ZAIYRLY EL MEN ZAIYRLYLYQ TÝRALY

Zaıyrlylyq memleket pen din arasyndaǵy qatynasty anyqtaıtyn ustanym. Biraq sol memleket te, din de, adamsyz bos uǵym bolyp qalady. Adam aqıqattyń ólshemi de, maqsaty da, muraty da, ustanymy da bári...
Endi másele mynada, dindar adam zaıyrly bola ala ma? Jalpy zaıyrlylyq ustanymy adamnyń jeke tulǵasyna qanshalyqty qatysty? Osyndaı suraqtar bar qoǵamda. Demek bul týraly da anyqtamalar, zertteýler eń bolmaǵanda túsindirýler shart. Memleket zaıyrly delik, sol memlekettiń azamattary da zaıyrly bola ma?

Negizinde zaıyrlylyq memlekettiń sıpaty, mundaı memleket barlyq nanym senimderge, ıdeologııalarǵa beıtarap qaraıdy. Zaıyrlylyq memleket pen dinniń bir birinen bólinýi, memlekettiń áleýmettik, saıası, jáne quqyqtyq negizgi júıesiniń az da bolsa dinı qaǵıdalarǵa súıenbeýin bildiredi. Osy anyqtamaǵa qarap otyryp, zaıyrlylyqtyń memleket bolmysyna qatysty qaǵıda, uǵym ekendigin kórýge bolady. Sonda baıqasańyz, dindi bóletin, dinı negizge súıenbeıtin, dinderge teń, tarapsyz qaraıtyn jeke tulǵa emes, memleket eken. 

Al jeke tulǵa dindar retinde kez kelgen dinge tarapsyz qaraı ala ma?
Negizinen meniń oıymsha qurǵaq anyqtamalarǵa negizdelgen túsindirmelermen shektelý memleketimizdiń tarıhılyǵyn, bolmystyq ereksheligin, qurýshylarynyń qundylyqtyq dúnıetanymdyq ǵaryshyn eskermegendik bolar edi. Sondyqtan anyqtamalarmen qosa, sol ustanymnyń paıda bolý satylary men erekshelikterine salystyrmaly taldaý jasalyp, kommentarııler naqtylanýy tıis. Nege deseńiz, Batysta din qyzmetkerine klerıkal, al qarapaıym adamdarǵa zaıyrly degen eken. Iaǵnı, zaıyrly (laıtsıst) adam degen sóz din adamy ıakı dinı qyzmetker emes (pop nemese papa emes) degenge saıady. Endi biz musylmandar, zaıyrlylyq ustanymynyń tarıhı qalyptasý erekshelikterin óz dinı tuǵyrymyz arqyly saralap, salystyryp qaraǵanymyzda, ıslamda dinı qyzmetker, din adamy degen statýs ne ınstıtýt joq. Kez kelgen musylman dinı qyzmetti atqara alady. Mysaly janaza shyǵarý degen sııaqty. Islamda bul qubylys bolmaǵanmen, keıbir musylmandyq túsinikterinde soǵan jaqyn qabattar bar. (Mysal qazaq musylmandyq tarıhyndaǵy qojalar ınstıtýty) 
Degenmen Batystaǵy demokratııalyq negizde memleket negizinen zaıyrly bolyp keledi. Al adam ıaǵnı jeke tulǵa úshin zaıyrly sıpaty qoldanylmaıdy.

Qazir bizde zaıyrlylyqty ateızm retinde tanytqysy kelip, memleketke onyń konstıtýtsııalyq qurylymyna qarsy psıhologııalyq narazylyqtaǵy jastardyń bar ekendigi baıqalady. Zaıyrlylyqty ıslamǵa jat ne oǵan qarsy qubylys retinde kóredi. Sebebi olarda zaıyrlylyqtyń ustanym ekendigi týraly tanymdyq bilim joq ıakı kem. Buǵan bylaısha jaýap berip kóreıik, zaıyrlylyq qubylys ıaǵnı, ıdeologııa bolsa, onda dinmen salystyrýǵa bolady. Nemese zaıyrlylyq óz aldyna din bolsa, onda jastarymyzdyń oǵan qarsy psıhologııalyq narazylyq tanytýy, óziniń dinı senimin qorǵaý maqsatynda memleketke oppozııalyq minez tanytýy obektıvti tulǵalyq qasıet sanalar edi. Biraq zaıyrlylyq din emes, zaıyrlylyq ıdeologııa da emes, zaıyrlylyq ıdeıa da emes, ol qural, ol ustanym. Sondyqtan ol qandaı ustanym, onyń negizgi qyzmeti qandaı, qoǵamǵa qaı deńgeıde, qaı qabattarda paıdaly bolady degen suraqtardy naqtylap jaýabyna qanyǵyp alǵan durys. Iaǵnı eń aldymen zaıyrlylyq ustanymyn taný shart. Zaıyrlylyq din bolmaǵandyqtan da ıslamǵa da basqa din ataýlyǵa da tarapsyz qaraıdy. Al eger zaıyrlylyq din bolsa, nemese dinı senimdik negizi bolsa, kez kelgen dinge tarapsyz qaraı alar ma edi..Joq!!!
Demek bul turǵydan qaraǵanda jeke tulǵa, memlekettiń azamaty retinde ári belgili bir dinniń ókili, dindar ári zaıyrly bolýy múmkin eken. Olaı bolsa, ateıst te zaıyrly ári ateıst bolýy yqtımal eken. Sebebi zaıyrlylyq din emes. Eger ol din bolsa, bir adam bir mezette ári musylman ári hrıstıan bola almaıdy, nemese dindar ári ateıst bola almaıdy. Bizdegi jastarymyz zaıyrlylyqty keshegi kommýnıstik kezeńdegi ateızmmen salystyǵysy keledi. Joq keshegi keńestik ıdeologııa ateızmge negizdelgen sekýlıarızm boldy. Ol kezde kez kelgen tanym sol ıdeologııaǵa qyzmet etti, ǵylym da óner de, ádebıet te, tarıh ta, falsafa da bári. Sondyqtan keshegi kommýnızm zaıyrly el emes, ol ateıstik memleket boldy dep aıtamyz. Keıbir zertteýshiler ony zaıyrly, ony ishinde de sekýlıarızm ıaǵnı shekten shyqqan zaıyrlylyq edi deıdi. Bul aksıologııalyq, Epıstemıologııalyq turǵydan qate túsinik. 

Sebebi dinı tanym men dinı senim arasyn ajyratý jáne naqty anyqtamalar men tujyrymdardyń shegi men fýnktsııasyn túsindirý kerek sııaqty. Basqasha aıtqanda senim men tanym arasyndaǵy aıyrmashylyqtyń da naqty quqyqtyq ustanymǵa negizdeletindigin kórsetý kerek . Senim -- tabıǵaty jaǵynan sýbektıvti ıaǵnı ár adamǵa qaraı túısiný, seziný, qabyldaý deńgeıi ár túrli bola beredi. Sebebi onda ár adamnyń qudaıdy taný tájirıbesi, rýhanı psıhologııalyq protsess retinde naqty shablondarǵa súıenedi. Bul tabıǵı qubylys. Al tanym negizdelýi, anyqtalýy, qaıta tekserilýi, taldanyp, kommentarıı jasalýy úzdiksiz júrip otyrady. Bul jerden de dinniń senimge, zaıyrlylyqtyń tanymǵa negizdelgen túsinikter ekendigin kórýge bolady.

Endi jeke tulǵa zaıyrly bola almaıdy tek memleket ǵana zaıyrly bolady degen tujyrymdy qaıta qaraý kerek. Memleket ózdiginen qalaı zaıyrly bolady, eger ony adamdar quryp otyrsa. Meniń oıymsha, memlekettiń zaıyrlylyq sıpatyn anyqtaıtyn da adamdar. Memlekettiń zaıyrly bolýyna ortaq kelisim, sheshim beretin de adamdar bolsa, onda sol sheshimdi qoldaıtyndardy da zaıyrly desek bolmaı ma?
Zaıyrlylyq ustanymynda memleket óz azamattarynyń senimderine, aralaspaı, bóle jarmaı, qandaı da bir dinı senimniń kelesi bir dinge qysym jasamaýyn, ústemdik etpeýin, qysym kórsetpeýin retteıtin fýnktsııasy bar. Memlekettiń dinı qysymdy boldyrmaýynyń ózi onyń demokratııalyq jáne zaıyrly eldiń basty qyzmeti. Muny zańymyzdaǵy «ar ojdan bostandyǵy», «dinı senim erkindigi» retinde túsinemiz. Qazirdiń ózinde qoǵamda «sen men sııaqty senýiń kerek, mynaýy shırk, mynaýyń bıdǵat, natıjede sen kafırsiń» degen psıhologııalyq, dinı, tanymdyq qysymdar kórinis berýde. Osy qubylysty retteıtin de zaıyrlylyq ustanymynyń kepili bolyp otyrǵan memlekettik ınstıtýt bolý kerek. Al memlekettiń de demokratııalyq, lıberalıstik, zaıyrlylyq sıpaty eshqandaı senimmen, dinı qaǵıdamen, dinmen qaıshy kelmeıdi. Sondyqtan da tulǵanyń ári demokrat, zaıyrly ári dindar bolýynda eshqandaı qaıshylyq joq. Olaı bolsa, «men zaıyrly emespin, tek memleket qana zaıyrly» dep júrgen azamattarymyzdyń pikiri, musylmandar demokrat, zaıyrly bola almaıdy, musylmandar sharıǵatqa negizdelgen memleketti qalaıdy degen saıası ıdeologııalyq qabattarynan habar beredi degen sóz. Joǵaryda da aıttyq, zaıyrlylyq senimge dinge, ıdeologııalarǵa qatysy joq ustanym. Sondyqtan Qazaqstan zaıyrly el, qurýshysy qazaq mádenıeti, ol mádenıette ıslam basty anyqtaýshy din.

Dosaı KENJETAI