JAS BÝYN QALAI ÓZGEREDI?

Jastar taqyrybynda áńgime qozǵala qalsa, oń pikirmen qatar syn-eskertpeler de qatar aıtylady. Sebebi qaı zamanda da keıingi tolqynǵa úlkenderdiń kóńili tolmaǵan. Jastardyń kıiminen bastap, shash úlgisine, sóılegen sózderine deıin syn aıtylyp, min taǵylady. Zamanyna qaraı adamy. Ár dáýirdiń óz erekshelikteri bolady, jastary da bir-birine uqsamaıdy, bul – zańdylyq.

HHI ǵasyrdyń jastary da – múlde bólek álem. Kún sa­ıyn qu­­bylyp, jańaryp otyrǵan aqparattyq tehnologııanyń da­my­ǵan kezeńinde jastar tez qu­byl­maly, ózgermeli. Zyrǵyǵan zaman aǵymyna ilesý de ońaı emes. Aldyńǵy býyn aǵalardyń za­many men qazirgi býyndy salystyrýǵa bolmaıdy. Olardyń ómirlik usta­nymdaryndaǵy, qundylyqtary men qyzy­ǵýshylyqtaryndaǵy aıyr­ma­shy­lyq ta jer men kókteı.

Búginginiń jastary jańashyl­dyq­qa beıim, jańalyqqa jany qu­mar, ózin-­ózi damytýǵa daıyn. Qyzyǵýshylyq­­tary da, qundy­lyq­tary da ındıvıdýa­­lızmge baǵyt­talǵan – ómirlik qaǵıda­lary jeke bastyń qamyn oılaý, mansap qýý, materıaldyq qajettilikterdi jabý sekildi mazmunda bolyp keledi. Bul olar rýhanı qundylyqtardan ada degen sóz emes. Kerisinshe, jas­tar – álemge ashyq, jalpyadamzat­tyq qun­dylyqtardy qadirleıtin, óz ómirine jaýapkershilikpen qaraıtyn tolqyn. Ózine ne kere­gin biletin, maqsatshyl, bilim alýǵa, til úırenýge talpynatyn, shy­ǵarmashylyq baǵytta da da­myǵysy keletin, jeke qabilette­rin ashýǵa ­tyrysyp, sol turǵyda qandaı qarym-qa­tynasqa da ashyq jastar­dyń qatary kóbeıip kele­di. Qaı salada, qaı baǵytta bolsyn jetistikke jetýdi qalaıdy. Óskeleń urpaqtyń osylaı ózgerýin ózimshildikke balap, min taǵyp jatatyndar kóp.

Osy oraıda «Jastardyń ózge­risi­ne áser etip jatqan ne?» degen zańdy suraq týady. Oǵan ja­ýap ta belgili – jahandaný dáýi­ri­niń ushqyr damýy, ózge halyq­tardyń mádenıetimen, qun­dy­lyqtarymen tanysýy, aqparat­tyq tehnologııanyń, áleýmettik jeliler­diń yqpaly. Ári qazir she­telde bilim alýǵa, tájirıbe alma­sýǵa múmkin­dik kóp. Qazaq jastary álemdik deńgeı­de bilim jaǵynan básekege qabiletti deý­ge tolyq negiz bar. Oǵan jastary­myz­dyń dúnıejúzine tanymal ýnıversıtetterde oqýy, she­telderde jumys isteýi dálel. Máselen, soń­ǵy derek­ter­ge súıensek, jyl saıyn el jastary­nyń 8 myńdaıy shetel­ge ketedi eken. Olardyń basym bó­ligi joǵary bilimdi. Demek qazaq jastarynyń bilim deńgeıi she­telde bilimin jalǵastyrýǵa, ju­mys isteýge jetedi degen sóz. Bul – qýanarlyq jaǵdaı.

Keıde jastar kitap oqymaıdy degen pikirler aıtylyp jatady. Qazir kitap dúkenderi burynǵydaı emes, kóbeıdi. Kitap oqyp, ony tal­daıtyn klýbtar da barshylyq. Jas býyn­nyń kitap tańdaýy da, talǵamdary da erek­­­she. Kitaptyń qoljetimdi túrin, aýdıo­­kitaptardy tyńdap, Elektron­dy nus­qasyn oqı­tyndar da jeterlik. Áleý­met­tik jelilerde de kitap oqıtyn jas­tardyń kóbeıgenin baıqaýǵa bo­lady. Kitaptyń orny bólek, sondyqtan kitap oqýda da qazirgi jastardyń bel­sendiligi óte jaqsy.

HHI ǵasyrdyń jastaryna ar­tyl­ǵan senim óte joǵary. Mem­leket pen ha­lyqtyń jastardan kútetini – ja­handaný zamanyn­da basqa eldiń mádenıetine juty­lyp ketpeı, bilimdi, tárbıeli, básekege qabi­letti bolyp, damyǵan eldiń jastarynan qalyspaý. Al olardyń boıynda ultqa degen qur­met, týǵan jerine, eline degen sú­ıispenshilik bar ma? Ol – ekin­shi másele. Ulttyq qundylyqtar­dy bala kezinen boıyna sińirip ósken adam­­nyń jahandyq básekege qabi­let­tiligin qalaı anyqtaýǵa bolady? Tilin, mádenıetin, dástú­rin, ata-babadan kele jatqan ulttyq kod re­tinde qalyptasqan ózin­dik erek­she­­likterimizdi moıyndaı ala­tyn, ultym úshin qyzmet etem degen jas­tardyń orny qashanda basqalardan bıik turatyny anyq. Ult kósemi Álıhan Bókeıhan «Ultyna, jurtyna qyzmet qylý – bilimnen emes, minezden» degende, osyny meńzese kerek. Kezin­de Alash zııalylary bilimi men ult­tyq negizde alǵan tárbıesiniń arqasyn­da halyqqa qyzmet etti. Sondyq­tan da boıyna ulttyq qundylyqtar­dy sińir­gen jastar ǵana jahan­dyq básekege qabi­letti bolady.

Túptep kelgende, jastardan talap ete bermeı, olardyń neni qa­laı­tynyn, qajettilikterin bi­lip, baqy­lap otyrý qajet. Ol úshin áralýan saýalnamalar júrgizilip jatady. Mem­lekettik jastar saıa­saty aıasyn­da túrli baǵytta ju­mys isteý úshin bul asa mańyzdy. Sol­tústik Qazaqstan oblystyq «Qa­­zaq­stannyń bola­shaǵy úshin» qo­­ǵamdyq stýdentter birlestigi­niń tór­aǵasy R.Armanovtyń pikirin­she, jastar arasynda saýalnama júrgizý olar úshin qandaı jobalar qyzyqty, ózekti jáne ózderi qandaı qosymsha jobalar engizgisi keletinin anyqtaýǵa kómektesedi. Bul memleket úshin árbir jastyń pikiri mańyzdy ekenin jáne olardy tyńdaýǵa daıyn ekenin kórsetedi.

Alash aqyny Maǵjan Juma­baev­tyń: «Ult tárbıesi baıaǵy­dan beri sy­nalyp, kóp býyn qol­da­nyp kele jat­qan taqtaq jol bol­ǵandyqtan, ár­bir ulttyń balasy óz ultynyń ara­synda óz ulty úshin qyzmet qy­lý­ǵa mindetti», degen sózin uran etip us­tanǵan jas­­tarymyz kóp bolsa, qa­zaq jas­tary ulttyq múddeni birin­shi oryn­ǵa qoıyp, týǵan jeriniń ıgi­­ligi úshin qyzmet eteri anyq. Týǵan jer, halyq, otbasy, dostyq de­gen qun­dy­lyqtardy da búgingi jas­tar­dyń bo­ıynan kórýge bola­dy. Jastar – bo­la­shaqtyń aınasy. «Jastarǵa qarap bolashaq aıqyn­dalady» dep halyq aıtqan­daı, qa­zirgi jastardyń moınyn­daǵy ja­ýap­kershiliktiń salmaǵy az emes.

Laýra HALEL,

L.N.Gýmılev atyndaǵy

Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń stýdenti