JALǴAN TEORIIa QALAI ǴYLYMǴA AINALYP KETTI

Adamzattyń alǵashqy dáýirlerinen bastap adam zertteýge jáne bilim alýǵa qushtar bolyp jaratylǵan. Adamnyń tabıǵaty ejelgi órkenıetterden beri osylaı qalyptasqan. Ǵylym áleminde tanymal bolǵandaı, tabıǵı ǵylymdardaǵy alǵashqy bedeldi mektep bizdiń dáýirimizge deıingi Afınyda Sokrat, Platon jáne Arıstotel sııaqty fılosoftardyń qolymen qurylǵan.

Tájirıbelik ǵylymı ádistiń negizi

Arıstotel tabıǵı ǵylymdar jáne tanym teorııasy (Epıstemologııa) salasynda eńbekter jazdy. Onyń shynaıy úlesi — «shyndyq pen qııaldyń aıyrmashylyǵy nede?» degen suraqqa jaýap beretin ádisti usynýynda boldy. Bul suraqqa ártúrli jaýap izdeı kele, ol «ındýktıvti dáleldeý» (ıaǵnı, jalpylama qorytyndy jasaý úshin jeke baqylaýlar men naqty derekterdi jınaqtaý) ádisine toqtady.

Bul ádis — adamnyń aınaladaǵy usaq-túıek qubylystardy baqylap, olardy belgili bir zańdylyqtarǵa jınaqtap, úlken qorytyndyǵa kelý joly. Keıingi fılosoftar men oıshyldardyń kóbi ǵylymı nárse men qııaldyń aıyrmasyn ajyratýda osy ádisti qabyldady.

Adam bul ádisti tabıǵı túrde qoldansa da, ony qaǵıdalarmen jazbasha túrde júıeleý — alǵash ret Arıstoteldiń úlesine tıdi.

Islam álemindegi ǵylymnyń damýy

Bul ádisti jemisti túrde is júzinde qoldaný musylmandardyń qolymen júzege asty. Abbasıler dáýirindegi aýdarma qozǵalysyna deıin de, keıin de musylman ǵalymdary osy ádisti paıdalandy. Sonyń arqasynda bilim salasynda úlken serpilis boldy. Ibn ál-Haısam, ál-Bırýnı, Ibn Sına sııaqty Entsıklopedııalyq ǵalymdar tabıǵı ǵylymdar men medıtsınany erekshe damytty.

Musylmandar Arıstotel usynǵan ındýktıvti ádisti ǵana qabyldap qoımaı, oǵan tájirıbe shartyn qosty. Sebebi Arıstoteldiń usynǵan tásili tek teorııalyq sıpatta edi jáne ómirden alshaq boldy. Musylmandar tájirıbeni qosý arqyly ǵylymı gıpotezany tek qana yqtımal joramaldan naqty aqıqat deńgeıine jetkizdi.

Mine, osylaısha ǵylym men qııaldyń arasyn aıyryp turatyn shynaıy tájirıbelik ǵylymı ádis negizi qalandy.

Evolıýtsııa teorııasy jáne ǵylym fılosofııasy

Ýaqyt óte kele ǵylym men zertteý ádisteri osy negizde saqtalyp keldi. Biraq Eýropadaǵy qaıta órleý dáýirinde Arıstoteldiń jáne musylman ǵalymdarynyń eńbekteri latyn tiline aýdaryldy. Osylaısha tabıǵı ǵylymdar men musylmandar damytqan tájirıbelik ádis Eýropaǵa jetti.

Eýropa birneshe ǵasyr boıy ǵylymı tanymda tájirıbelik ádisti negizge alyp keldi. Biraq XVII ǵasyrda, ıaǵnı Aǵartýshylyq dáýirinde, Eýropada hrıstıan dinine qarsy dinı jáne oı erkindigi qozǵalystary kúsheıdi. Sol kezdegi eýropalyqtar soqyr dindarlardyń tabıǵı qubylystardy soqyr elikteý arqyly túsindirýinen sharshap, ǵylym men tájirıbe arqyly dáleldeýdi talap etti.

Din men ǵylym arasyndaǵy qaıshylyqtar kóbeıgen saıyn, Darvın qasıetti kitaptaǵy jaratylys oqıǵasyna kúmándana bastady. Ol dinı baıandamalardy ǵylymı nusqamen aýystyrý úshin izdenip, aqyry 1859 jyly óziniń áıgili «Túrlerdiń shyǵý tegi» atty kitabyn jarııalady.

Bul kitap úlken tanymaldylyqqa ıe bolyp, avtoryn búgingi kúnge deıin qasıetti tulǵa retinde kórsetti. Aǵartýshylyq dáýiriniń jalpy rýhy adamdardyń Darvınniń oılaryn, qanshalyqty oǵash jáne halyq úshin jańa bolsa da, qabyldaýyna úlken áser etti.

Asyǵystyq jáne halyqty adastyrý

Adamdardyń Evolıýtsııa teorııasyn jyldam qabyldaýy jáne onyń tóńiregindegi pikirtalas shýyna elitip ketýi — bul teorııadaǵy eń úlken kemshilikti — onyń ǵylymı ındýktıvti jáne tájirıbelik ádiske saı kelmeıtinin — kópshilikke baıqatpaı qoıdy.

Ǵylym tarıhy boıy qoldanylyp kelgen ǵylymı ádis — ındýktıvti jáne tájirıbelik ádis bolatyn. Biraq Evolıýtsııa teorııasy eń aldymen Evolıýtsııa bolady degen joramal (gıpoteza) usyndy, sodan keıin baryp sol ıdeıany qoldaıtyn dálelderdi izdeı bastady. Iaǵnı Evolıýtsııa teorııasy óziniń jolynda deductive reasoning — dedýktıvti dáleldeýdi qoldandy, al ǵylymı turǵydan negiz bolýy tıis inductive reasoning — ındýktıvti dáleldeýdi qoldanbady.

Bul neni bildiredi? Iaǵnı bul teorııa — ǵylymı ádiske sáıkes kelmeıtin taza teorııalyq boljam. Sebebi ony baqylap, tájirıbe arqyly tekserý múmkin emes. Adamnyń birneshe onjyldyq ómirimen mıllıondaǵan jyldar boıy júretin ózgeristerdi baqylaý — múmkin emes nárse.

Kúmán ataýlydan joǵary turatyn aqıqat pa?

Bastapqy qulshynys pen teorııany moıyndaýǵa degen tabandylyq — ǵylymı ólshemderdi ózgertýge alyp keldi. Osylaısha Evolıýtsııa teorııasy qııaldan ǵylymǵa aınalǵan nárse retinde kórsetildi.

Darvınniń teorııasyn nasıhattaý júrgen ǵasyrda keıbir ǵalym-fılosoftar — Lýı Paster jáne Gregor Mendel sııaqty — ǵylymı aqıqat pen qııaldyń arasyn ajyratyp turǵan ólshemdi ózgertýge kiristi. Olar: «Qazirgi zaman — ótkennen ózgeshe» degen syltaýmen ǵylymı ólshemderdi burmalady.

Árıne, keıin keıbireýler ındýktıvti dáleldeýmen qatar dedýktıvti dáleldeýdi de moıyndaýǵa bolatynyn aıtty. Osylaısha jańa ólshem eskini yǵystyra bastady.

Ǵylymı ólshemdi burmalaý

Alaıda bul burmalaý munymen toqtap qalǵan joq. Tipti jańa ólshemniń ózine de baǵynbady! Sebebi dedýktıvti ádistiń sharty boıynsha: qandaı da bir qorytyndyny durys dep taný úshin oǵan qarsy tájirıbelik dálel (falsification test) arqyly teriske shyǵarýǵa múmkindik bolýy kerek.

Biraq Evolıýtsııa teorııasynda bul shart oryndalmaıdy. Adam óziniń shekteýli ómirimen mıllıondaǵan jyldarǵa sozylatyn Evolıýtsııalyq protsesti teriske shyǵaratyn tájirıbe ótkize almaıdy.

Osylaısha ǵylymı ındýktıvti ádis te joq, tájirıbelik synaq arqyly teorııany teriske shyǵarý da múmkin emes.

Osydan bastap ǵylymı shyndyq pen qııaldyń arasyndaǵy qyzyl syzyq — ıaǵnı tájirıbelik ındýktıvti ádis — joıylyp, ártúrli jáne kóp ólshemder paıda bola bastady.

Ǵylym fılosofııasynyń tyǵyryqqa tirelýi

Osynyń nátıjesinde ǵylym fılosofııasynda ártúrli mektepter paıda boldy. Bul mektepterdiń eshqaısysy bir ortaq pikirge kele almady. Ár mektep óz ólshemin usynyp, ǵylym men qııaldyń arasyn sol arqyly ajyratýǵa tyrysty.

Sondyqtan búgingi kúni «Ǵylymı nárse degen ne? Ǵylymǵa jat nárse degen ne?» degen suraqqa álem boıynsha biraýyzdan qabyldanǵan jaýap joq. Ýnıversıtetter árqaısysy óz fılosofııasyn tańdap, sol boıynsha ǵylymı zertteý jumystaryn júrgizedi.

Qorytyndy

Bul qarapaıym mysal arqyly adam ǵylym fılosofııasynyń shynaıylyq pen qııal arasyndaǵy ólshemdi ózgertip, qııaldy aqıqatqa, tipti esh kúmánsiz qabyldanatyn absolıýtti aqıqatqa aınaldyrý qaýpin túsine alady.

Ǵylymı máselelerde ortaq ólshemniń bolmaýy — ǵylym fılosofııasynyń aıaqtalýy emes, kerisinshe kez kelgen daýda ádiletti sheshim qabyldaıtyn danyshpan ǵalymdar men fılosoftarǵa júginý múmkin emestigin kórsetedi. Sebebi ǵylym men qııaldyń arasynda myń túrli qyzyl syzyq paıda boldy.

Bul jaǵdaı adamzat úshin úlken qaýip. Sebebi halyq ǵylymnyń atyn jamylǵan qııaldarǵa senip qalýy múmkin. Tipti adamdar qııaldy shynaıy bilim dep qabyldap, mıy sol qııalmen toltyrylýy múmkin.

Ǵylymı ólshemderdi burmalaý — qııaldy qasıetti shyndyqqa aınaldyryp, oǵan qarsy shyqpaq túgili kúmán keltirýge de jol qaldyrmaýy múmkin. Tipti boljamdyq sıpattaǵy nárse — kúmánnan ada absolıýtti aqıqatqa aınalyp ketýi yqtımal!

Abdýlahad Smanov, PHD doktor, «Áziret Sultan» meshitiniń naıb ımamy