JAN MEN TÁN QALAÝY

Jánnat pen tozaq týraly uǵym barlyq dinde de bar. Biraq uǵym bir bolǵanymen bul turǵydaǵy túsinik, tanym, ustanǵan jol árqıly. Alaıda adam balasynyń nelikten tozaqqa baratyndyǵy kimdi de bolsyn mazalaıdy. Shynynda da adamdar tozaqqa nege barady? Jaýap aıqyn. Kúnási bolǵan soń. Shynymen solaı ma? Baıyptap kórelik. Áýeli myna bir jaıtqa nazar aýdaraıyq. Kez kelgen ana óziniń týǵan balasyna degen renishi men ókpesi keshire almaıtyndaı deńgeıde bolǵanymen, ol báribir balasyn sheksiz azapqa salýdy qalamas edi. Tipti azaptaýdy oılamaýy da múmkin. Bizdiń dinı túsinik boıynsha ananyń balasyna degen mahabbaty Allanyń adamzatqa degen mahabbatynyń qasynda jip ese almaıdy. Alaıda kúnáhar pendelerdiń tozaqtyq bolatyndyǵy da Quran Kárimde ashyq jazylǵan. Sonda Allanyń mahabbaty… Kóńilge kúmán uıalaıdy. Ol kúmán dinge degen senimge qaıaý túsiredi. Onyń ústine ózge dindegiler de Allanyń meıir-shapaǵat ıesi ekendigin joqqa shyǵarýǵa tyrysyp baǵady. Qarsylasýǵa… Iá. Dármen joq. Bári ras. Tozaqtyń bar ekendigin qaı dindar da joqqa shyǵara almaıdy. Sonda qalaı, 70-80 jyldyq ǵumyrymyzda jasaǵan azdy-kópti kúnámiz úshin tozaqta máńgilik azap shegý ádildik pe? Rahman, Rahım (asa qamqor, erekshe meıirimdi) sıpatqa ıe Alla soǵan shynymen-aq jol bere me? Eger jol berse… Onda…

Kúnámizdiń bary ras. Bilip istedik, bilmeı istedik, qaı-qaısymyz da kúnádan pákpiz deı almaımyz. Úmit eterimiz tek Alla. Ózi keshirer. Al keshirmese she? Bul turǵyda ózge dinder ne deıdi eken? Eriksiz jaýtańdaısyń. Onyń ústine olardyń da úgiti basym. Ýaǵyzdaryna shamaly qulaq asqannyń ózine álgilerge erip ketkiń keledi. Olardyń dininde máńgilik azap degen múlde joq. Áıteýir báriniń de bir-bir qutqarýshysy bar. Al bizde…

Áńgimeni órbitpes buryn áýeli ózimizdi tanyp alaıyq. Adam ózin tanysa, Allany da tanıdy. Bul – dinı qaǵıda. Sonymen biz kimbiz? Aınaǵa qaraıyq. Kim de bolsyn aınadaǵy «beıneni» ózim dep tanıdy. Ózgeler de seni sol «beıne» arqyly biledi. Memleket sol «beıneniń» sen ekendigin rastap qujat beredi. Biraq sen ol emessiń. Mine, osy oı adamǵa kelgen kúnnen bastap ol ózin izdeı bastaıdy. Eger ózin tapsa, tanysa onda Allany da tanıdy. Bulaı bolmaı, ár adam álgi «beınesin» ózim dep tanýdan tanbasa jáne sol beınedegi adam din jolyna túsip jer betindegi barlyq dinı oqý oryndaryn túgesip, Qurandy jattap, hadısterdi shekildeýikshe shaqqanymen kámil musylman bola almaıdy. Onyń jasaǵan ǵıbadaty men oqyǵan namazynan da qaıyr joq. Durysy – ahırette qaıyr joq. Al bul ómirde… Iá. Odan ótken danyshpandy tappaısyń. Ol – zańdylyq. Sebebi álgi «beıne» tek osy dúnıege ǵana tán. Al sony ózim dep bilgen adam sonyń dańq tuǵyryna kóterilýi úshin qyzmet etedi. Ókinishtisi ol osy dúnıelik qoshemet-marapatpen támamdalady.

Osy jerde mynadaı bir qyzyq saýal týyndaıdy. «Eger jannatqa Men emes, men bolyp ózge bireý baratyn bolsa (men dep álgi beıneni aıtyp otyr) onda ol jannattyń ne qajeti bar?». Shyndyǵynda jannatqa baratyn «beıne» emes, óziń. «Beıne» – ol jaı ánsheıin bul dúnıelik kıim. Máselen ózennen ótý úshin paıdalanǵan qaıyqty arǵy betke ótken soń arqalap júrmeıtinimiz sııaqty, bul dúnıelik deneni de ýaqyty bitken soń tastap shyǵamyz. Onyń ústine ol «beıneni» arǵy álemge laıyq kórý jannatty baǵalamaǵandyq bolyp shyǵar edi. Eń bastysy – «beıne» aýysqanymen, óziń ózgermeısiń. Sebebi… Iá. Máńgiliksiń. Bizdi Alla taǵala áý basta solaı jaratqan. Tek sony, ıaǵnı ózimizdi áli bile almaı jatyrmyz dá.

Adamnyń bet-álpeti ár túrli jaǵdaılardan, ne arnaıy operatsııa arqyly ózgergenimen, ózi ózgermeıdi. Ózgeler ony tanymaýy múmkin, biraq ol ózin jaqsy biledi. Sebebi ózgermegen. Mine, biz – solmyz. «Beınege» kirsek, joǵalamyz. Óıtkeni «beınede» nápsi jasyrynyp turady. Nápsi – qalaý. «Beıneniń» qalaýy. Eger biz «beınege» kirsek, onda ol bizdiń qalaýymyzǵa aınalady. Sóıtip biz ózimizdi taǵy da joǵaltyp alamyz. Óıtkeni nápsi «Men» degen uǵymdy qalyptastyrady. Eger biz ózimizdi anyqtaı almasaq, onda ómir boıy sol «Menge» qyzmet etemiz.

Uǵynyqtylyq úshin ózimizdi eki adambyz dep qabyldaıyq. Birinshisi – ózimiz, ekinshisi – «beıne», ıaǵnı «Men». Nápsi de sonda turady. Shyndyǵynda biz «beıneni» ózimiz dep qabyldaımyz, óıtkeni kóbine adamnyń ózi men álgi «beıne» tutasyp ketedi. Ol ózderin eki bólekpiz dep uǵynbaıdy da. Bul – dinsizderge tán ahýal. Ekinshi top – eki bólek ekendikterin biledi. Biraq olar «beıneniń», ıaǵnı tánniń (nápsiniń) qalaýyn óziniń, ıaǵnı jannyń da qalaýy dep uǵynady. Biz jandy ózimiz dedik. Nege olaı degenimizdi sál keıindeý tarqatyńqyrap aıtamyz. Áýeli myna aıtyp otyrǵan máseleni aıaǵyna deıin jetkizelik. Sonymen, úshinshiler – ózin «beıneden» ajyrata alady. Iaǵnı jan tánnen bólinedi. Osy jerde kákir bar. Bulaısha qabyldaý, bizdiń túsinigimizshe, ólgen kezde bolatyn jaıt. Sondyqtan biz jandy, ıaǵnı ózimizdi budan bylaı rýh dep qabyldaımyz. Tánnen jannyń shyǵýy – ólimge, al rýhtyń shyǵýy, biz joǵaryda aıtqandaı ózin «beıneden» bólinýge alyp barady. Bul – paıǵambarlarǵa, áýlıelerge, kámil musylmandarǵa tán qasıet. Durysy – ahýal.

Sonymen biz – rýhpyz. Áý bastan solaı. Oǵan dálel – álmısaq ýádesi. Iá, Allany Jaratýshy ıem dep moıyndaǵan bizdiń rýhymyz. Rýh ózine qajetti qýatty Alladan tikeleı ala alady. Ol soǵan muqtaj, ári táýeldi. Sony bilgendikten de ol Allany Jaratýshy ıem dep moıyndap otyr. Perishtelerdiń ahýaly bizdiń sol rýhtyq sıpatymyz sııaqty. Sondyqtan da olar pák. Jáne sol qalyptarynan aınymaıdy. Sebebi olarǵa jasalǵan is-áreketteri úshin kúná da, saýap ta jazylmaıdy. Bizdiń jerge túsýimiz, «beınege» enýimiz, rýhtan «ajyraýymyzdyń» basty sebebi – eki joldyń birin, ıaǵnı saýap pen kúnániń bireýin tańdaýymyzda jatyr. Saýap pen kúná dep otyrǵanymyz da ózimiz. Saýap – rýhqa, kúná – «beınege» tán. Eger joǵaryda aıtqanymyzdaı rýhty «beıneden» bólip ala alsaq, onda ol rýh jannatqa barýǵa laıyq bolady. Al álmısaq kezindegi rýhqa nápsi kıgizilmegendikten oǵan ondaı múmkindik berilmegen. Bizdiń dúnıege kelý sebebimizdiń bir ushtyǵyn osydan da paıymdaýǵa bolady.

Ras, Adam ata jannatta boldy. Biraq turaqtaı almady. Nege? Sebebi, rýhy «beıneden» bólinbedi. «Beıneniń» bir aty, joǵaryda da aıtqanymyzdaı – nápsi. Sol nápsi jannat mańdaıshasyna jazylǵan Muhammed esimin oqyǵanda jáne onyń óz urpaǵy ekendigin bilgende «Sol jerde meniń esimimniń jazylǵandyǵy laıyq emes pe edi» degen oıǵa erik beredi. Alla taǵala sol «oıdy» aldyryp, jannat baǵyna kómdiredi. Adam ata men Haýa ana sol «oıdan» ónip shyqqan jemisti jeý arqyly jannattan shyǵarylady. Adam balasynda sodan bergi ýaqyt aralyǵynda ózi men nápsiniń arajigin ajyratý protsesi júrip jatyr. Ony paıǵambarymyz «úlken jıhad» dep ataǵan.

Jandy rýh degenimiz sııaqty endi «beıneni» de óz atymen, «nápsi» dep ataıyq. Nápsi – Adam atany jannattan shyǵardy. Nápsi – Ibiliske shaıtandyq qamytyn kıgizdi. Nápsi – Quran kárimde aıtylatyn eki perishtege kıgizilgennen keıin olardy zına jasaýǵa ıtermelep, kúnáhar etti. Nápsi – jeke aldamdar bylaı tursyn, qanshama ulystardy dinnen shyǵardy. Kele-kele nápsi qalaýy qalypty ómir saltyna aınaldy. Al odan shyǵý… Shyqpaq túgili adam balasynda ondaı uǵym da, túsinik te joq.

Rýh – Allanyń eń qundy, eń asyl gaýhary. Ol – Allanyń jerdegi orynbasary. Ol – Allanyń ózine uqsaǵan sıpatqa ıe jaratylys. Ol… Biraq ol rýhty biz sezingen de, túısingen de emespiz. Sebebi…

Uǵynyqtylyq úshin aıtaıyq. Áý bastaǵy rýh ananyń qursaǵyna kelip tústi. Soǵan oraı oǵan beriletin qýattyq negiz qalyptasty. Ol – qan. Aýa da, nár de sábıge sol qan arqyly berile bastaıdy. Bul jaıt sábı kelesi kezeńge daıyn bolǵanǵa deıin júredi. Kelesi kezeń – myna ómir. Endi sábı nárdi sút arqyly alady. Sútte jer óniminiń Elementteri bar. Ne kerek sábıde osy ómirde tirshilik ete alatyn bolmys qalyptasady. Bul – tabıǵı zańdylyq. Eger biz bulaı bolýy múmkin emes, adam sýda da tirshilik etýi tıis dep álgi sábıdi sýǵa batyrsaq, ol tunshyǵyp óledi.

Endi negizgi aıtpaǵymyzǵa oıysaıyq. Biz joǵaryda «saýap – rýhqa, kúná – «beınege» tán» dedik. Endi osy saýap pen kúnáni ana qursaǵyndaǵy sábı dep qabyldaıyq. Kúni jetken kezde bul ekeýi de dúnıege keledi. Ázirge ekeýi de erteńgi kúni óziniń baratyn jerin daıyndap jatyr. Biraq ol ananyń qursaǵynda emes, myna ómirde júzege asýda. Olar baratyn jerdiń aty bizge málim. Onyń biri – jannat, ekinshisi – tozaq.

Mynadaı bir támsil bar. Bar ómiri qı sasyǵan qora-qopsyda ótken bir sorly neshe alýan gúlderdiń qosh ıisi ańqyǵan bir jaıǵa tap bolǵanda, tynysy tarylyp talyp qalypty. Mán-jaıǵa qanyqqan bir ǵulama álginiń esin tezekti ıisketip júrip zorǵa jıǵyzyp alǵan eken.

Endi sóz basyndaǵy saýalǵa qaıta oıysaıyq. Shynynda da adamdar tozaqqa nege barady? Jaýap aıqyn. Óz qalaýymen. Joǵaryda da aıttyq, biz kelesi baratyn jaıǵa ózimizdi ózimiz daıyndaımyz. Al ol qalaı júzege asady? Baıyptap kórelik. Ol jaıt biz bul dúnıe esigin ashysymen-aq bastalyp ketedi. Áýeli «shıkizattyq ónim» qabyldanady. Ol – kórý, estý, seziný, dámin alý sııaqty bizdiń jaratylystyq múshelerimiz arqyly júzege asady. Bul jaıt sábı balıǵat jasqa jetkenge deıin jalǵasady. Budan keıingi kezeńde ol alǵan «shıkizatty» óndire bastaıdy. Iaǵnı kelesi barar jaıyn jasaý protsesi bastalady. Balalardy sol kezden bastap dinı úrdis boıynsha tárbıeleý qajettiligi soǵan baılanysty týyndaıdy. Sebebi…

Joǵaryda aıttyq. Rýh – Allanyń asyl gaýhary. Biraq ony túısinip jatqan eshkim joq. Onyń asyl ekendigin bizge sezdirmeı otyrǵan – nápsi. Bizdiń maqsat – ózimizdiń sol qundy «zatqa» ıe ekendigimizdi, ol «zattyń» bárinen de tipti jánnattan da qadirli ekendigin uǵyný. Alaıda biz rýhtyń sondaı ekendigine senim bildirgenniń ózinde de ondaǵy qasıet keıin, keıin bolǵanda ana dúnıede ashylady dep uǵamyz. Sebebi anaý aıtqandaı qasıetin kórip otyrǵanymyz joq. Osy jerde qarsy saýal týyndaıdy. Nege kórip otyrǵanymyz joq? Sebebi jasalǵan nárseniń bárine ıe bolyp otyrǵan rýh emes, biz. Durysy – «men». Men degenimiz… Iá, sol. Nápsi. Bolmasa Adam ata jerge túskende búgingi biz biletin qalalar, ózge de órkenıet jetistikteri bar ma edi? Búgingi adamzat balasy qol jetkizgen jetistiktiń bári – rýhqa tán. Onyń ózin nápsi qursaýynda qalyp, bar-joǵy belgisiz jaǵdaıda bolǵannyń ózinde jasap otyr. Shyntýaıtyna kelgende ol – ústine qoıylǵan nárseni asyldandyryp jiberetin qasıetke ıe. Onyń jasaǵanyn basqa eshkim jasaı almaıdy. Ony uǵyný úshin Alla taǵala bizge Quranda arany mysalǵa keltiredi. Aradaǵy sol «zatqa» gúlder tozańyn qoıǵanda ol balǵa aınalady. Bal jasaýdyń odan basqa joly joq. Bar bolsa, araǵa táýeldi bolmaı-aq ózimiz óndirip alar edik. Quranda keltiriletin taǵy bir mysal – órmekshi tory. Órmekshi tory da sondaı tásilmen óndiriledi. Al tordyń qýaty bolattan da myqty. Adam balasy ondaı tor «jibin» óndiretin deńgeıge áli jete qoıǵan joq. Jetpeıdi de. Sebebi ol – rýh ónimi.

Mine, bizdegi jaıt ta tap sol sııaqty. Rýh ústine qoıylǵan barlyq izgi amal – onyń qorektik nári, ári erteńgi jaıy. Dinı amaldardan bólek myna ómirde kórgen qıynshylyqtar men aýyrtpalyqtar da rýhty ajarlandyra túsedi. Tipti keıbir aýyrtpalyqtar dinı ǵıbadattan da joǵary turady. Eń kóp qıynshylyqty paıǵambarlardyń kóretindigi sondyqtan. Biraq bul rýh nápsiden bólinip shyqqannan keıin baryp júzege asatyn jaıt.

Myna bir máselege nazar aýdaraıyq. Adam balasynda úsh túrli qalaý bolady. Onyń birinshisi – Alladan, ekinshisi – óz erkinen, úshinshisi – taǵdyrynan. Endi osy máselelerdi tarqatyp kórelik.

Rýh ózine qajetti qýatty Alladan tikeleı alatyn qabiletke ıe. Alaıda ol qabilet rýhtyń zattanýymen, ıaǵnı «beınege» enýimen toqtaıdy. Endi rýh ózine qajetti azyqty «beıneden» ala bastaıdy. Al «beıne» ol qýatty biz kúndelikti paıdalanyp júrgen azyqtyq zattardan alady. Biraq ol álgi zattarǵa qýattyń Alladan berilgendigin múlde sezinbeıdi. Rýhtyń «beınege» táýeldiligi aqyr sońynda ekeýiniń birigip ketýine ákelip soǵady. Osylaısha kemeldikke jetken «beıne» barlyq jaratylystaǵy rýhty joqqa shyǵarýǵa beıim turady. «Árýaq joq». «Árýaq qaıda?» deıtinder solar.

Ekinshini – óz erki dedik. Bul – nápsi. Nápsi qazanyna túsken nárse eshqashan adaldanbaıdy. Nápsiniń qajettiligi – rýhqa onsyz kúná da, saýap ta jazylmaıdy. Eger rýh ústemdikke jetse, onda nápsi rýhqa qyzmet ete bastaıdy. Biraq bul jaıt rýh nápsiden bólinip shyqqannan keıin baryp júzege asady. Nápsiniń rýhqa moıynsunýy Quran Kárimde «qanaǵattanǵan nápsi» delinedi. Máselen siz ben biz namaz oqımyz. Ras, «O, namaz oqý kerek eken ǵoı» dep eshkim birden jaınamazǵa jyǵyla salmaıdy. Bul turǵyda adamnyń ishki áleminde ekiudaı kúres júredi. Bul – rýh pen nápsiniń kúresi. Namazǵa jyǵyldyq. Rýh jeńiske jetti. Solaı ma? Namazdy ne úshin oqımyz? Durys. Alla rızashylyǵy úshin. Biraq biz oqyp jatqan namazǵa Alla rıza ma? Máselen bizdi bireý áspettep úıine qonaqqa shaqyrdy deıik. Biz qonaqqa barar jolda ájethanaǵa taıyp jyǵylyp, ústi-basymyzdy bylǵap aldyq. Endi bizdi sol qalpymyzda úı ıesi tórine ozdyra ma? Árıne, joq. Sol sııaqty nápsi qazanynda bylǵanǵan ǵıbadat odan shyqpaıynsha eshqashan qabyl bolmaıdy. Qaıta oqylǵan namaz kúnáni ústemeleı túsedi. Quran Kárimde «Osylaı namaz oqyǵandarǵa qandaı ókinish» degen aıat bar. Sebebi, namazdy oqyǵan rýh emes, «beıne». Bir sózben aıtqanda, nápsi qalaýymen jasalǵan barlyq is-áreket – búgingi bolmysyń, erteńgi – óziń. Ol ózi jasaǵan, ózi beıimdelgen jaıdan basqa jerde ómir súre almaıdy.

Úshinshi qalaý – taǵdyr. Bilgen jón. Adam jazylǵan taǵdyr boıynsha júrmeıdi. Jáne eshkim de taǵdyrǵa táýeldi emes. Taǵdyr adamnan bólek jaratylys. Uǵynyqtylyq úshin aıtaıyq. Taǵdyr – «bazar». Barlyq jaqsy-jaman jaratylysty sol «bazardan» tabasyń. Qalaý ózińde. Biz ondaǵy ózimizge qajet nárseni udaıy paıdalanyp otyramyz. Sony paıdalaný arqyly da kelesi barar jaıymyzdy jasaý ústindemiz. Ne ishesiń, ne jeısiń, qaıda barasyń, qalaı barasyń, jalpy myna ómirde ne istediń, ne istegiń keledi – bári jaratylyp qoıylǵan. Qalaý – zattanady. Máselen «taǵdyr bazarynan» «úılenemin» degen qalaýdy aldyń. Osy qalaý jubaıyńa, bala-shaǵańa, quda-jegjatqa aınalady. Ajal da adamnyń óz qalaýy biriniń ishinde jasyrynyp turady. Mysaly úshin motatsıkl satyp alǵan jasóspirimniń ajalmen betpe-bet keletinin árkim-aq biledi. Eger ol qalaýyn ózgertse, óziniń taǵdyryn da ózgertedi. «Taǵdyryń – óz qolyńda» deý sebebimizdiń bir syry osynda jatyr. Sol sııaqty saýap ta, kúná da adamnyń «taǵdyr bazarynan» alǵan qalaýy negizinde júzege asady, ári zattanady. Gáp taǵdyrda emes, ózińde. Óziń kimsiń? Rýhsyń ba, «beınesiń» be? «Bazarda» bári bar. Al tańda!

Biz adam balasynyń bul ómirge kelýi men kelesi kezeńge ótýi barysyndaǵy daıyndyǵy týraly sóz ettik. Eń bastysy, rýhtyń sheksiz múmkindik ıesi ekendigin túısiný qajet. Rýh tánnen bóline alatyn dárejege kóterilgende, ol tándi «emdeı» bastaıdy. Ondaı tán rýhtyń barǵan jerine birge bara alatyn qabiletke ıe bolady. Máselen Paıǵambarymyz mıǵrajǵa óz tánimen birge kóterilgen. Al ǵaryshkerler bolsa myna turǵan jerge skafandrdy qajet etedi. Rýh «shýaǵyna» bólengen tán iship-jeýdi qajet etpeıdi. Qoja Ahmet Iassaýı babamyzdyń 63 jyl ǵumyryn jer astynda ótkize alýynyń bir syry osynda jatyr. Ondaı «bostan» rýh bir mezgilde barlyq jerde bola alady. Máselen ekinshi halıfa hazireti Omar bir suhbaty ústinde «Taýǵa qaraı qashyńdar, taýǵa…» dep aıqaılap jiberedi. Barlyq dindarlarǵa belgili bul jaıt hazireti Omardyń sol sátte ózge aımaqta ótip jatqan soǵysty kóre alǵandyǵyn áıgileıdi. Biz aıtyp otyrǵan rýh sheksiz qýatqa ıe. Máselen hazireti Álı Haıbar soǵysynda bir darbazanyń temir esigin julyp alyp, ózine qalqan etedi. Keıin soǵys bitken soń álgi «qalqanyn» tastaǵanda ony qanshama sahaba jabylǵanymen ornynan qozǵaı da almaıdy. Sondaı-aq ondaı rýhqa ıe dene shirimeıdi.

Biz mundaı jaıt rýh nápsiden ajyraǵan kezde bolady dedik. Al ol qalaı ajyraıdy? Jaýap aıqyn. Islam dini arqyly. Islam dinin qabyldaǵan adamnyń sony ustanýy úshin jasalǵan dinı úrdis pen zańdy qaǵıdany – sharıǵat deımiz. Al sol shırıǵatty jannyń qabyldaýy – tarıhat delinedi. Bizdiń ata-babalarymyz dindi osy ekinshi saty arqyly qabyldaǵan. Sondyqtan bizdiń ustanǵan ómir-saltymyz, dástúrli ádet-ǵurpymyz túgeldeı derlik ǵıbadat ornyna júredi. Bul oraıda Paıǵambarymyz hadısinde «Ǵıbadattyń eń ońaıy jáne eń paıdalysy az sóıleý men jaqsy minezdi bolý» delingen. Sondyqtan bizdiń ómirimizde bir ret «Alla» dep aıtýymyz rýhy nápsiden ajyramaǵan adamnyń myń jyl oqyǵan namazynan qaıyrly. Sebebi ol sóz birden rýh gaýhary ústine túsedi. Buǵan qazaq kórmegen quqaı men azaptyń joq ekendigin qossaq, jánnatta paıǵambarlarǵa kimderdiń qońsy bolatyndyǵyn paıymdaýǵa bolady. Inshalla!

Bir ókinishtisi, qazir sol «bostan» rýhty nápsige táýeldi etýdi maqsat etken «dindarlar» alǵa shyǵa bastady. Saqtansaq, sodan saqtanaıyq.

 

Qudııar BILÁL