Jánnattaǵy jemisterdiń biri – júzim
Qasıetti Quran Kárimniń «Nahl» súresiniń 11-aıatynda júzim jaıly sóz qozǵalady. Osy aıatta Alla Taǵala jumaqtyq jemisterdi sıpattaı kele, júzimdi izgi taǵam retinde atap ótken. Al, «Nábá» súresiniń 31-32 aıattarynda bylaı delingen: «Negizinde, taqýalar úshin qutylý bar», «Baqshalar, júzimder bar».
Muhammed paıǵambar (s.ǵ.s) men onyń januıasynan taraǵan ımamdar tamaqtaný men densaýlyq jaıly óte qundy pikirler qaldyrǵan jáne adamdardy erekshe taǵam túrleri men jemis-jıdekterdi jeýge shaqyrǵan. Mysaly, Imam Álı (r.a.) júzim jaıly bylaı degen: «Júzim – ári jemis, ári tamaq. Sondaı-aq, ol – tátti de dámdi halýa». Imam Álı júzimdi paıdaly jemis retinde ǵana emes, tolyqqandy tamaq dep sanaıdy. Tamaqtaný salasynyń dárigerleri men mamandary qurma men júzim, tipti meıizdi dene qajettilikterin óteıtin tolyqqandy tamaq dep esepteıdi. Bul jemis túrleri jegennen keıin tez qorytylady jáne qajetti qant pen qýatty denege jetkizedi. Sondyqtan adam tipti kishkene mólsherde júzim nemese meıiz jegen jaǵdaıda, oı eńbegi men dene eńbegine qajetti qýatpen qamtamasyz etiledi.
Júzimniń quramynda R, S, V1, V2, V6, D, E, RR dárýmenderi, kalıı, magnıı, kaltsıı, fosfor, kobalt, nıkel, tıtan, bor, alıýmınıı, sılıtsıı, ıod, tsınk, kúkirt jáne margenets sekildi mıkroElementter bolsa, pisken júzimniń 100 gramynda 154 gramm karbondyq gıdrat, 1 gramm proteın, 1 gramm maı, 21 gramm fosfor, 0,6 mg temir, az-azdan bolsa da basqa da Elementter, túrli dárýmender, sý kezdesedi eken.
Júzim quramyndaǵy magnıı adam denesine de, mıdyń da tynyǵýyna da erekshe áser etedi. Ol baýyr aýrýlaryn, qan azdyqty (anemııa) emdeýde kóp qoldanylady. Quramyndaǵy jemis qyshqyldary (tartarık, malık, sýksınık, fýmarık, pırývık, glıkolık qyshqyldary) búırek pen ishek júıesiniń jumysyn retteýde, qannyń tazarýy men maıdyń erýine kómektesedi. Deneniń vırýstarǵa qarsy turýyn da kúsheıtedi.
Joǵary kalorııaly bolýymen qatar quramynda óte az mólsherde maı men proteın bolǵandyqtan júzim óte tamasha qorekke jatady. Qurǵaq júzimde sý az bolatyndyqtan onyń kalorııasy óte joǵary ári temir men kaltsııge óte baı.
Júzim quramyndaǵy dárýmender mıǵa óte paıdaly. Tústen keıin qos ýys júzim nemese júzimniń bir kese taza syǵyndy shyrynyn ishý denege de, mı jasýshalaryna da óte paıdaly. Kalorııa turǵysynan 1 keli júzim, 1,150 gramm sút, 390 gramm et, 300 gramm nan jáne 1,200 gramm kartopqa teń dep sanalady. Buǵan qosa, emdik qasıeti bar amın qyshqyly, A jáne V dárýmeni (V1, V2), kalıı, magnıı, kaltsıı, sılıtsıı, ıod, tsınk, kúkirt jáne margenets sekildi mıkroElementteri de júzimniń quramynda kezdesedi.
Júzim adamnyń ımmýnıtetin kúsheıtedi, júıkeni tynyshtandyryp, teriniń túleýin arttyra túsedi. Ol – sondaı-aq, allergııa men býyndarda tuz jınalýynyń aldyn alýda taptyrmaıtyn jemis. Júzimniń quramyndaǵy tabıǵı frýktoza denedegi jumsalatyn qýattyń az ýaqytta qaıta qalpyna kelýin qamtamasyz etedi. Shyrynyndaǵy bıoflavonoıdtary arqyly S dárýmeniniń belsendiligin arttyrady. Júzim qasıetiniń Quranda aıtylýy da tegin bolmasa kerek. Nege deseńiz, qandaǵy ottegin júrgizetin gemoglabın sıntezine qajetti temir men búırekterdiń jumys isteýi jáne júrek soǵysynyń rettelýinde jumsalatyn kalıı onda óte kóp kezdesedi.
Dárýmender men mınealdarǵa qosa, júzimde júıke jasýshalary úshin qajetti 15 túrli amın qyshqyldary bar. Tipti, barlyq tirshilik ıelerinde 20 shaqty amın qyshqyldary kezdesetindigin eskersek, júzimniń tamaq mázirinde alar ornyn uǵyna túskendeımiz. Qorektiń ydyraýy nátıjesinde paıda bolǵan nemese temeki, ishimdik, aýanyń lastyǵy sekildi zııandy qaldyqtar kapılıar tamyrlardyń qabyrǵalaryn zaqymdaıdy. Mundaı zaqymdanýǵa qarsy júzimde kezdesetin keıbir kúshti antıoksıdandar (erkin radıkaldardyń áserin joıatyn zattar) tómengi tyǵyzdyqtaǵy zııandy lıpoproteınderdiń (LDL) kapıllıar tamyrlarda túzilýine bóget keltiretin qasıetke ıe. Osy taqyrypqa qatysty bir zertteýde irileý qara júzimnen jasalǵan jemis shyryny berilgen kisilerde LDL holesteroldyń totyǵýǵa ushyramaǵandyǵy anyqtalǵan. Zertteýshiler eger kóp ýaqyt ishilse, júzim shyrynynyń LDL-ge degen áseriniń anaǵurlym kóbirek bolatyndyǵyn ańǵarǵan.
Júzim quramyndaǵy magnıı adam denesine de, mıdyń da tynyǵýyna da erekshe áser etedi. Ol baýyr aýrýlary, anemııa delinetin qan azaıýdy emdeýde kóp qoldanylýmen qatar, quramyndaǵy jemis qyshqyldary (tartarık, malık, sýksınık, fýmarık, pırývık, glıkolık qyshqyldary) búırek pen ishek júıesiniń jumysyn retteýde, qannyń tazarýy men maıdyń erýine de kómektesedi. Deneniń vırýstarǵa qarsy turýyn da kúsheıtedi.
Júzim qaterli isikten (rak) qorǵaý ereksheligine ıe. Kletka ishi molekýlalarda isik paıda bolýyna aparatyn erkin radıkaldar shabýyldap, toıtarý – júzimge berilgen tańǵajaıyp qasıet. Iaǵnı, ol qaterli isik aýrýynyń aldyn alady. Ekinshi jaǵynan, júzimniń quramyndaǵy eń mańyzdy zat-tardyń biri resveratroldiń de rakqa qarsy áser etý kúshi bar ekendigi 1985 jyly Japonııada júrgizilgen zertteý eńbekterinde de anyqtalǵan bolatyn. Bul zat ósimdikter tarapynan óndiriletin fıtoaleksın tobyna jatady.
