"JETI QAZYNADAǴY" AQYL-BILIMNIŃ MAŃYZDYLYǴY
1. Qazaqtyń fılosofııalyq dúnıetanymy “Jeti qazyna” er jigittiń ómirimen baılanysty ǵoı. Osy jeti qazynadaǵy “aqyl-bilim” uǵymynyń mańyzdylyǵyn aıta ketseńiz
2. Jaýgershilik zamanda er-jigittiń aıla-ádisi, aqyl-bilimi mańyzdy boldy. Al búginiń er-azamaty qandaı bolý kerek?
Qazaq halqynyń dúnıetanymynda "Jeti qazyna" degen kóne uǵym bar. Bul ertedegi ata-babalarymyzdyń rýhanı jáne materıaldyq tanymynan týyp, jalpy halyqtyq dástúrli uǵym bolyp qalyptasyp ketken. Jeti qazyna dep tanıtyn uǵymdarǵa mynalar kiredi jáne olardyń sımvoldyq máni de bar:
1. Er jigit — kósem-sheshen, mergen, ánshi-kúıshi, el men jerin qorǵaǵan qas batyr, balýan, segiz qyrly bir syrly, jomart, el súıgen azamatty “Er jigit” dep ataǵan. Mysaly, úsh júzdiń basyn qosyp, ulanǵaıyr uly dalany qorǵaǵan, eli men jerin danalyqpen basqaryp, basqynshy jaýyna danalyqpen qarsy turǵan, qol astyndaǵy Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı, Erjinibek syndy qazaq batyrlaryn danalyqpen, ádildikpen basqaryp uıymdastyra bilgen osyndaı han-sultandar men dańqty batyrlardy naǵyz er jigit dep baǵalaǵan.
Búginde el namysyn álem deńgeıinde qorǵap, qazaq memleketiniń kók týyn álem arenasynda jelbiretip júrgen Genadıı Golovkın, Ardaq Nazarov, Qanat Islam, Jánibek Álimhanuly, álemdik ánshi Dımash Qudaıbergenderdi de naǵyz er jigit dep aýyz toltyryp aıtýǵa bolady. Búkil urpaqqa úlgi-ónege etip úgitteýge bolady. Jeti qazynadaǵy er jigit dep meńzep otyrǵan uly uǵymnyń uıasynda osyndaı ulaǵaty izgi baǵalar jatyr.
2. Sulý áıel — ıbaly, ımandy, tártipti, tárbıeli, sanaly, aqyldy, otbasyna, erine opadar, haq jolyndaǵy adal áıeldi “Sulý áıel” , “Úı quty” dep tanyǵan. Munda áıeldiń syrtqy symbaty ıaǵnı tán sulýlyǵy emes, jan sulýlyǵyn meńzep otyr. Qazaq tarıhynda erekshe oryn alatyn jáne qurmetke laıyqty analardyń ishinde Domalaq anadan bastalatyn on anany ataýǵa bolady:
1. Domalaq ana (Nurıla) – Tarıhı tulǵa, Qarahanıdter dáýirindegi belgili áıel.
2. Aısha bıbi – Qazaq halqynyń belgili analarynyń biri, ańyzdar men tarıhta erekshe oryn alǵan.
3. Ulpan ana – Ulpan batyrdyń anasy, qazaqtyń ańyzǵa aınalǵan analarynyń biri.
4. Áıgerim (Aıgerim) – Abaı Qunanbaıulynyń súıikti jary, mádenıet pen ónerdi qoldaýshy.
5. Bopaı hanym – Kenesary Qasymulynyń qaryndasy, batyr, qazaq ult-azattyq qozǵalysynyń jetekshisi.
6. Qurtqa ana – Qobylandy batyrdyń áıeli, qazaqtyń batyrlyq Epostarynda erekshe oryn alǵan.
7. Uljan ana – Abaı Qunanbaıulynyń anasy, qazaq mádenıeti men tárbıesinde mańyzdy ról atqarǵan.
8. Gaýhar ana – qazaq hany Abylaıdyń áıeli, memleket basqarýda mańyzdy ról atqarǵan.
9. Zere ana – Abaı Qunanbaıulynyń ájesi, onyń tárbıesinde erekshe oryn alǵan.
10. Abaq ana – qazaqtyń ańyzdyq tarıhı tulǵalarynyń biri, óz zamanynyń belgili anasy.
11. Qyzaı ana – aqyl men bilimniń keni sanalǵan.
Osyndaı analardy jeti qazyna uǵymynda “Sulý áıel” dep tanyǵan. Búgingi qyzdarymyz da osyndaı sulý, arly, bilimdi, ultqa úles qosatyn, jańa zaman ǵylym men mádenıetin ıgergen qyzdardan bolýy shart.
Bul analar qazaq halqynyń tarıhy men mádenıetinde erekshe oryn alyp, ulttyń damýyna zor úles qosqan.
3. Aqyl-bilim— bilim men danalyq, rýhanı baılyq. Qazaq tarıhynda bıyl 1150 jyldyǵy atalyp ótiletin ǵalym, oıshyl Ábý-Nasyr ál-Farabı, túrik qaǵanatynyń negizin qalaǵan Kúltegin, Tonykók, uly handar Kereı men Jánibek, Qasym han, Táýke han, Abylaı han, Tóle bı, Qazybek bı, Aıteke bı, ǵulama ǵalym Shoqan Ýálıhanov, qazaqtyń uly oıshyly, aqyn Abaı Qunanbaıuly, Alash zııalylary Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlat syndy uly tulǵalar bilim men aqyl parasattyń altyn qazyǵy deýge bolady. Álemdik matematık Asqar Serqululy Jumadildaevtar búgingi aqyl men parasattyń tiri obrazdary. Qazaq jeti qazynasyndaǵy bilim-aqyl dep otyrǵany osyndaı uly tulǵalardan bolýdy dáriptegeni.
4. Júırik at — at - erdiń qanaty, senimdilik pen jyldamdyq, báıge qosýdyń rýhanı kóńil men materıaldyq uǵymnyń sımvoly.
- Abylaı mingen NARQYZYL
- Qabanbaı mingen Qýbas at
- Ábilqaıyr hannyń mingen aqboz at
- Isataı mingen aqtaban at
- Erjinibek mingen kók dónen
- Qobylandy mingen Baıshubar, t.b.
Búginde at sporty damý ústinde. Jeti qazynadaǵy aıtyp otyrǵan uly uǵymnyń tórkininde tóbedeı uǵym jatyr.
5. Qyran búrkit — erkindik pen batyldyqtyń, erlik pen batyrlyqtyń sımvoly. Qyran búrkittiń kók aspanda erkin samǵaýy qazaq halqynyń azattyqqa umtylysyn, erkindikke degen qushtarlyǵyn beıneleıdi. Búgin de búrkitshilik – qazaqtyń ulttyq sport, óner túrleriniń biri. Jeti qazynada aıtylǵan qyran búrkit uǵymynyń uıasynda osyndaı taǵylym jatyr.
6. Qumaı tazy — ańshylyqqa beıimdilik pen jyldamdyqtyń belgisi. Qumaı tazysy qazaqtyń dástúrli ańshylyq óneriniń bir sáni bolyp tabylady. Bul ıt túri ejelden beri qazaq halqymen birge ómir súrip, olardyń ańshylyq mádenıetiniń ajyramas bóligine aınalǵan. Qumaı tazysy tez, aqyldy jáne ańǵa shyqqanda erekshe eptiligimen erekshelenedi. Ol kóbinese qoıan, túlki, qarsaq jáne basqa da usaq ańdardy aýlaý úshin paıdalanylǵan.
Qumaı tazysynyń róli tek ań aýlaýmen shektelmeıdi. Bul ıt túri qazaqtardyń turmys-tirshiliginde erekshe oryn alady. Ol ıesine adal, senimdi serik bolyp tabylady, sondaı-aq aýyl sharýashylyǵynda kómekshi retinde de qyzmet atqara alady. Qumaı tazysy qazaqtyń ulttyq maqtanyshy bolyp sanalady. Onyń erekshe qabiletteri men myqty dene bitimi ony basqa ańshylyq ıtterden erekshelendiredi. Qazirgi kezde de qumaı tazysy ulttyq qundylyq retinde baǵalanyp, ony saqtaý jáne damytýǵa erekshe nazar aýdarylyp keledi. Jeti qazynanyń qataryna jatqyzýynyń da úlken máni men maǵynasy bar.
7. Berik myltyq— qaýipsizdik pen qorǵanystyń sımvoly. Beren myltyqtyń qazaq ómirindegi orny óte mańyzdy bolǵan. Beren myltyq – qazaq halqynyń tarıhı jáne mádenı ómirinde erekshe oryn alǵan qarý. Ol jaýgershilik zamandarda, ań aýlaýda jáne turmystyq ómirde qoldanylǵan. Beren myltyq qazaq sarbazdarynyń negizgi qarýlarynyń biri. Ol urys kezinde tıimdi ári alystan atýǵa múmkindik bergen, osylaısha jaýdy alys qashyqtyqtan-aq toqtata alǵan. Beren myltyqtyń bolýy qazaq qoǵamynda belgili bir áleýmettik statýs. Baılar men bıler, batyrlar myltyqty óziniń mártebesiniń bir belgisi retinde ustaǵan. Beren myltyq qazaq folklory men ádebıetinde jıi kezdesedi. Jyr-dastandarda, ańyz-áńgimelerde batyrlardyń beren myltyqpen erlik jasaýy jıi sýretteledi.
Jeti qazynadaǵy jeti uǵymnyń aqyl qazanynda óte uly uǵymdar qaınap pisip jatyr.
Bolat BOPAIULY
