Jaman oılardan qalaı qutylamyn?
Adam – tańǵajaıyp qubylys. Adam balasynyń jaratylysy óte keremet jáne qyzyqty júıemen ornalasqan. Sol jaratylystyń keremet júıesiniń biri – mı. Onyń qurylysy men qyzmeti óte kúrdeli. Mı eshqashan demalmaıdy. Tipti, túnde deneniń kóptegen músheleri bosańsyp, qozǵalmaıtyn kúıge tússe de, mı jumys istep jatady. Ol júrektiń soǵysyn, deneniń qyzýyn, as qorytý júıesin jáne ishki úderisterdi baqylap, tynym tappaıdy. Mı adam sanasy men oıynyń mekeni bolyp tabylatyndyqtan, adamnyń kez kelgen oıy osy mıda qorytylady.
1980 jyly Mınnesota ýnıversıtetiniń oqytýshysy, psıhologııa ǵylymdarynyń professory Erık Klınger adam sanasyna qatysty qyzyqty zertteý júrgizedi. Zertteýge qatysýshy adamdarǵa arnaıy qurylǵy berip, sol qurylǵyǵa dybystyq belgi berilgen sátte adamdardyń óz oılaryn jazyp otyrýdy suraıdy. Bul zertteý bir aptaǵa sozylady. Zertteý qorytyndysy boıynsha myna másele anyqtaldy: bir táýliktegi on alty saǵattyń ishinde adam mıyna sińip qalǵan orta eseppen on tórt sekýndqa sozylatyn bes júzden asa túrli ıdeıalar keledi eken.
Adam ýaqytynyń kóp bóligin kúndelikti isterge jumsaıdy degenniń ózinde, mıǵa keletin oılardyń orta eseppen 18% adamǵa jaǵymsyz jáne beıádep Emotsııalar syılaıdy. Al 13% qorlyq kórsetý, qatygezdik sııaqty qaýipti oılardan turady. Osy zertteý boıynsha adam balasy óz mıyna keletin oılardy tizgindeı almaıdy degen tujyrym jasaýǵa bolady. Eger adamnyń nıeti jaqsy bolyp tursa, jaman oılar qaıdan keledi? Bul sol adamnyń «jaman» adam ekendiginiń dáleli me?
Jaman oılar qaıdan keledi?
Adam mıynyń jasýshalarynda túrli aqparattar ornalasqan. Sonyń biri bizdiń taqyrypqa arqaý bolyp otyrǵan «jaman oılar». Onymen kúrespesek, ol oı bizdi jeńip, qurdymǵa alyp barary sózsiz. Endi sol oılardyń paıda bolý sebepterine toqtalaıyq:
Kúdiktený. Ádette, qandaı da bir iske baılanysty senimdilik týyndaı bastaǵanda, artynsha kúmándi oılar kele bastaıdy. Bul zańdy da. Sol kúdik pen kúmán sanamyzdaǵy jaman oılardyń oshaǵyna aınalyp, bir iske, bir adamǵa jáne t.b. jaıttarǵa baılanysty sanamyzǵa túrli jaman oılardy uıalata bastaıdy. Osylaısha, kúdikti oılardy tizbektep, mıymyzǵa kerek emes artyq aqparattar júkteımiz jáne osynyń saldarynan densaýlyǵymyzǵa orasan zııan keltiremiz. Kez kelgen kúdikti oı bizdi jaman oılardyń qushaǵyna jetelep alyp barady. Osy oılardan qutylý úshin ózińizdi qatelikke alyp barar joldardan aýlaq ustaý kerek ekenin esten shyǵarmańyz.
Ózińdi kináli seziný. Qandaı da bir jaǵymsyz jaǵdaıǵa qalyp, sol jaǵdaı esińizge túsken saıyn ózińizdi yńǵaısyz sezinip, osy ýaqytqa deıin de jazǵyryp júrsiz be? Onda, Sizdiń ómirińizdiń bir bóligi ótken shaqtyń qursaýynda qalyp qoıǵan. Osynyń saldarynan Siz sol oılarǵa qaıta-qaıta oralyp, ózińizge zııan keltirip jatyrsyz. Jasaǵan iske, ókinip, táýbege kelý durys. Degenmen, ótkendi eske alyp, jarynyń aýzyn asha berý qajet emes. Óıtkeni, bul da jaman oılardyń kelýine sebep bolady.
Jaman oılardan nelikten qutylýym kerek?
Jaman oılardan qutylýdy kesheýildetý adamnyń densaýlyǵyna jáne rýhanı kúıi (psıhıka) men ishki sezimine óte úlken zııan keltiredi. Bul medıtsınada áldeqashan dáleldengen dúnıe. Aýrýdyń kóbi buzylǵan júıkeden bastalady. Ol munymen bitpeıdi. Jaman oılardyń densaýlyqqa berer zııany kóp. Sonyń birnesheýi tómendegideı:
1. Jaman oılar durys sheshim qabyldaýǵa únemi kedergi bolyp turady. Siz ózińizdi tutqynda otyrǵan sharasyz adam sııaqty sezinesiz.
2. Oılar zattanady. Oıyńyzda neni jetildirip, «ósirdińiz», ómirińizde de sol «jemisti» alasyz. Sondyqtan mıdy artyq aqparattardan tazartyp turý kerek.
3. Jaman oılaryńyz kúndelikti ómirdegi ádetińiz ben minezińizge aınalady. Tipti psıholog pen dárigerler de Sizge bul jaǵdaıda kómek bere almaıdy. Ózińizdi tek ózińiz ǵana alyp shyǵa alasyz.
Jaman oılardan qutylýdyń joly bar ma?
1. Otyryńyz da, Sizdi mazalap júrgen oılaryńyzdy qaǵazǵa jazyńyz. Endi ol oılardan zardap shekpes úshin ne isteıtinińizdi qarastyryńyz.
2. Tolyqqandy tynyǵyńyz. Tek tynyǵyp qana qoımaı, sol demalysyńyzdy janǵa jaıly, jaqsy esteliktermen «bezendirińiz». Sol arqyly mıyńyz da tynyǵyp, artyq júkten arylady. Sodan keıin ǵana oıyńyzǵa jaqsy oılar kele bastaıdy.
3. Depressııaǵa qarsy azyq-túlikterdi qoldanyńyz. Bul jaǵdaıda ondaı azyq-túlikterdiń ornyn baǵalamaı qoıýǵa bolmaıdy. Jaman oılarmen kúresýde banan men shokoladtyń keremet kómegi bolmasa da, kóńil-kúıińizdi kóterip, ózińizdi sergek sezinýge kómektesedi. Sonymen qatar, orman jańǵaǵy (fýndýk), qara meıiz, teńiz balyǵy men baldyrkóktiń (seldereı) de paıdasy kóp.
4. Keshirýdi jáne keshirim suraı bilýdi úırenip, ádetke aınaldyryńyz. Bul arqyly janyńyzdy kúızeltken jaǵdaıdan arylasyz. Nátıjesinde, kóńilińizdiń qýanyshqa tolyp, ıyǵyńyzdan aýyr júk túskendeı jeńildegenińizdi baıqaısyz.
5. Qyzyqty kitaptar oqyp, kúnde jańa nárse úırenińiz. Osy arqyly kúnde jańalyqqa janyńyz qushtar bolyp, oıyńyz bólinedi.
6. Ýaqytty únemdi qoldanyńyz jáne jaman oılarǵa bos ýaqyt qaldyrmańyz, únemi jaqsy bir ispen shuǵyldanyńyz.
7. Qaıǵy men renishti ishińizde saqtamańyz. Jaqynyńyzben bólisińiz. Bireýdi renjitseńiz, ony qýantatyn bir is jasańyz. Sizdi bireý renjitse, ońashada jylap alyńyz. Bile bilseńiz, jylap alý, kóz jasy sharshaýdy jáne aýyrsynýdy basatyn eń jaqsy «dári».
8. Óz-ózińizge esep berýdi qolǵa alyp, ózińizdiń is-áreketińizdi taldańyz. Ár iske baısaldylyqpen qarap, qorqynyshyńyzdy jeńe bilińiz. Shyndyqty qalaı bar, solaı qabyldańyz.
9. Eshqashan kúdiktenbeńiz. Eshkimniń kemshiligin izdemeńiz. Kemshilikterdi barlyq nárseden, barlyq adamdardan tabýǵa bolady. Biraq, bul bizdiń basty maqsatymyz emes. Bir nársege nemese bir adamnan kúdiktene bastaǵan kezde, birden Allany eske alyńyz, zikir aıtyńyz. Meıli ol «Astaǵfırýllah» degen sóz bolsa da. Kez-kelgen kúdikten arylýǵa bolady. Siz kúdiktenip júrgen másele ýaqyt óte kele ózektiligin joǵaltady. Buǵan kúmánińiz bolmasyn!
Siz - Islamdy ustanatyn, beıbitshilikti qoldaıtyn musylmansyz, Allaǵa shúkir. Demek, ózińizge degen qarym-qatynasyńyz da beıbit bolý kerek. Jaman oılar sanańyzda joq sııaqty ómir súrińiz. Sanańyzdaǵy jaman oılarmen syndarly (konstrýktıvti) suhbat quryńyz da, ol oılardyń neni «qalaıtynyn» bilip alyńyz. Bul úshin dáleldenbegen qaǵıda (dogma) jetkiliksiz. Ol úshin Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) barlyq erler men áıelderge mindettep ketken bilim kerek. Tereń bilim. Siz syry ashylmaǵan bir saraı bolsańyz, bilim sol saraıdy ashatyn kilt ispetti. Sol kilt arqyly ózińizdi de, ózińizdi Jaratqandy da tanı alasyz. Jáne sol kilt jaman oılardan Sizge qalqan bolady. Fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, amerıkalyq Djeıms Hollıs aıtqandaı: «Ishki jandúnıeńizdegi jaman oılardy elemeı, onymen kúresýdi qolǵa almasańyz, ol oı syrtqa shyǵyp, sizben kúresýdi qolǵa alady...».
Allany únemi eske alyńyz jáne Quran oqyńyz. Allamen ońashada tildesińiz, Ol eń jaqsy, eń jaqyn dos. Kóp adam bilse de, moıyndaı bermeıtin jaınamaz ústindegi bir baqyt bar. Sol baqytqa jetý úshin kúnine bes ret jaınamazdyń ústine shyǵyńyz. Bile bilseńiz, jaman oımen kúresýdiń eń tıimdi, eń nátıjeli joly osy. Alla bizdi jaman oılardan jáne sondaı oılardyń jeteginde ketýden saqtasyn!
Laýra Almahanova
