Jetimniń aqysy
الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على سيدنا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين، أما بعد
Jaratqan Alla Taǵalaǵa sansyz madaq, ardaqty Paıǵambarymyz Muhammed Mustafaǵa kóptegen salaýat pen sálem joldaımyz.
Asa raqymdy erekshe meıirimdi Allanyń atymen bastaımyn.
Asyl dinimiz Islam muqtaj jandarǵa járdemdesip, qamqorlyq tanytýǵa buıyrady. Muqtaj dep tanylatyn adamdardyń qatarynda eń áýelgisi –jetimder. Dinimizde jetim dep anasy men ákesi birdeı joq bolǵan balany aıtýmen qatar, anasy bar bola turyp, ákesi joq bolsa da jetim dep tanylady. Al jetimge qamqorlyq dep jetim qalǵan kishkene balanyń qajetinde bolýdy, qamqorlyq etip, ony tárbıeleýdi, er bala bolsa, er jetkenge deıin, qyz bala bolsa, boı jetip, turmys qurǵanyna deıin oǵan jaqsylyq jasaýdy aıtamyz. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Nısa» súresi, 2-aıatynda:
وَآَتُوا الْيَتَامَى أَمْوَالَهُمْ وَلاَ تَتَبَدَّلُوا الْخَبِيثَ بِالطَّيِّبِ وَلاَ تَأْكُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكُمْ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا
«Jetimderdiń mal-múlikterin berińder, jamandy jaqsymen almastyrmańdar. Olardyń mal-múlikterin óz mal-múlikterińe qosyp jemeńder. Óıtkeni ol – úlken kúná», – dep, jetimderge qamqor bolýdy buıyryp, olardyń aqysyn jeýden saqtandyryp, eskertken.
Ardaqty Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) zamanynda musylmandar Habashstanǵa qonys aýdaryp barǵan ýaqytta, Jaǵfar ıbn Ábý Talıb esimdi sahaba Habashstan patshasy Án-Najashıge bylaı dep aıtqan: «Alla Taǵala bizge óz aramyzdan Paıǵambar jiberdi. Onyń shyqqan tegin, shynshyl ekendigin, amanatqa qııanat jasamaıtyndyǵyn, arynyń taza ekendigin jaqsy bilemiz. Ol bizdi Alla Taǵalany jalǵyz dep bilýge, Oǵan ǵana qulshylyq jasaýǵa shaqyrdy. Biz jáne bizdiń burynǵy babalarymyz qulshylyq jasaǵan tastar men puttarǵa syıynbaýymyzdy buıyrdy. Sonymen qatar, bizdi sózde shynshyl bolýǵa, amanatty oryndaýdy, týystyq qatynasty saqtaýdy, kórshige jaqsylyq jasaýǵa buıyryp, haram isterden, qan tógýden, arsyzdyqtan, ótirik ant berýden, jetimniń aqysyn jeýden, ary taza áıelderge kúná taǵýdan tyıdy» (ımam Ahmad).
Din men dástúrin ushtastyra bilgen ata-babalarymyz «Jetim kórseń, jebeı júr, jesir kórseń, demeı júr», «Jerde jetim jylasa, kókte perishte kúńirenedi» dep jetimi men jesirin esh ýaqyt jylatpaı, halyq bolyp qamqorlyq etken.
Jetimge qamqorlyq tanytýmen qatar árbir musylman jetim balanyń aldyndaǵy aqylaryn bilip, olardyń aqysyna kirýden saqtanýy qajet.
Jetimniń aqylary
Birinshi: mal-dúnıesine qol suqpaý
Jetim balaǵa tıesili múlikti álsizdigin paıdalanyp tartyp alý, mal-dúnıesine qol suǵý – úlken kúná. Halqymyzda «Jetimniń bosaǵasy altynnan bolsa da dúnıesi aram» degen sóz bar. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Nısa» súresi, 10-aıatynda:
إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا
«Jetimderdiń mal-dúnıelerin zulymdyqpen jegender, shyn máninde ishterine ot jutyp alǵan bolady. Olar sózsiz tozaqqa tastalady», – dep eskertken. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) jetimniń aqysyn jeýdi jeti úlken kúnániń birine jatqyzyp, bylaı degen:
اجْتَنِبُوا السَّبْعَ الْمُوبِقَاتِ ، قَالُوا : يَا رَسُولَ اللَّهِ وَمَا هُنَّ؟ قَالَ: الشِّرْكُ بِاَللَّهِ ، وَالسِّحْرُ ، وَقَتْلُ النَّفْسِ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إلا بِالْحَقِّ ، وَأَكْلُ الرِّبَا ، وَأَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ ، وَالتَّوَلِّي يَوْمَ الزَّحْفِ ، وَقَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ الْغَافِلاتِ
«Jeti apatty kúnálardan saqtanyńdar», – dedi. Adamdar: «Ýa, Allanyń Elshisi, bul qandaı kúnálar?» – dep surady. Ol: «Alla Taǵalaǵa ortaq qosý, sıqyr, Alla óltirýge tyıym salǵan jandy óltirý, ósimqorlyq, jetimniń dúnıesin jeý, jaýdan qashý, ımandy ári taza arsyz isti (jasamaq turmaq) oılaryna da almaıtyn áıelderdi arsyzdyqqa bardy dep aıyptaý», – degen (ımam Buharı, Múslım).
Ekinshi: jetimderge qurmet kórsetip, qamqor bolý
Taǵdyr taýqymetin kórip júrgen jetimderdi adam balasy barynsha qurmettep, qamqor bolyp, olardy músirkeýden, tómen kórýden saqtaný qajet. Qoldan kelgenshe kómek kórsetip, sadaqa berýge tyrysý kerek. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Nısa» súresi, 36-aıatynda:
وَاعْبُدُوا اللهَ وَلاَ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ
«Allaǵa qulshylyq etińder. Oǵan esh nárseni ortaq qospańdar. Jáne áke-sheshege, jaqyndarǵa, jetimderge, miskinderge jaqyn kórshige, bógde kórshige, jan joldasqa, jolda qalǵandarǵa jáne qol astyńdaǵylarǵa jaqsylyq jasańdar», – dep aıtqan.
Alla Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) Uhudtan oralyp kele jatqan kezinde aldynan Báshır degen bala shyǵyp: «Ákem qaıda?» – deıdi. Ardaqty Paıǵambarymyz: «Ákeń dúnıeden ozdy. Alla ony raqymyna alsyn», – dep kóńil aıtady. Sol arada balanyń kóz jasy kól bolyp jylaı bastaıdy. Alla Elshisi toqtap: «Jylama!» – dep, onyń kóńilin jubatyp: «Men seniń ákeń, al Aısha anań bolýyn qalaısyń ba?» – dep suraǵan edi. Bala: «Iá, qalaımyn», – dedi. Sol kezde Alla Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) qolymen Báshırdiń shashyn sıpap, qushaqtap, baýyryna basyp, oǵan jalǵyzdyǵy men jetim qalǵanyn umyttyrǵan edi.
Úshinshi: qorǵan bolý
Qasıetti Qurannyń «Káhf» súresinde eki jetim balaǵa Qydyr men Musa paıǵambardyń qorǵan bolǵany jaıynda baıandalǵan. Qydyr men Musa paıǵambar bir eldi mekenge kelgenderinde, qulaǵaly turǵan dýaldy (qabyrǵany) kóredi. Alla Taǵalanyń bergen bilimimen Qydyr ol dýaldy túzetip, onyń bulaı jasaýynyń sebebin suraǵan Musa paıǵambarǵa bunyń jaıyn bylaı dep túsindiredi:
وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنزٌ لَّهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا
«Al, dýal bolsa, sol qaladaǵy eki jetim balaniki edi. Onyń astynda ol ekeýine tıisti qazyna bar. Olardyń ákesi izgi kisi bolǵandyqtan, Rabbyń ol ekeýiniń erjetip, Rabbyńnyń meıirimimen qazynalaryn shyǵaryp alýyn qalady. Men muny óz sheshimimmen istegen joqpyn. Mine, osy, seniń sabyr ete almaǵan isterdiń mán-jaıy» («Káhf» súresi, 82-aıat).
Musylman adam jetimge qorǵan, pana bolyp, qolynan kelgenshe járdemdesýi kerek. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Duha» súresi, 9-shy aıatynda ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ
«Endeshe jetimdi qorlama!» – dep aıtqan.
Alla Elshisiniń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) jetimge záredeı de qııanat jasamasy belgili. Amanatqa eń berik bolǵan ardaqty Paıǵambarymyzdyń ózine jetimniń aqysyna qatysty osylaı delinse, bizder jetimniń aqysyna kirýden qanshalyqty dárejede saqtanýymyz kerektigin oılanǵan durys.
Tórtinshi: meıirimdilik tanytý
Jetimge meıirimmen qaraı bilý adamnyń adamgershiligin kórsetip qana qoımaı, ishki rýhanı kemeldiginiń de dáleli bolmaq. Alla Taǵala jetimge meıirlenip, tipti onyń basynan sıpaǵyna úshin de qulyna meıirimin tógip, sheksiz saýapqa keneltedi. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
منْ مَسَحَ عَلَى رَأْسِ يَتِيمٍ لَمْ يَمْسَحْهُ إِلَّا لِلَّهِ كَانَ لَهُ فِي كُلِّ شَعْرَةٍ مَرَّتْ عَلَيْهَا يَدُهُ حَسَنَاتٌ
«Kim Alla rızalyǵy úshin bir jetimniń basynan sıpasa, qoly tıgen ár shashy saıyn jaqsylyq bolady», – degen (ımam Ahmad).
Jetimge qamqorlyq tanytýdyń artyqshylyǵy
Jetimderge laıyqty túrde qamqorlyq jasap, tıisti dárejede aqylaryn berý úshin árbir adam jetimge qamqorlyq jasaýdyń mynadaı artyqshylyqtary jóninde bilgeni durys. Olar:
Birinshi: jetimge qamqorlyq etý úlken saýapqa keneltedi
Baldaı tátti balalyq shaǵynda batpandaı muńdy arqalap, ata-anasynan aıyrylyp, janary jaýtańdaǵan jetim balaǵa qamqor bolý – úlken saýapty is. Sáhl ıbn Saǵıd (Alla oǵan razy bolsyn) Alla Elshisiniń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
أَنَا وَكَافِلُ الْيَتِيمِ فِي الْجَنَّةِ هَكَذَا » وَأَشَارَ بِالسَّبَّابَةِ وَالْوُسْطَى وَفَرَّجَ بَيْنَهُمَا
«Men jánnatta jetimdi asyraǵanmen bylaısha birge bolamyn», – dep, suq saýsaǵy men odan keıingi saýsaǵynyń arasyn ashyp kórsetken hadısti jetkizgen (ımam Buharı).
Ánas ıbn Malıkten (Alla oǵan razy bolsyn) jetken rıýaıatta: «Úsh top adam qııamet kúni Arshynyń kóleńkesinde bolady: Aǵaıyn-týysqandarymen qarym-qatynasta bolǵannyń, onyń ómiri uzaq jáne rızyǵy berekeli bolady. Bir áıel eri dúnıeden ótip, balalarymen jesir qalyp, olardy Alla muqtajsyz etkenge deıin tárbıelese jáne bir adam tamaq daıyndap, jetim-miskinderge jegizse», – delingen.
Ekinshi: jetimge qamqorlyq etý júrekti jumsartady
Adam balasynyń denesindegi eń mańyzdy aǵzasy júrek deıtin bolsaq, sol júregimizdiń qattylyqtan arylyp, meıirimdilikke tolyp, jumsaryp, izgilik ataýlyǵa turaqtaýyna sebepshi bolatyn amaldar bar. Sonyń biri jetim balaǵa meıirlene qaraý, onyń basynan sıpaý, qamqorlyq etý. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Maǵýn» súresi, 2-5 aıattarynda:
فَذَلِكَ الَّذِي يَدُعُّ الْيَتِيمَ. وَلا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ. فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ. الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ سَاهُونَ
«Ol jetimdi keýdesinen ıteredi. Miskinderdi toıdyrmaıdy, ózgeni de ol iske áste qulshyndyrmaıdy. (Yqylassyz) namaz oqıtyndarǵa nendeı ókinish. Olar namazdaryna salǵyrttyq tanytady», – dep aıtqan.
Bul aıattarda jetim men miskinder týrasynda aıtylǵannan keıin birden namaz máselesi jóninde baıandalǵan. Sebebi namazda eń mańyzdy is. Namazdy shynaıy yqylaspen oqyp, júregimizben Jaratýshymyzdyń aldyna turǵandyǵymyzdy sezinip oqý. Al jetim men miskinge járdem etý adam júregine jumsaqtyq ákelip, onyń durys (sálım) bolýyna áser etetindikten, aıatta olarǵa járdemdesý máselesinen keıin birden namaz jaıynda aıtylǵan.
Birde bir kisi ardaqty Paıǵambarymyzǵa (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) kelip, júreginiń qataıyp bara jatqandyǵyn aıtady. Sonda Alla Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) oǵan:
أَتُحِبُّ أَنْ يَلِينَ قَلْبُكَ وَ تُدْرِكَ حَاجَتَكَ؟ اِرْحَمْ الْيَتِيمَ وَامْسَحْ رَأسَهُ وَأَطْعِمْهُ مِنْ طَعَامِكَ يَلِنْ قَلْبَكَ وَ تْدْرِكَ حَاجَتَكَ
«Júregińniń jumsarýyn, sóıtip armanyńa jetýińdi qalaısyń ba? Onda jetimge meıirimdilik kórset, basynan sıpa jáne tamaǵyńnan bólip ber. Sonda júregiń jumsarady ári armanyńa jetesiń», – deıdi (ımam Ahmad).
Úshinshi: jetimge qamqorlyq ardaqty Paıǵambarymyzǵa (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) degen qurmettiń belgisi
«Sáııdý ál-áıtam» ıaǵnı «Jetimderdiń myrzasy» dep atalǵan ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) jastaıynan jetimdiktiń dámin tatty. Ákesi Abdýlla Alla Elshisi dúnıege kelmeı turyp kóz jumǵan bolsa, anasy Ámınadan alty jasynda aıyrylǵan bolatyn. Alla Elshisiniń bulaısha bala kúninen jetim qalýynyń ózindik hıkmetteri bar. Ol hıkmetterdiń eń mańyzdylary mynalar:
- Paıǵambarǵa mindettelgen din maǵlumattaryn ákesinen nemese atasynan alǵan degen áńgimelerge jol berilmeýi;
- Jaratýshy Jappar ıemiz Paıǵambarymyzdy osylaısha kishkentaı kúninen Óziniń qamqorlyǵyna alyp, rýhanı tárbıemen tárbıeledi. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Duha» súresi, 6-aıatynda:
أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى
«Seni jetim túrde taýyp, pana bolmady ma?» – dep aıtqan. Osy sebepti de jetimge qurmet kórsetýdi ǵalymdarymyz Alla Elshisine (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) degen mahabbattyń kórinisi ekendigin aıtqan.
Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) ózi de jetimderge qamqorlyq jasap, ózgelerdi de osy saýapty iske shaqyrǵan.
Mysaly, arabtarda aıt kúnderi ákeleri balalaryn túıelerge mingizip, oınatatyn úrdis bar edi. Alla Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) aıt kúni meshitten shyqqanda bir qaıǵyryp, jylap otyrǵan balany kózi shalady. Ardaqty Paıǵambarymyz onyń qasyna kelip, jylaýynyń sebebin suraǵanda, bala: «Ákem tiri bolǵanda, meni basqa balalardyń ákeleri sııaqty oınatatyn edi», – deıdi. Jetim balanyń bul sózinen Alla Elshisiniń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) kóńili qatty eljirep: «Eger men seniń ákeń, al Aısha anań bolsa, razy bolasyń ba?» – deıdi. Sonda bala: «Sizdiń túıeńiz joq qoı, meni nege mingizesiz?» – dep suraıdy. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) osy kezde jetim balany arqasyna mingizip, balanyń kóńilin aýlap, túıeniń daýysyndaı etip daýys shyǵaryp, ony armansyz oınatqan eken.
Tórtinshi: jetimge jaqsylyq jasaý – bereke
Jetim balany óz panasyna alyp, olarǵa óz balasyndaı qamqorlyq jasap, meıirim tanytqan shańyraqqa bereke men yrys kireri sózsiz. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Baqara» súresi, 220-aıatynda:
وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلاَحٌ لَّهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ
«Olar senen jetimder jaıly suraıdy. (Suraýshylarǵa) bylaı de: «Olarǵa qaraılasý qaıyrly is. Olardy baýyrlaryńa basyp, etene aralasatyn bolsańdar, álbette olar senderdiń (dindes) baýyrlaryń», – dep aıtqan.
Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
خَيْرُ بَيْتٍ فِي الْمُسْلِمِينَ بَيْتٌ فِيهِ يَتِيمٌ يُحْسَنُ إِلَيْهِ وَ شَرُّ بَيْتٍ فِي الْمُسْلِمِينَ بَيْتٌ فِيهِ يَتِيمٌ يُسَاءُ إِلَيْهِ
«Musylmandardyń arasynda eń qaıyrly úı – onyń ishinde jetim bolyp, oǵan jaqsylyq etilgen úı jáne musylmandardyń arasynda eń jaman úı – ishinde jetimge jamandyq etilgen úı», – degen (ımam ıbn Májá).
Jetimge qamqorlyq etken úıge bereke kiredi. Oǵan ardaqty Paıǵambarymyzdy (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) bala kúninde emizgen sút anasy Halıma anamyzdy jáne onyń úıindegi berekeni mysal etsek bolady. Tarıhshy ǵalymdar Halıma anamyz mekendegen Bánı Saadtyń aýylynda sol jyly qurǵaqshylyq bolyp, kók shyqpaı, maldar sútsiz qalǵandyǵyn baıandaıdy. Halıma anamyzdyń úıine sábı barǵannan bastap, olardyń dastarqany nanǵa, órisi malǵa tolyp, úıdiń aınalasy kóktep, qoılary shópti toıa jep, jaıylymnan jelinderi jer syzyp qaıtatyn bolǵan.
Qadirmendi jamaǵat!
Musylmandyq qasıetterdi boıyna sińire bilgen halqymyz «Qyzǵysh qusqa kól pana, jetim qyzǵa el pana» dep, jetimderdi moıyndaryna amanat dep bilip, jurt bolyp oǵan qamqor kóńilmen qaraǵan.
Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Jánnattyń esikterin eń alǵashqy ashatyn men ǵanamyn, degenmen, menen ozýǵa tyrysqan bir áıeldi kóremin, oǵan: «Saǵan ne boldy? Sen kimsiń?» – deımin. Sonda ol: «Men jetimderdiń basynda otyryp, tárbıelegen áıelmin», – deıdi» (ımam Ábý Iaǵlá).
Alla Taǵalanyń rızalyǵyna laıyq bolýdy qalasaq, jetimderdi qorǵap, olarǵa qoldan kelgenshe, ıe bolyp, olardy aýyr turmys soqqysynan, qıyn jaǵdaıdan qutqarýǵa tyrysýymyz qajet.
Alla Taǵala bizderdi shynaıy yqylasymen jetim-jesirlerge qamqorlyq etip, óz rızalyǵyna bólengen, eki dúnıe muratyna jetken baqytty quldarynan etkeı!
QMDB Ýaǵyz-nasıhat bólimi
