qyzyq ádet bolady.

Qonaqtar qalyńdyqtyń úıine shaqyrylǵanǵa deıin bir top áıel jınalyp, suıyq qamyr ázirleıdi, balshyq ákeledi, onyń bárin jeke tabaqtarǵa salyp qoıady. Birneshe jaýlyq, arqan daıyndap qoıady. Úıdiń janynda ógizder baılaýly turady. Birneshe áıel álgi aıtylǵan balshyq, qamyrlaryn qoldaryna alyp, esiktiń janynda kórinbeı turyp alady. Sodan keıin úıge qudalar shaqyrylady. Bular kelip tabaldyryqtan attaı bergende, jasyrynyp turǵan áıelder, qapylysta bas salyp, bireýleri qudalardyń betine qamyr jaǵady, ekinshileri balshyq jaǵady, sodan keıin kúshtep bastaryna jaýlyq tartady, teris qaratyp ógizge mingizedi. Sóıtip tańyp tastaıdy da, ógizdi dalaǵa qaraı qýyp ala jóneledi. Osyǵan ábden kúlisip alǵannan keıin ekinshisine kirisedi. Arqannyń bir ushyn shańyraqtan ótkizip alady da, ekinshi ushyna, bet aýzy qamyr-qamyr, balshyq-balshyq bolǵan qudalardyń bireýin baılap, arqannyń ana ushynan tartyp, baıǵus qudany shańyraqka salbyratyp ilip qoıady. Shańyraqtan túsirip alyp balshyqqa aýnatady, apanǵa salady, taǵy da sondaı ázilin isteıdi.

Qudalardyń mundaı túrine qaraǵanda, mysaly, ógizdiń ústine tanylǵan qudany ógiz týlap jyǵyp ketkenin kórgende, shynynda ishek-sileń qatady, saqaly jelpildegen erkektiń basyna jaýlyq tartqan kezde, tipti kúlkińdi tııa almaısyń. Biraq munyń bári beıshara qudalarǵa qandaı bolyp tıetindigin eshkim oılamaıdy.

Aqyrynda munyń bári aıaqtalyp, qudalar qalyńdyqtyń úıine shaqyrylady. Osy arada olarǵa káde beriledi. Birinshi, eń baǵaly káde kúıeýdiń ákesine beriledi, ekinshi káde sol aýyldyń úlkenine beriledi, sonan keıin kelgen qonaqtarǵa úlestiriledi. Kádeniń baǵaly bolýy berýshiniń kóńiline, myrzalyǵyna baılanysty. Biraq, kóbine, onyń baǵasy besjaqsynyń somasyna teńelýi kerek. Kóbinese, besjaqsynyń ózi de kıt kıgizýdiń esebinen kúıeýdiń ata-anasyna qaıtarylyp beriledi.

Qudalar aýylyna qaıtqannan keıin, kúıeýdiń ákesinen káde, qalyńmal, besjaqsy alý úshin endi ol aýylǵa qalyńdyqtyń ákesiniń ózi barady nemese óziniń ornyna balasyn, ne týysqanyn jiberedi,

Aýyl adamdary kúıeýdiń aýlyna kelgen qonaqtardy da qalyńdyqtyń aýlynda bolǵan tártippen, sondaǵy ázilmen qarsy alady. Barǵan qudalar qalyńdyqtyń aýlynda qandaı kelemejge ushyrasa, kúıeýdiń aýlyna kelgen qudalar da naq sondaı kelemejge ushyraıdy.

Kelgen qonaqtar, qazaqtardyń dástúrli toıynan keıin, qalynmal alýǵa kirisedi. Eger qalyńǵa alynǵan maldyń ishinde aýrý, ne basqa kemshiligi bar mal bolsa, ondaı mal qalynmal qatarynan shyǵarylady, onyń ornyna basqa mal qosylady. Kúıeýdiń ákesiniń beretin kádeleri, bul sapar, qalyńdyqtyń ákesinen alynǵan kádelerden, baǵasy jaǵynan alyp qaraǵanda kem bolady. Biraq qalyńdyqtyń ákesiniń shekken mundaı zııany basqa bir rettermen óteledi. Alǵashqy quda túskennen keıin eki-úsh jyl ótken soń, kúıeýdiń ata-analary kúıeýdi qymbatty kádelermen qalyńdyǵyna jiberedi. Bul káde «ilý» dep atalady. Baı adamdardyń beretin ilýi, orta eseppen, 40-50 jylqy bolady. Ilýmen birge jáne basqa da zattar – ártúrli jibek, shuǵa, shyt sııaqty (áıelderge úlestirý úshin) jiberiledi. Bul kádeler «jyrtys» dep atalady. Jyrtystyń baǵasy eki júz somǵa deıin barady.

Kúıeý qaınyna barǵanda jaqsy kıinýge, er-turmany saı jaqsy at minýge tıis. Atqa salynatyn er-turman taza kúmispen, eń bolmaǵanda, kúmis jalatqan zattarmen áshekeılenýge tıis. Kúıeý basyna bórik kımeý kerek. Óıtkeni bórik onyń betin túgel jaba almaıdy. Al qazaqtyń ádeptilik tártibi boıynsha, ondaı jaǵdaıda, kúıeýdiń beti túgel kórinbeýi kerek. Sondyqtan ol bóriktiń ornyna, bul joly, oqaly tymaq kııýge tıis. Kúıeýdiń janynda úsh-tórt joldasy bolady. Olardyń jasy úlkeni káde úlestirý sııaqty sharýashylyq jaǵyn basqarady. Baı kúıeýdiń joldasynyń ishinde ánshi, kúldirgish, syqaqqoı adamdary da bolady.

Kúıeý qalyńdyqtyń aýlyna kelgen soń qaıyndary shyǵyp, ilýge ákelgen malyn kóredi. Eger ony az dep tapsa nemese mal basynda kemistik bar dep tapsa, kúıeý baıǵusty aýylǵa túsirmeı, keıin qaıtaryp jiberedi. Kúıeý qaıyn atasyna onyń kóńilindegideı ilý ákelýge tıis, tek sonda ǵana ol qurmetti túrde qarsy alynady.

Ashyq túrde ruqsat etilgen tártip boıynsha kelip, qalyńdyǵyn eń alǵash ret kórýge kelgen kúıeý, sharýashylyq jaǵynan qanshama esebine jetik bolsa-daǵy, qalyńdyǵyn kórýge óte yntaly bolǵandyqtan, qaıyn atasynyń arsyz-uıatsyz talaptaryna, kóbinese, eriksiz kónedi. Aqyrynda alaryn alyp, kóńili tynǵan qaıyn atasy, kúıeýdiń aýylǵa kelip túsýine ruqsat etedi.

Aýyldan eki shaqyrymdaı jerge shatyr tigiledi, oǵan tóńirektegi aýyldyń, kúıeýdi qarsy alýǵa shaqyrylǵan áıelder jınalady. Shatyrǵa qaraı kele jatqan kúıeý men onyń joldastary, áıelder shatyrdan shyqqan kezde tegis attarynan túsedi. Áıelder jaqyndap kelgen kezde, kúıeý bas ıip, tájim etedi. Sonan keıin qalyńdyqtyń jaqyn týysqandary ony qoltyqtap, joldas-joralarymen birge, kúıeýge arnap tigilgen, kilem tóselip, jaqsy tósek salynǵan shatyrǵa ákelip kirgizedi. Osy arada kúıeý joldastarynyń úlkeni – otaǵasy ákelgen kádeleriniń birqataryn áıelderge úlestiredi. Qalyńdyqtyń týysqandaryna bútin bir kesek matadan, basqalaryna bir kezden, eki kezden ártúrli mata beredi. Qalyńdyqtyń týysqandarynyń qyzdaryna «kórimdik» dep atalatyn asa qundy kádeler beriledi.

Eki toǵyz, ıaǵnı, toǵyz-toǵyzdan eki bólek zat qaıyn atasyna jiberiledi. Onymen qatar, oǵan kúıeýdiń ákelgen aty er-turmanymen jiberiledi. Eger ol at pen er-turman unasa, qaıyn atasy alyp qalady, al unamasa, kúıeýden er-turmany sándi jaqsy at talap etedi. Bul osy joly berilmese de, qaıyn atasynyń kóńili tolǵandaı ótilip, keıinirek beriledi.

Oǵan deıin qalyńdyqtyń aýlynda mal soıylyp, toı bastalady. At shabys, kúres, altyn qabaq atý syqyldy qyzǵylyqty saýyqtar jasalady. Dombyra tartylyp, óleń aıtylady, kúıeýdi, qalyńdyqty jáne olardyń ata-analaryn maqtaǵan jyrlar jyrlanady, osynysy úshin aqyndar syılyq alady.

Bul kezde kúıeý basqa qyzdarmen, kelinshektermen únemi shatyrda otyrady. Biraq munyń ishinde qalyńdyǵy bolmaıdy. Olardyń qaı-qaısysy bolsa da kúıeýden tájim etýin talap etýge quqyly. Ruqsat etilmeı turyp kúıeý ornyna qaıta otyra almaıdy. Ádette, áıelder kúıeýdi uzaq ýaqyt túregelgizip qoıady, tájim etýin talap etedi. Al eger kúıeý muny oryndamasa, onda olardyń kez kelgeni kúıeýdi shapalaqpen tartyp jiberýge ne ıterip jiberýge tolyq quqyly. Eger kúıeýge bul da áser etpeıtin bolsa, onda áıelder urys-keris shyǵaryp, tarap ketedi. Munyń sońy jamanǵa aınalady. Mysaly, qaıyn atasy kúıeýdi qýyp jiberýi múmkin. Al qazir osy dástúr keıbir ańǵarǵysh qazaqtardyń arasynda qalyp barady. Kúıeýdiń bul arada kóretin bar qyzyǵy – qalyńdyǵynyń aýlynda bolǵan osy kúnderiniń bárin de ol, jalpy alǵanda kúıeýge tilektes qyzdardyń arasynda bolady.

Kúni keshke aınalyp, tún bolady. Qalyńdyqtyń ata-anasy ádettegisinen erte jatady. Al áıelder qalyndyqty qasyndaǵy basqa bir aýylǵa alyp ketedi (biraq kúıeýge ázir jolatpaıdy).

Osy kesh sol aýylda bir úı ázirlenedi. Onyń qojasyna kúıeý at mingizýge, ne shapan jabýǵa tıis. Bul káde «qyzqashar» dep atalady. Osy úıde jurt eki topqa bólinedi. Onyń biri kádege jaldanylyp alynǵan, kúıeý jaǵyn jaqtaıtyn top ta, ekinshisi qalyńdyq jaǵyn jaqtaıtyn top. Sońǵy top qalyńdyqty jasyryp qoıady. Kúıeý jaǵy ony izdep taýyp alǵan kezde tartys bastalady. Bul tartystaǵy qalyńdyq jaǵynyń maqsaty – qalyńdyqty qorǵap, bermeı qalý da, kúıeý jaq toptyń maqsaty –qalyńdyqty tartyp alý bolady. Aqyrynda bireýleriniń qoly jaralanyp, bireýleriniń bet-aýzy daladaı qan bolyp, kıimderi jyrtylǵannan keıin, ádette, árqashan kúıeý jaǵy jeńedi. Olar qyzdy tartyp alyp, ony jeńgeleriniń qolyna beredi, jeńgeleri qyzdy kúıeýge alyp barady.

Aýylda osy tartys bolyp jatqan kezde, kúıeý shatyrdan qaıyn atasynyń úıine aparylady. Qaıyn atasy men qaıyn enesi bul kezde, joǵaryda aıtqanymyzdaı, uıyqtap qalýlary kerek.

Úıdiń sol jaǵyna, esikke taman kúıeýge jaqsy tósek tóselip, jibekten ne basqa bir baǵaly matadan jasalǵan shymyldyq qurylady. Kúıeý kelip, tabaldyryqtan attaı bergende oǵan úsh ret tájim etkizedi de, úı ortasynda janyp turǵan otqa ákelip, qolyna suıyq maı quıylǵan temir baqyrash beredi. Kúıeý bul maıdy otqa quıady. Maı jalyndap janǵan kezde, kempirler ot basyna kelip, áýeli jalynǵa qoldaryn tıgizedi, sonan keıin mańdaılaryn, tósterin sıpap táýbe etedi. Budan keıin kúıeýdi tósegine otyrǵyzyp, tamaq beredi, aqyrynda shet adamdardyń bári ketip qalady.

Qalyńdyqty kúıeýge alyp kelgen kezde, áıelder mynadaı yrymdar isteıdi. Esik aldyna kelip bir kempir ótirik ólip jatady. Kúıeý oǵan káde beredi, bul káde «kempir óldi» dep atalady. Tósek janynda ıt bolyp, qalyńdyqty tósekke jibermeı taǵy bir kempir jatady. Ony qoıǵyzý úshin jáne ony ol jerden ketirý úshin kúıeý oǵan «ıtyryldatar» dep atalatyn káde beredi. Kempir osy kádege rıza bolady da, úıden shyǵyp ketip qalady. Odan keıin jeńgeleri qalyńdyqty kúıeýge alyp kelip, ony kúıeýdiń qasyna otyrǵyzady. Osy arada bir áıel olardyń kórpesiniń shetin kóterip, jabaıyn dep otyrǵansıdy, ol úshin ol «kórpe qımyldatar» degen káde alady.

Osydan keıin kúıeý men qalyńdyq bir tósekke jatady.

Kúıeý qaıyn atasynyń aýlynda úsh kúndeı bolyp, óz aýlyna qaıtady. Qaıtarynda qaıyndary onyń ústindegi kıimderin sypyryp alyp, onyń ornyna shamaly kıimder kıgizedi.

Sonymen, nekeleri qıylyp qosylǵansha, kúıeý, áıelderge úlestiretin azdy-kópti baǵaly kádeler alyp, qalyńdyǵyna kelip-ketip júredi. Kúıeý bolyp kórgen qazaqtardyń bári derlik neke qıylǵansha qalyńdyǵyna osylaısha kelip-ketip (qalyndyq oınap, – red.) júrgen ýaqytyn óz ómiriniń eń qyzyqty, eń jaqsy dáýiri dep esepteıdi.

Kúıeý qalyndyǵyna uryn kelip ketkennen keıin, qalyndyqtyń ata-anasy kóptegen kilem, shapan, ishik syqyldy jasaý ázirleı bastaıdy. Zergerlerge sáýkele jasatady. Muny kelinshek bir jyldaı kıip júredi. Ákesi ázirleıtin basty-basty jasaýlardan basqa, sheshesi óziniń súıikti qyzyna ákesinen jasyryp bilezik, syrǵa, kóılek sııaqty zattar ázirleıdi. Barlyq qyzdardyń da jasaýy birdeı bola bermeıdi. Mysal úshin bul jerde ózim biletin bir baıdyń jasaýyn aıtyp óteıin. Ol qyzynyń jasaýyna: úı jáne jasaý artatyn 25 túıe, kánaýyzdan, jibekten, jaı matalardan tigilgen 125 shapan, 50 kilem, onyń, 20-sy úlken, qymbat kilemder de, qalǵandary ortasha kilemder. 25 ishik, onyń bireýi janat ishik, 10 túlki ishik, qalǵandary qarsaq, qasqyr ishikter, bápi de maýytpen, jibekpen tystalǵan. 300 somdyq otaý, 5 at, onyń ekeýi qyzy minetin jorǵa, júz somdyq at-turman, tósek-oryn, birneshe kórpe, kóılekter berdi, bulardan basqa taǵy da baǵasy eń kemi 400 som turatyn aıaq-tabaq, kıiz sııaqty sharýashylyq zattar berdi. Qalaı bolǵan kúnde de uıaty bar, aýqatty qazaqtardyń jasaýǵa beretini onyń alǵan qalyńmalynan jáne kúıeýdiń bergen kádelerinen 7 kem bolmaıdy.

Munyń tek bir jaman jeri: qyzynyń keleshek úı jumysynyń keregi úshin emes, ata-analarynyń óz dańqy úshin berilgen bul jasaýlar, qalyńmalǵa tólengen qolma-qol aqshalar men malǵa qaraǵanda, jas qosylǵan erli-zaıyptarǵa onyń onnan birindeı de paıda keltirmeıdi. Keıbir qazaqtar malynyń kóbin qalyńmalǵa, ilýge jáne basqa kádelerge berip, aqyrynda ózi qatty joqshylyqqa ushyraıdy. Qalyńdyǵymen kelgen jasaý onyń sharýasyn kótere almaıdy. Ol jasaýlardyń da jartysyna jýyǵy derlik kelinshek túsken kúnderi-aq, ádet boıynsha týǵan-týysqandaryna úlestirilip beriledi.

Ákesi balasyn úılendirýge bel baılasa (atastyrǵannan keıin bir jyl ótken soń), onda oǵan «toı maly» dep atalatyn taǵy da 30-40-50 jylqy aıdatyp, onyń ústine áıelderge arnalǵan, ilý ilgende beriletindeı, basqa da zattaı kádeler berip, qasyna joldas ertip, kúıeý balany qalyńdyǵynyń aýlyna jóneltedi. Kelinshektiń otaýyna kerek kıizdiń jartysyn kúıeýdiń ózi beredi. Toı maly, kádeler taǵy basqalardyń ústine kúıeý qaıyn atasyna «sút aqy» dep bir jaqsy túıe berýge tıis. Sonymen qatar, «janyma jaqsy» deıtin taǵy da bir káde berýge tıis. Biraq bul káde eshkimge dep arnalyp berilmeıdi.

Kúıeý qalyńdyǵyn alaıyn dep kelgen kezde, qalyńdyq ákesi, ilý de ile kelgendegideı, aıdap kelgen malyn jaratpasa, qudasynyń ótinishin qabyldamaýy múmkin (mundaı jaǵdaılar da kezdese beredi). Biraq, áńgimeni uzarta bermeý úshin kúıeýdi qabyldady delik.

Uzaq ýaqyt ábigerlenip toıǵa daıyndalǵannan keıin (bul daıyndyq keıde eki-úsh-aq aıǵa sozylady), aqyrynda, neke qııatyn kún de kelip jetedi. Bul kúni toı jasalyp, at shaptyrylady, balýan kúrestiriledi jáne taǵy da basqa saýyqtar bolady. Toı ótken soń uzatylatyn qyz, apa-sińlilerin, jeńgelerin jáne basqa qyzdardy qasyna ertip alyp, týysqandaryn aralap tanysady. Árbir týysqan jáne jaqyn-joralary tanysa kelgen qyzǵa syılyq berýge tıis. Bireýleri kilem, bireýleri shapan beredi, al keıbireýleri birneshe kilem, shapan, ishik beredi. Sol kúni keshkisin tóńirektegi aýyldyń barlyq jastary uzatylatyn qyzdyń úıine jınalyp, oıyn-saýyq jasaıdy, óleń aıtady, dombyra tartady, án salady, qyz ben jigit aıtysady. Qyz jeńilse, jeńgen jigitke oramal beredi, jigit jeńilse, qyzǵa shapan kıgizedi. Budan keıin baryp neke qııý  dástúri isteledi. Osy jerde ǵana, jurttyń umytqan nársesi endi esine túskendeı, eki kýá aldynda qalyńdyqtan onyń osy uzatylǵaly otyrǵan kúıeýine shyǵýǵa rızashylyǵy suralady. Nekelesýshiler kóbinese úndemeı, «olardyń úndemegeni rıza bolǵany» dep, molda neke qııýǵa kirisedi. Neke qıylǵan kúnniń erteńine qyz jaǵy kúıeýdiń joldastaryn shaqyryp, olarǵa jasaýǵa beriletin buıymdardy kórsetedi. Sonan keıin bul buıymdar túıege artylyp, kelinshektiń qaıyn atasynyń aýlyna qaraı jóneltiledi de, kelinshekke at ertteledi. Qyzdyń ákesi, sheshesi, aǵa-inileri jáne basqa týysqandarynyń bári eń sońǵy ret qushaqtasyp qoshtasady, syńsý bastalady. Bul kúni týysqandarynyń shyn kóńilimen jylaǵan kóz jasy kól bolady. Al uzatylǵan qyz beıshara bárinen de kóp jylaıdy. Qyzdyń qasyndaǵylar oǵan: «taqııańdy tastap, sáýkele kı» dep kóp jalynady, qyz buǵan kópke deıin kónbeıdi. Biraq kıer kúni jetken soń ne shara, jeńgeleri ony jas kelinshekshe kıindirip, jóneltedi.

Qyzyn kúıeýiniń aýlyna deıin, ádette sheshesiniń ózi shyǵaryp salady. Qyzdyń sheshesi ol aýylda úsh-tórt kún bolyp eline qaıtady. Qyzdyń sheshesine qudalary at mingizip, túıe jetektetip, shyǵaryp salady.

Kelinshek túsken kúni aýylǵa olardyń toıyn toılaýǵa, kelinshekti jáne onyń jasaýyn kórýge jurt jınalady. Kelinshektiń otaýy atasynyń úıiniń oń jaǵynan tigilip, otaý ishine jasaýlary ilinedi. Kelgen jurt ony kórip, bireýleri maqtaıdy, bireýleri «sarań eken» dep, kelinshektiń ákesin sógip ketedi.

Jas jigitter kelinshek otyrǵan shymyldyq ishine kirip, kelinshektiń betine japqan perdesin kóterip qaraıdy, onyń kıimin kóredi.

Keshke kelinshekti atasynyń úıine ákelip kirgizedi. Kelinshek kelerden buryn ol úıge qonaqtar, kúıeýdiń barlyq týysqandary, jyrshylar jınalady. Kelinshektiń eń alǵash atasynyń úıine kelýi mynadaı túrde bolady. Eki áıel ony eki jaǵynan qoltyqtap, bir top áıel oǵan ere kelip úıge kiredi. Kelinshek tabaldyryqtan attaǵan boıda, oshaqqa jetkenshe tizesin búgip úsh pet sálem etedi. Sodan keıin úı ortasynda janyp turǵan otqa bir baqyrash maı quıady (bul maıdy qatyndardyń biri daıyndap turyp, sol jerde kelinshekke bere qoıady). Lapyldap janǵan maıdyń jalynyna kempirler qoldaryn tosyp: «ot – áýlıe, maı – áýlıe» dep betterin sıpaıdy. Osydan keıin kelinshekti úıdiń sol jaǵyna, esikke taman aparyp otyrǵyzady. Sol kezde jyrshy betashar óleńin aıtady. Onda: «Atandy syıla – ol seniń ákeń, eneńdi syıla – ol seniń shesheń, kúıeýindi syıla – ol seniń qojań, ósek aıtpa» degen sııaqty ósıetter aıtylady. Jyrshy oqtyn-oqtyn «qaıyn atańa bir sálem» ne basqalaryn aıtyp, soǵan «bir sálem» degen kezde, kelinshektiń qasynda otyrǵan áıel, kelinshektiń betindegi búrkenishin bir kóterip, qaıta jabady. Kelinshek turyp, sálem etedi. Árbir osyndaı sálemnen keıin, sálem arnalǵan adam, osy sálem úshin beretin kádesin jarııalaýy kerek. Qaıyn atasy aıǵyr úıir jylqy, týysqandary shapan ataýlary múmkin, t.s.s. Betashardan keıin áıelder kelinshekti óz otaýyna aparyp engizedi, tek sodan keıin ǵana uzaq kúnge sharshaǵan kelinshek shamaly demalýǵa múmkinshilik alady. Jasaýdyń eń jaqsylaryn qaıyn atasy alady, qalǵandaryn, bir-bir shapannan, ishikten jáne basqa zattan kúıeýdiń ózge týysqandaryna úlestiredi.

Qoryta kele bir aıta keterlik nárse: kelinshek óziniń túsken kúninen bastap, eki-úsh jyl boıy qaıyn atasyna, kúıeýiniń jáne basqa da jasy úlken týysqandarynyń bárine kórinbeıdi. Olardyń úıine barsa, onyń tórine shyqpaıdy, esik jaqta bolady. Qaıyn aǵalarymen áldeqalaı kezdese qalsa, júzin taıdyrady, sálem etedi, sálem etkeni úshin qaıyn atalary oǵan «kóp jasa» dep alǵys aıtady. Al onan soń, kelinshek óziniń kúıeýiniń er-áıel týysqandaryn shyn atymen ataı almaıdy. Sondyqtan olardyń árqaısysyna ózinshe at qoıyp alady. Bul dástúrdiń qandaı ekenin myna bir kúlki áńgimeden aıqyn túsine alasyzdar.

Bir qazaqtyń bes uly bolypty. Olardyń aty: Kól, Qamys, Qasqyr, Qoı jáne Pyshaq eken. Bir kúni kelini sýǵa barsa, kóldiń ar jaǵynda, qamystyń ber jaǵynda qasqyr qoıdy jep jatyr eken sonda kelini aýylǵa júgirip kelip: «Sarqyramanyń arjaǵynda syldyramanyń ber jaǵynda mańyramany ulyma jep jatyr tezirek janyǵysh pen keskishti jetkizińder» depti.

1870 jyl.