JARAPAZAN
JARAPAZAN - oraza kezinde keshki aýyzashardan tańǵy sáresige deıingi aralyqta oraza ustaǵan adamdardy qurmettep, nıetteriniń qabyl bolýyna tilek aıtatyn jáne orazanyń qadir-qasıetin ulyqtap nasıhattaıtyn óleń. Jarapazandy úıdiń syrtynan, esik aldynda turyp aıtady. Ony kóbinese jastar men balalar toptalyp júrip oryndaǵan. Alaıda bul bala-shaǵanyń ásheıin ermegi emes. Jasóspirimderdi qasyna ertip, mándi-maǵynaly jarapazan óleńine daǵdylandyryp, jón-joba úıretetin saqa jigitter bolǵan. Munyń syrtynda eki-úshten birigip júretin ónerli jarapazanshylardyń jóni óz aldyna bir bólek.
Olar taqyrypty keńinen, tereńinen tolǵap, Ramazan aıynyń mán-maǵynasyn, bes ýaq namazdyń qasıetin, ımandylyq negizderin uqtyryp, sóz máıegin kelistire tógiltip jyr deńgeıine jetkizip, óner satysyna kótere bilgen. Solardyń qarym-qabiletiniń nátıjesinde jarapazan qazaq aýyz ádebıetiniń turmys-salt jyrlaryn tolyqtyra túsken deýge bolady. Ertede óner súıetin, sóz qadirin biletin keıbir dáýletti adamdar jarapazan jyrlaryn baǵalap, ony oryndaǵan ataqty jarapazanshylarǵa at mingizip, shapan japqan eken.
Meniń Talǵat deıtin ortanshy aǵataıym myqty jarapazanshy edi. Óleńdi sýyrypsalyp aıta beretin sheshem sol balasyn:
"Ózime tartqan", - dep otyratyn. Aǵataıymnyń juptary jazylmaı birge júretin úsh dosy bar bolatyn. Olar da shetinen óleńshi edi. Bular maıda balalardy ertpeıtin. Sonda da jalynyp-jalbarynyp júrip ara-arasynda jaqyn jerlerge ilesýge múmkindik alatynbyz. Ásilinde, qyzdar men áıelder jarapazan aıtyp qydyrmaıdy. Ol úlken ábestik, uıat sanalǵan. Al men mektepke barǵansha er balasha kıinip, asyq oınap, láńgi tepken erkekshora edim. Anam jeti uldan keıin kórgen qyzyna "kóz tımesin" dep yrymdapty. Sol bala kezdegi qulaqqa sińip, este qalǵan jarapazan jyrlarynan tam-tumdap mysal keltirkıin. Aǵalar jarapazan arnaıtyn úıdiń adamdaryn selt etkizip, nazaryn birden aýdarý úshin aldymen birer shumaqty qysqa-qysqa qaıyryp ekpindetip alatyn:
Úıiń, úıiń úı eken,
Úıdiń kórki shı eken.
Sandyq kópki túıe eken,
Saba kórki bıe eken,
Aq ordadaı kóringen
Qaısy baıdyń úıi eken? -
degen sekildi biraz jeldirtip alyp:
Assalaýmaǵaleıkým, sálem berdik!
Aıyna orazanyń aman keldik.
Aldy dep mazańyzdy sóge kórme,
Paıǵambar jolyn qýǵan adam edik.
Beý, Muhammed úmbeti aıtqan jarapazan,
Orazań qabyl bolsyn, ustaǵan jan.
Orazada aıtylar jarapazan,
Mekke men Medınadan shyǵar azan.
Máńgilik ıgilikke bólenersiń,
Oraza-namazyńdy úzbeı barsań,
Beý, Muhammed úmbeti aıtqan jarapazan,
Orazań qabyl bolsyn, ustaǵan jan.
Aıtamyn jarapazan esigińe,
Qoshqardaıyn ul bersin besigińe.
Ul berse qoshqardaıyn besigińe,
Taýsylmas baılyq bersin nesibińe.
Beý, Muhammed úmbeti aıtqan jarapazan,
Orazań qabyl bolsyn, ustaǵan jan.
Aıtaıyn jarapazan esigińe,
Hanshadaı qyz bersin besigińe.
Aq tilek orazada qabyl bolsa,
Qut-bereke quıylar nesibińe.
Beý, Muhammed úmbeti aıtqan jarapazan,
Orazań qabyl bolsyn, ustaǵan jan, -
dep ary qaraı jalǵasa beretin.
Aıtýshysyna qaraı alýan naqyshta, túrli mazmunda, biraq bári de oraza, namaz, paryz, izgi tilek tóńiregindegi rýhanı óleńder aıtylatyn. Jastar ádemi ázil-qaljyndardy da qosyp jiberetin.
Jarapazań óleńiniń ózgeshe saryny, janǵa jaǵymdy óz áýeni bar, yrǵaǵy da basqasha edi. Kúni boıy aýzy bekitýli adamdar keshke aýzyn ashyp, shóli qanyp, mańdaıy jazylyp, orazanyń taǵy bir saýapty kúnin ótkizgenine shúkirshilik etip, kóńili jaılanyp otyrǵanda jarapazandy jaqsy tyńdaıdy. Boıyna sińire qabyldaıdy, tipti aıta tússe eken dep dalaǵa shyǵa qoımaı otyratyndary da bolady. Álgiden beri birshama jarapazan aıtyp tastaǵandar mundaıda óleńmen ıshara jasaıdy, olardyń taǵy da baratyn jeri bar.
Sondyqtan:
Jańa týǵan Aı edi,
Bataıyn dep barady.
Astymdaǵy taı edi,
Jatalaqshyp barady.
Qasymdaǵy bala edi,
Uıqysy kep barady...
- degen sekildi oınaqy jyr joldaryn aıtady. Jarapazanshyǵa shyqpaı qoıý, olardy dám tatyrmaı qur qaıtarý, jarapazan batasyn estimeý degen qazaq uǵymynda atymen bolmaǵan.
Ol kesir, kúná sanalǵan.
Úı ıeleri tabaqqa jent, qurt-irimshik, syqpa-ejigeı, baýyrsaq sekildi dámderdi, oramal-sharshy, taqııa, betoramal, belbeý sııaqty buıymdardy alyp shyǵady. Esigine kelip jarapazan aıtqanyna rızashylyq bildiredi. Jarapazanshylar:
"Áýmın!" - dep qol jaıady. Ádette, batany qarııalar beredi. Bul jerde úlken-kishige qaramaıdy. "Qyryqtyń biri - Qydyr" dep, aq nıetpen aıtylǵan bata-tilekti úı eleri yqylaspen qabyldaıdy. Sondaı batalardyń biri bylaısha aıtylýshy edi:
Áýeli qudaı ońdasyn,
Áýlıeler qoldasyn!
Basyń menen malyńa,
Esh jamandyq bolmasyn!
Nesibeń artyp kún saıyn,
Ózegiń eshbir talmasyn!
Jaratqan ıem jar bolyp,
Pendege kúniń qalmasyn!
Jaratýshy qudiret,
Jarylqaýdyń qamyn et,
Qaıyrly ǵumyr keshýdi
Urpaqtaryńa násip et!
Yqylasty tilek tileıik,
Nıetti, alla, qabyl et!
Áýmın!
Ózim kórgen, men biletin jarapazan salty qysqasha osylaı bolýshy edi. Keń-baıtaq elimizdiń basqa óńirlerinde ózgeshelikter bolýy múmkin. Bola bersin, onyń bári - qazaqtiki, qazaq qalyptastyrǵan, qazaq qoldanǵan jón-jobalar.
Ótken ǵasyrda keńestik ıdeologııanyń tegeýrindi qysymynan bizdiń ulttyq qundylyqtarymyzdan aýlaqtap, talaı rýhanı qazynamyzdan kóz jazyp qalǵan halyqpyz.
Ashy bolsa da, shyndyqty moıyndaýymyz kerek.
Ony ómir kórsetip jatyr.
Ata-baba jasaǵan dástúr jalǵastyǵy úzilgendikten, búginde tony teris aınalǵan salttar qaptady. Árkim oıyna alǵandy oryndap, "qazaqtiki" dep janynan dástúr shyǵara salý etek alyp keledi. Ókinishtisi sol, aty bar, máni joq jasandy salttardy jastar tez qabyldaýda. Sonyń biri - jarapazan aıtý.
Árıne, aıtsyn, dástúrdi jalǵastyrǵan jaqsy. Mysaly, Almatydaǵy medrese shákirtteri jarapazandy óz maǵynasynda jaqsy oryndap júr. Biraq negizin túsinbeı, baıybyna barmaı, áıteýir jarapazan jeleýimen laǵyp, múlde basqa baǵytqa ketkender de jetkilikti. Osy jerde bir kóriniske toqtala keteıin. Almatynyń "baraholkasynda" oraza kezinde, tapa-taltúste úsh jigit óleń aıtyp júrdi. Bireýinde - dombyra, bireýinde - syrnaı, al úshinshisiniń qolynda - syldyrmaq, moınynda - dorba. Sóıtsem, ózderinshe "jarapazanshylar" eken.
Al kerek bolsa!
Tepse temir úzetin azamattardyń moınyna dombra asyp, tıyn-teben jınap, árkimge kózin qadap júrgeni kádimgi sadaqa suraǵan tilenshek qoı!
Namysqa ólgen qazaqtyń qaıran arly jigitteri qaıda ketken deısiń osyndaıda.
Jarapazandy aı boıy kásipke aınaldyrǵan qaısybir bozbalalar tipti shekten shyǵyp ketken:
Alyp shyq, alyp shyq,
Dáý tabaqqa salyp shyq.
Salatynyń bolmasa,
Bes júz teńge alyp shyq,
- deıdi.
Sanasyzdyq pa, suǵanaqtyq pa?
Baǵasyn ózińiz berińiz.
Zeınep Ahmetova "Kúretamyr"
