ZEKET DEGEN NE?

Zeket – ıslamda mańyzy joǵary paryz ǵıbadattyń biri. Zeket sózi tazalyq, bereket, kóbeıý, artý, ósý syndy maǵynalardy beredi. Iaǵnı, paryz bolǵan zeketin ýaqytyly ótegen adamnyń dúnıe-múlkine bereke keledi. Dúnıesiniń ishindegi eń lasy tazalanady. Talap qyp ósirip jatqan mal-dúnıesiniń yrysy artyp, ósedi. Mine, zeket ǵıbadatynyń qundy­lyǵy osynda. Zeket ǵıbadatynyń túpki maqsaty muqtaj jandardyń qajettiligin óteý bolyp tabylady. Paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s) óziniń hadısinde: «Mal-múlikterińdi zeketpen qorǵańdar, aýrýlaryńdy sadaqa­men emdeńder jáne bálege qarsy duǵa ázirleńder» dep aıtqan. Qablı­sa jyraý babamyz:

«Áı, musylman jarandar,

Malyńnan zeket berińiz.

Birligin Haqtyń bilińiz.

Haq jolymen júrińiz,

Pák bolady dinińiz» degen eken. Shákárim babamyz: «Qudaı Taǵalanyń paqyrlar úshin júz qoıdan bir qoı zeket bizge osynsha aýyr kóringeni qalaı? Teginde baıqasańyz bizge kórinbeı tursa da bizdi teris jolǵa qyzyqtyryp, oń joldan jıirkendirip turǵan bir nárse bar emes pe? Sol shaıtan degen jaýyńyz. Ne qylsańyz soǵan aldatpa» dep zekettiń paryz ekendigin aıtqan. Zeket berý musylmanǵa aýyr kórinbeý kerek, pende balasyn teris jolǵa jetektep, oń joldan taıdyryp, jaqsy isten uzaqtatatyn ol shaıtannyń azǵyrýy ekenin Shákárim babamyz osy sózimen  baıandap  ketken.

Zeket sóziniń sharıǵattaǵy maǵynasyna kelsek, belgili bir ólshemdegi mal-múliktiń belgilengen bir bóligin Alla Taǵalanyń razylyǵy úshin tıisti kisiniń menshigine berý degen­di bildiredi. Mal-dúnıeniń, baılyq­tyń belgilengen bir bóligin Alla razylyǵy úshin «zeketim» dep atap turyp, shyn kóńilmen berý jaı nárse emes. Sebebi, berilgen zeketimiz arqyly qolda qalǵan dúnıe-múlkimiz rýhanı lastyqtan túgel tazaryp, ornyna bereke men kóbeıý kele bas­taıdy.

 

ZEKETTIŃ  PARYZ  BOLÝ  HIKMETI

Alla Taǵala zeket qulshylyǵyn ıslam dininiń negizderiniń biri retinde bekitip, ony ál-aýqatty musylmanǵa paryz etip buıyrǵan. Quranda: «Ári namazdy tolyq oryndańdar, zeketti berińder!» delinedi («Baqara» súresi, 43-aıat). Osy aıattan kórýge bolady zekettiń paryzdyǵy namaz qulshylyǵymen qatar buıyrylýda. Aıtpaqshy, zeket sózi Quranda jıyr­ma jeti jerde namazben birge atalady eken. Mundaǵy maqsat namaz oqýshylardyń zeket berýshilerden  ekenin  baıandasa  kerek.

Zeket – aýqatty, dáýletti kisiniń muqtajǵa berýi tıis Alla belgilegen moınyndaǵy qaryzy. Ómir – synaq. Baılyq ta – bir synaq. Joqshylyq pen tarshylyq ta – synaq. Baı adamnyń qolyndaǵy kól-kósir dúnıeniń suraýy bar. Máselen, qaıdan taýyp, qalaı jumsaǵandyǵy, adal jolmen tapty ma, joq aram joldan kelgen dúnıe me, mine, Alla aldynda osyndaı esebi bolady. Baı adam baılyǵynyń bir bóligin kedeı, muqtaj jandarǵa berýge mindetti. Quranda: «Suraǵan muqtajdyń nemese ar-namysynan sebep uıalyp suraı almaǵannyń baılyqta belgili bir haqy bar» dep keledi («Zárııat» súresi, 19-aıat). Osy turǵydan qarasaq, baılyǵy oǵan bir synaq. Sondyqtan, jyl saıyn zeketin berip, mal-dúnıeni adaldan tabý, berekesin saqtaý óte mańyzdy.

Dúnıesi joq kedeı adamnyń da óziniń synaǵy bolady. Joqshylyqqa sabyr kórsete ala ma, joq álde kúpirlik ete me?! Taǵdyrǵa razylyǵy ne bolmasa onyń narazylyǵy kedeılik kezde baıqalady. Adamdarǵa qol jaıyp masyldyq tanytpaı, adal eńbek etýi syndy ózindik synaǵy kórinis berip turady. Sondyqtan, kedeılik sátinde taǵdyrǵa razy bolý, qıynshylyqqa sabyr kórsetý, dúnıe úshin ar-namysyn satpaý, minez-­qulqyn buzbaý – Allanyń razy­lyǵyna jetkizetin amal. Qoǵamda baılyq men kedeıliktiń bolyp turýy zańdylyq. Ómirde mundaı bir-birine qarama-qaıshy jaǵdaılardyń bolýy ómirdiń synaq mekeni ekenin ańǵart­sa kerek. Demek, baılyq abyroı emes, kedeılik qorlyq emes. Bular jaı ǵana synaq.

Eger zeket qundylyǵyn, onyń paryz bolý hıkmetin baı men kedeı túsine bilse, aralarynda kek saqtaý, óshpendilik sekildi jaǵymsyz ister joıylyp, tek bir-birine degen súıis­penshilikteri artyp, syılastyq­tary nyǵaıa túser edi. Qoǵamnyń tynyshtyǵy baı men kedeıdiń bir-birin jete túsinýinde jatyr. Ardaqty Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Malyńnyń zeketin bergende, kedeıdiń ózińniń malyń­daǵy aqysyn tólegen bolasyń» degen eken. Kedeıdiń aqysy zeketti der ýaǵynda berýimen ótele­di. Qoǵamda tynyshtyq ornaıdy. Zeketin eseptep, dál ýaǵynda árbir adam beretin bolsa, qoǵamdaǵy kedeıliktiń sany azaıyp, qıynshylyqta  júrgen  adamnyń turmysy ájepteýir  túzele  túsedi.

Zeket berý kezinde adamnyń náp­sisi synalady. Quranda: «Kim óziniń sarańdyǵynan saqtalǵan bolsa, mine, solar – tabysqa jetýshiler» dep aıtqan («Hashr» súresi, 9-aıat). Zeket berý arqyly adam boıyndaǵy sarańdyq syndy jaǵymsyz ister joıylyp, jomarttyq, saqılyq syndy qasıetter artady. Joq-jitikterge degen meıirimi oıanady. Osyndaı jaqsy qasıetter adamdy saýapty isterge jetelep, dúnıe-múlkiniń bereke­sin kirgizedi. Ardaqty Paıǵam­barymyz (s.ǵ.s.): «Ár kúni tańerteń eki perishte túsedi. Biri: «Eı, Rabbym! Sadaqa bergenge sadaqasyna qaıtarym retinde jańasyn násip et» dese, ekinshisi: «Eı, Rabbym! Sarańdyq etken­ge mal-dúnıesin opat et» dep duǵa  etedi»  dep  aıtqan.

Súıikti Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) qolyna túsken altyn ne kúmis­ti jaqsylyq  iske jumsamaıynsha tynysh­tyq tappaıtyn. Tipti qobal­jyp, tún ishinde bolsa da, ony muqtaj iske jumsaıtyn bol­ǵan. Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) tálim-­tárbıesin alǵan izgiler: «Adaldyń esebi, aramnyń azaby bar» degen qaǵıdamen ómir keshken. Demek, qoldaǵy mal-dáýlet – Allanyń bergen syıy ári ýaqytsha amanaty. Sondyqtan, dúnıe-múlikti nápsi qalaýymen jumsaý berekesiz iske dýshar etedi. Al, sharıǵattyń ámiri aıasynda jumsalatyn bolsa, ıaǵnı sadaqa men zeketin der ýaǵynda bere bilse, mol saýap pen jaqsylyqqa  jeteri  aqıqat.

Zeket berý biz oılaǵandaı jatqan shyǵyn emes, bul shúkirshilik bolyp tabylady. Al, shúkirshilikti jaı tilmen emes, múlik ıesi Allanyń ámirine saı zeketti óteý arqyly bildirse, ıgiligi artyp, dúnıesi kóbeıe túsedi. Alla Taǵala bylaı deıdi: «Eger shúkir etseńder, sózsiz, (bergen ıgilikterime alǵys bildirseńder), senderge ony mindetti túrde arttyra beremin. Al kúpirlik qylsańdar, sózsiz, Meniń azabym tym qatty» («Ibrahım» súresi, 7-aıat). Zeket «men taptym» degen kúpirlikten saqtap, dúnıe-múlikti bergen «Alla» degen aqıqatqa jetkizedi. Zeket – dúnıeni júrekke kirgizip alýdan  qorǵap, pende balasyn Allaǵa  jaqyndatatyn  ǵıbadat.

 

ZEKETTI  JYLYNA  BIR  RET  BERÝ  –  PARYZ

Eń áýeli zeket berýge mindetti bolý úshin adamnyń boıynda myna­daı sharttar bolýy tıis. Zeket bere­tin adam musylman bolýy, bas bos­tandyǵy bolýy jáne aqyl-esi durys, balıǵat jasqa jetken bolýy kerek. Sonymen qatar, zeket beretin adamnyń negizgi qajettilikterinen jáne qaryzdarynan tys nısab mólsherindeı nemese onan da kóp mal-múlikke ıe bolýy kerek. Nısab dep mal-múliktiń zeketin berýdi qajet etetin mólsherdi aıtady. Zeket berýshi mal-múlikke tolyq ıelik etýi kerek. Iaǵnı, zeketi beriletin mal-múlik  kisiniń óz ıeliginde bolýy qajet. Qaryzdar bolmaýy. Adamnyń moınyndaǵy bereshegi zekettiń oǵan paryz bolýyna kedergi bolady. Sondyqtan  eń aldymen qaryzdan qutylý  qajet.

Sharıǵat qaǵıdasymen qarasaq, negizgi qajettilikteri men qaryzynan tys nısab mólsherindeı zeketi beriletin jáne ústinen bir jyl ótken múlikke ıe adam zeketin keshiktirmeı berýi paryz bolyp tabylady. Zeketti qandaı da bir sebepsiz keshiktirip, ádeıi bermeı júrse, kúnáhar bolyp tabylady. Óıtkeni, zeket joq-jitiktiń moınyndaǵy aqysy bolyp tabylady. Zeket muqtajdyń qajettiligin óteý úshin paryz etilgen bolsa, demek ony der ýaǵynda berý paryz ekenin umytpaǵan jón.

Zeketti óteý máselesine kelsek, altyn, kúmis, aqsha nemese ártúrli saýda  zaty  men  tórt túlik mal nısab mólsherine  jetip  tursa, ár  jyly  bir ret zeket berý paryz bo­lyp tabylady. Zeketti ómirde bir ret qana berý kerek dep túsiný – qate pikir. Árbir jyly sharıǵat bekitken nısab mólsherine jetýimen zeket paryz­dyǵy ótelip turýy tıis. Dúnıe-múlki kóbeıgen árbir musylman jylyna bir ret zeke­tin tıisti orynǵa eseptetip, ózine paryz bolǵan zeke­tin ýaqytymen óteýdi paryzy dep bilip, jaýap­kershilikpen iske asyrýy tıis.

 

SAÝDA  MÚLKINIŃ  ZEKETI

Saýda tirshiliktiń ózegi, tabys­tyń kózi bolyp tabylady. Saýdada tabys­tyń ósýi kózdeledi. Sondyqtan saýdany kásip etip otyrǵan árbir kásipkerge saýdanyń zeketi paryz sanala­dy. Quranda Alla taǵala bylaı buıyrady: «Áı, múminder! Tabys­taryńnyń jáne sender úshin jerden shyǵarǵan nárselerimizdiń jaqsylarynan, tıisti orynǵa jumsańdar. Al jáne ózderiń kózderińdi jumyp áreń ǵana alatyn sapasyz nárseni Alla jolynda berýdi oılamańdar. Bilińder, Alla baı, maqtaýly» («Baqara» súresi, 267-aıat).

Tápsirshi ǵalymdar osy aıattaǵy «tabystaryńnyń» degen sózdi «saý­da arqyly tapqan tabystaryńnyń zeke­tin berińder» dep túsindirgen. Ardaqty sahabalarlyń biri Sámýra ıbn Jýndab (r.ǵ.): «Alla Elshisi (s.ǵ.s.) saýda úshin ázirlegen múlikterden zeket berýimizdi ámir etetin» degen eken. Jáne bir hadıste: «Túıe­den de zeket bar, sıyrdan da zeket bar, matadan da zeket bar» delingen. Hadıste aıtylǵan mata saýda taýarynyń biri bolyp tabylady. Nısab mólsherine tolǵan tórt túlik mal, altyn-kúmis (aqsha) jáne egistik ónimderinen zeket berý paryz bolǵany sekildi aınalymdaǵy saýda taýar­larynan da sharıǵat belgilegen mólsherge jetse, zeketin berý paryz ekendigin ıslam ǵulamalary biraýyz­dan qabyl etken.

Saýda taýarlary qalaı esep­teledi? Bul jaıly «Islam ǵylymhaly» kitabynda bylaı keledi: «Bir zattyń   saýda taýary bolyp   esep­telýi úshin basta saýda jasap, kiris kirgizý   nıetimen ıelikte ustaý kerek. Saý­da   taýarlarynyń nısap mólsheri – 85 gramm altyn nemese 595 gramm kúmistiń quny dep esep­telýde. Osy mólsher jyldyń basy men aıaǵynda tolyq bolyp, ortasynda azaısa da, zeketi beriledi. Zattarynyń baǵasy men qolyndaǵy aqshanyń quny – 85 gramm altyn nemese 595 gramm kúmistiń qunyna teń kelip, bir jyl tolsa, qyryq ta biri – zeket retinde beriledi. Saýda zattarynyń zeketin zattaı nemese aqshalaı berýi­ne bolady. Saýda taýarlary jyl sońyndaǵy kóterme baǵaǵa qaraı baǵalanady. Jyl basyndaǵy nemese ortasyndaǵy ózgerister esepke alynbaıdy. Satý úshin baǵylǵan maldar saýda taýarlarynyń qataryna kirip, 2,5% zeketi alynady. Saýda arqyly jyl boıy tabylǵan kiris jáne jalpy saýda-sattyq jolymen kelmegen mıras, syılyq sııaqty kirister de negizgi kapıtalǵa qosylyp, jyl sońynda báriniń esebi birge esepteledi. Negizgi kapıtalǵa bir jyl tolǵannan keıin kelgen kiristerge bir jyl tolmaı zeket alynbaıdy» delingen ǵylymhal  kitabynda.

Saýda zattarynyń zeketin zattaı berý úkimi jaıynda «pátýa.kz» saıty bylaı dep jazady: «Saýda zattarynyń zeketin aqshalaı da, zattaı da berýge bolady. Biraq berilgen zeket muqtajdyń qajetin óteýi tıis. Eger muqtaj jan zeketke berilgen zatty paıdasyna jarata almaıtyn bolsa, onda aqshalaı beriledi. Eger zeket alýshy adam aqshalaı nemese zattaı alýǵa birdeı muqtaj bolsa, qajettiligin óteý turǵysynan tıimdisin bergen  abzal».

Qosa aıtarymyz, satyp paıda kórý maqsatymen ıelengen úı, dúken, baý-baqsha, jer taǵy basqa adal jolmen kelgen kiris kózderiniń úkimi de saýda zattarynyń úkimi sekildi. Mundaı kiris kózderi saýda zat­tary sııaqty zeketke tıesili bolyp tabylady. Tabysy eseptelip zeket mólsherine jetse, zeketin berý paryz bola­dy. Tek qana adamnyń ózi turatyn úıi, qoldanystaǵy kásip­orny, óndiris jasaıtyn zaýyty men fab­rıkasy, qoımasy, ofıs syndy qajet­tilikterinen zeket berilmeıdi.

 

«ZEKET»  QORYN  BILESIZ  BE?

«Zeket» qory elimizdiń árbir túkpirinde aýqymy mol jumystary­men qyzmet jasap keledi. QMDB «Zeket» qory 2011 jyldyń 3 maýsy­mynda Ádilet Mınıstrligine tirkelgen. «Qazaqstan Musylmandary Dinı Basqarmasynyń Zeket Qory» Korporatıvtik qory dep atalady. QMDB «Zeket» qaıyrymdylyq qory jeke  jáne  zańdy tulǵalardyń zeket­teri  men sadaqalaryn qabyl­dap, ony Sharıǵat úkimderine saı taratýmen aınalysady. Qordyń quryltaıshysy – Qazaqstan Musylmandary Dinı Basqaramasy. Óńirler boıynsha «Zeket» qorynyń 20 ókildigi bar. Ár ókildik atqarǵan jumys­tary men qarjylaı esebin berip otyrady.

«Zeket» qorynyń negizgi maqsaty – sharıǵat boıynsha muqtaj jandar­ǵa zeket pen sadaqalar ar­qyly kómek kórsetý. Ol tómen­degi qordyń jobalary arqyly iske asýda. «Qoldan qolǵa» atty joba aıasynda zeket taratylady. «Taıqazan» jobasy boıynsha jalǵyz bas­ty analar men kópbalaly muqtaj otbasylarǵa azyq-túlikpen kómek kórsetiledi. Allanyń dinin nasıhattap, ata-baba salty men dinı bilimdi ushtastyra bilgen meshit-medrese­lerge kómek kórsetilip turady. «Bolashaqqa úmit syıla» atty aýqymdy joba aıasynda res­pýblıka boıynsha medrese shákirtterine qoldaý  kórsetilýde.

Sonymen qatar, «Jetim kórseń, jebeı júr» atty qordyń turaqty jobasy aıasynda balalarǵa qýanysh syılap, kómek kórsetilýde. «Qurban shal da, qaıyrymdy bol» jobasy aıasynda Qurban aıt kezindegi rásimder ótkizýge at salysyp, muqtaj jandarǵa qurban etteri tara­tylady. «Mektepke jol» jobasy boıynsha elimizdegi muqtaj otbasylardan bolǵan balalarǵa mektepke qajetti qural-jabdyqtar men mektep formalary taratylady. Qystyń sýyq kúnderi baspanalaryn jylytýǵa múmkindikteri joq otbasylarǵa «Jylýlyq syıla» aktsııasy aıasynda kómirmen kómek kórsetiledi. Res­pýblıka boıynsha eń aýqymdy «El úlesi – páterge» jobasy aıasynda asa muqtaj otbasylarǵa baspana kiltteri tabystalýda.

Sondaı-aq, atalǵan jobalardan bólek, qordyń turaqty «Berekeli nan», «Altyn alqaly anaǵa tosynsyı», «Úmit syıla sábıge», «Tabıǵatty aıalaıyq» sııaqty jobalary jumys isteýde. Ózin-ózi qarjylyq turǵydan qamtamasyz ete almaıtyn aýyl meshitterindegi din qyzmetkerlerine jalaqy berý; Qazaqstannyń dinı oqý oryndaryndaǵy stýdentterge shákirtaqy taǵaıyndaý; Dinı oqý oryndaryna ǵımarattar salyp, olardy tehnıkalyq bazamen qamtamasyz etý; QMDB-nyń basqa da dinı qyzmetterine qarjylaı qoldaý kórsetý. Mine, osynyń barlyǵy – «Zeket» qorynyń áleýetimen el ıgiligi úshin atqarylyp jatqan jumys baǵyttary.

Osy atalǵan baǵyttardyń bir sypyrasy Syr óńirinde atqarylýda. Jalǵyz jáne kópbalaly muqtaj otbasylaryna azyq-túlikpen kómek kórsetý, óńirlerdegi medreselerde bilim alyp jatqan shákirtterge qoldaý jasaý, jetim balalarǵa qamqorlyq, Qurban aıt merekesinde muqtaj otbasylarǵa qurban etin úlestirý, qystyń sýyq kúnderi qınalǵan otbasylarǵa otyn-kómirmen qamtamasyz etý, «El úlesi – páterge» jobasy aıasynda óńirdegi muqtaj jandarǵa páter syılaý, «Úmit syıla sábıge» jobasy aıasynda aýrýshań balalardyń emine qoldaý jasaý syndy jobalar jalǵasyp keledi.

Máselen, bıylǵy jyly «Tabı­ǵatty aıalaıyq» jobasy boıynsha Qyzylorda oblysynda «Zeket» ókildigi Aral óńirinde eki myń túp sekseýil kóshetin otyrǵyzdy. Munyń ózi «Zeket» qorynyń óńirdegi atqarǵan jumysynyń bir parasy dep bilemiz. Munymen qosa, Syr óńirinde jaǵdaıy tómen otbasy balalarynyń ishinen on oqýshynyń aǵylshyn tilinde tegin oqýyna jaǵdaı jasap keledi. Bıylǵy jyly Qyzylorda oblysy boıynsha «Erekshe balalardy daıyndaý» ortalyqtaryna jıyrma bir «Bızıbord» oıyn taq­tasy tabystaldy. Kemtar balalardy oqytatyn arnaıy kýrs jumystary osy «Zeket» qorynyń bastamasymen qolǵa alynyp keledi. Atalmysh is-shara «Zeket» qorynyń uıytqy bolýymen óńirlerde jalǵasyp, ıgi ister úlken deńgeıde qoldaý taýyp jatyr. Bul istiń barlyǵy halyqtyń áleýetin túzeýge «Zeket» qorynyń qosqan aıtýly úlesi dep bilemiz. Bes paryzdyń biri zeket qoǵamda osyndaı  ıgi  isterdiń atqarylýyna barshamyzdy  úndeıdi.

 

Ońtalap JIDEBAI