JIENQURYQ

Uzatylǵan qyzdan týǵan balany "jıen" dep ataıtynyn bilmeıtin qazaq joq. Ásilinde, qazaq halqynyń týystyq, jaqyndyq júıesi úsh jurttan - ata jurty, naǵashy jurty, qaıyn jurty dep atalatyn salalardan óristep taralady. Adamnyń ata jurty, ıaǵnı, óz jurtynan keıingi aıryqsha qurmettisi - naǵashylar. "Súıek ıesi" sanalatyn sheshe tórkinderi túgelimen, naqtylap aıtqanda, anasynyń shyqqan áýleti, aýyly, rýy, eli - jıen úshin naǵashy jurt. Mine, osy naǵashy jurttyń jıenge beretin tartý-taralǵy syılyqtary, jıendik úlesi, "jıenquryq", keıbir jerde "qyryq shubar taı" nemese "qyryq serkesh" dep atalady.

Erteden kele jatqan kóne ańyzda onyń shyǵý tegin bylaı aıtady:

Baıaǵy este joq eski zamanda el basqaryp, sóz ustaǵan bir bı bolǵan eken. Sol bıdiń jıeni kózge erekshe túsetin shubar taıdy suraıdy.

Bı ony kenje balasyna básire atap qoıǵandyqtan:

- Aınalaıyn, jıenjan, bul taıdy týa sala kishi naǵashyńa menshiktep básire atap edim. Bıge eki sóıleý jaraspaıdy, sondyqtan basqa qalaǵan taıyńdy ala ǵoı, - deıdi. Biraq erke jıen tek shubar taıǵa jabysyp kónbeıdi.

Sonda bı jıenine taǵy da:

- "Qasqa bıeden qasqa týmasa da, tóbel týady" degen, taǵy da shubar qulyn týmaıdy deısiń be, keler jyly qansha shubar qulyn týsa, bári seniki bolsyn", - depti.

Qyzyq bolǵanda, kelesi jyly qyryq bıe shubar qulyn týypty.

Bı ýádesinde turyp, qulyndarǵa en salyp,

bárin jıenine arnap ósirip-jetildirip berýdi moınyna alypty.

Sóıtip, quryq salynǵan, ıaǵnı ıesi bar sol tólder "jıenquryq" atalǵan eken deıdi.

Qalaı bolǵanda da, halqymyzdyń ejelgi salty boıynsha naǵashylar jıenniń betinen qaqpaı, qolyn qaıtarmaı, kóńilin jyqpaýǵa tıis bolǵan. "Jıen nalasy qatty", "jıenge qol tıgizgenniń qoly qaltyraýyq bolady", "naǵashy men jıen kúresse, jıen jyǵady" degen

sózder jıenniń naǵashyǵa erkindigin, ózgelerden oryny bólek erkeligin bildiredi. Sondyqtan bolar, jıen naǵashysynan shashasyna shań juqpaıtyn báıge at, aqıyq qyran qus, alǵyr qumaı tazy, kúmis er-toqym sekildi kórnekti nárselerdi qalasa, naǵashy berýge tıis bolǵan. Keıde qaısybir jıender tym dandaısyp qyzyqqan zatyn berse qolynan, bermese jolynan alyp ketetin de jaǵdaılar kezdesken.

Ony naǵashysy daýlap bıge ne qazyǵa júginbegen. Jıenniń bazynasyn kótere almaıtyn osal naǵashy atanǵysy kelmeıdi. Alaıda ár nárseniń jóni men reti bar, almaqtyń da salmaǵy bar. Áıteýir jıen ekenmin dep, jıendik jolym dep suǵanaq, qanaǵatsyz bolýǵa áste bolmaıdy. Jıendiktiń de shegi men sheti bolǵan. Jıenquryq qalaýy úsh retten aspaǵan, odan ary assa, qazaq saltyna qaıshy kelgeni. Sondyqtan balaǵa es bilgennen bul erejeni ata-anasy qulaǵyna quıyp, ádeptilikke úıretedi.

Naǵashy men jıenniń qatynasyn sóz etkende bir shyndyqty - jıenderdiń kóbiniń naǵashylaryna tartatynyn kórmeý múmkin emes. Qazirgini qoıshy, burynǵy qazaqtardyń kelindi tegine, tektiligine qaraı tańdaýynyń máni bolashaq urpaǵynyń qamyn oılaǵanynda jatyr. Sebebi, balaǵa týa bitetin qasıetter ananyń aq sútimen beriletinin babalarymyz jaqsy bilgen.

Talaı aqyn-jazýshylar, ánshi-kúıshiler, ustaz-zergerler, palýan, emshi, otashy, taǵy basqa jaratylysynda erekshe qabilet-daryny barlardyń basym bóligi "naǵashym sondaı bolǵan" dep óz boıyndaǵy qasıetti naǵashylaryna telýi tegin emes qoı. Sol sekildi "Sýly jerdiń qasıeti - saǵasynda, nýly jerdiń qasıeti - aǵashynda, azamattyń qasıeti - tekti týǵan naǵashyda" deıtini de jaı sóz emes.

Halqymyz "Óz jurtyń - kúnshil, qaıyn jurtyń - minshil, naǵashy jurtyń - synshyl" dep jatady. Munyń da óz syry bar. Aǵaıyn arasynda kúnshildik, kórealmaýshylyq sekildi ádetterdiń kesirinen renish, kelispeıýshilik kıkiljińder kezdesedi. Mundaı jaǵymsyz jaǵdaılar naǵashy men jıen arasynda ushyraspaǵan. Óıtkeni olardyń eli, jeri, atasy bólek, enshisi basqa, ortaq menshik, bólisetin ata mura sekildi daý týǵyzatyn túıtkildi máseleler naǵashy-jıen arasynda joq. Sondyqtan olardyń bir-birine degen qurmet-syılastyǵy shynaıy, peıilderi taza, ázilderi jarasymdy bolǵan. Aǵaıyndarynan zábir kórip ádiletsizdikke tóze almaǵan nemese jetim qalyp qamqorshyǵa muqtaj bolǵandardyń talaıy naǵashy jurtyna kelip, jan-jarasy jazylyp, jyrtyq kóńili jamalyp, meıirim-pana tapqan. Mysaly, Arǵyn-Tobyqty elinde bolǵan "Qalqaman-Mamyr" oqıǵasyn alaıyq. Bul týraly Abaı atanyń nemere inisi Shákerim qajy Qudaıberdiuly shyndyq negizinde "Qalqaman-Mamyr" dastanyn jazǵany belgili. Ony oqyrmandarǵa kishkene túsinik bere keteıin. Qalqaman men Mamyr Sary bıden taraıtyn shóbere týystar eken.

Alaıda qandastyq, baýyr-týystyqty mahabbat sezimi jeńgen ekeýi "jeti atalyq" qazaq dástúrin buzyp qosylady. El ishinde úlken daý shyǵyp, shýǵa aınalady.

Sonda ekeýine de týys bolyp keletin Kókenaı batyr:

"El-jurtty masqaralady, qan buzdy, ata dástúrimizdi attady", - dep, basqadaı bitim-ymyraǵa kónbeı, Mamyrdy sadaqpen atyp óltiredi.

Endi Qalqamandy óltirmekshi bolǵanda búkil rýdyń el aǵasy, ári bıi, ári ǵulamasy Ánet baba:

"Qalqaman atpen shaýyp ótsin, sen, Kókenaı, belgilegen jerde turyp sadaqpen at, ólse - óldi, tiri qalsa, tiri qalady", - dep úkim shyǵarypty. Kókenaı batyr atpen aǵyzyp bara jatqan Qalqamandy atady. Oń sanyna oq tıgen Qalqaman shapqan kúıinshe artyna qaıyrylmaı kete beredi. Ózin oqqa baılaǵan el-jurtynan, týǵan jerinen bezip, Uly júzdegi naǵashylaryna kelip panalapty. Naǵyshylary aldyna mal salyp, úılendirip, qonys bólip beripti.

Sóıtip, naǵashy jurttyń meıirim-sharapatynyń arqasynda Qalqaman ósip-ónip úlken bir aýylǵa aınalypty. Biraq eline qaıtpaı qalyp qoıypty. Qazirgi Almaty men Qaskeleńniń ortasyndaǵy "Qalqaman" dep atalatyn meken baıaǵy Arǵyn-Tobyqty Qalqamannyń qonysy deıdi shejireshiler.

Bizge jetken jyr-dastandar men qıssalarda naǵashysynyń qolynda tálim-tárbıe alyp, úılenip úıli-jaıly bolyp, bilikti azamattyqqa jetkende eline qaıtqandar týraly áńgemeler de jıi kezdesedi.

Renjisse de qıyspaıtyn aǵaıyn degen sol ǵoı!

Álgi "jıen el bolmaıdy, jelke as bolmaıdy" deıtinimiz - eseıip, jiligi tatıtyn kezde eline kóshetin jıenderge qaraı aıtylǵan. Bir jaǵynan - ázil, ekinshi jaǵynan, shynǵa saıady. Atasy bólek bolǵantyqtan qansha aıalasa da, ózgege sińbeıdi, túbinde elin tabady, atajurtyna qaıtady degendi bildiredi. Sonymen qatar "jıen nege el bolmasyn - jaıly bolsa, jelke nege as bolmasyn - maıly bolsa" dep joǵarydaǵy tujyrymǵa qarsy aıtylatyn aqyldy sóz jáne bar. Bul degen jıen baqýatty-berekeli, el-jurtqa sharapaty tıetin óreli, halyqqa qamqor azamat bolsa, qaı jurtymen de syılasymdy, jarasymdy qarym-qatynas jasaıtyn el bola alady degendi anyq meńzeıdi.

Aıtyp-aıtpaı ne kerek, qyzyn ardaqtaǵan halqymyz "qyzdan týǵannyń qıyǵy joq" dep jıendi qoıyp, odan týǵan jıenshardy, odan týǵan degenshardy, odan týǵan kógenshardy da jatsynbaı baýyrmaldyq tanytqan eken. Bul kúnde árkim óz basyn ǵana kúıitteıtin naryq zamanynda salt ta satýly, berseń - alasyń, bermeseń - ókpeleme.

Kóńil bútindigi bolmaǵan soń aıyrbastyń qanshalyq quny bar deısiz. Basty másele bul da emes, naǵashy men jıenniń alys-berisin ózderine qaldyraıyq. Basqany bilmeımin, meni qynjyltatyny - "jıen", "naǵashy" deıtin týystyq tól ataýlardyń tildik qorymyzdan joǵalyp bara jatqany, aýyzeki qoldanystan qalǵany.

Osy ataýlarmen baılanysty tolyp jatqan uǵym-túsinikter kelmeske ketip jatyr. Osylaı jyrymdala berse, dástúr de, til baılyǵy da jutaı bere me dep qorqamyn.

"Shyqty qaıdan jańǵyryq, bilmeı qaldyq ańyryp" degendeı, jıenniń qaı kezde nemereniń atyna mingesip alǵanyn bilmeı qaldyq. Shamasy, baıaǵy sol orystarǵa qarap boı túzeıtin ádetimizben, olardyń uldyń da, qyzdyń da balasyn "vnýk", "vnýchka" deıtinin tikeleı kóshirip alǵan sekildimiz ári sanamyzǵa sińirgenbiz. Keıbireýler "jıen" degen sózden at-tonyn ala qashyp, "nemerem" dep talasady.

Durys-aq!

Qyzdyń balasynyń jaqyn ekeni ras, biraq ol nemere dep atalmaıdy. Ol - jıen. Renjiseńiz de, renjimeseńiz de, atasy bólek. "Qurttyń atyn malta qoıýdyń" túkke de keregi joq, ǵasyrlar boıy babalarymyzdyń "jıen" degen erke de nazdy ataýyna qııanat jasamasańyz boldy.

 

***

Naǵashy men jıendi aıtqanda eriksiz eske túsip, tilge oralatyn jaqyn adamnyń ózinshe bir áteýirlisi - bóle. Uzatylǵan apaly-sińlili qyzdardan týǵan balalar bir-birine bóle bolady. Bul jerde tek birge týǵan qyzdar ǵana emes, ózara nemere, shóbere týys, tipti atalas eldiń, jeti ataǵa tolmaǵan rýdyń qyzdarynan týǵan balalar bóle bolyp sanalady. Bólelerdi týystyq jaǵynan baılanystyratyn - analardyń tórkinderi, ıaǵnı naǵashy jurty. Sondyqtan bólelerdiń joly da, alatyn oryny da birdeı, artyq-kem ereksheligi joq, jóni bir teń týystar. Naǵashylarynyń aldynda bólelerdiń erkindik-erkeligi, mindet-paryzdary birdeı.

Bári - naǵashyǵa jıen. Degenmen naǵashy jurty ortaq bolsa da, "bólelik" joly júrmeıtin de tusy bar. Bir atanyń qyzdaryna úılengen jaqyn aǵaıyndardyń balalarynyń bóleligi elenbeı, baýyr-týystyq, atalastyq qarym-qatynas alǵa shyǵyp, "aǵa", "ini" atalady.

Qazaqta "Eki aıaqtyda bóle tatý, tórt aıaqtyda bota tatý" deıtin naqyl sóz bar. Shynymen solaı, bóleler - bir týǵannan artyq tatý, birin-biri eljireı jaqsy kóretin ózara qımas jandar. Munyń túp mánisi analarynda jatyr. Analary qandas týys bolǵandyqtan ári qyzdardyń erekshe baýyrmaldyq qasıetiniń yqpalynan balalary da arajiksiz yntymaqta bolǵan. Bóle - naǵashy apasynyń perzenti, al naǵashy apa - anasynyń baýyry, bir týǵany. Sondyqtan bóleler birin-biri renjitpegen, bir-birine qol kótermegen. Ol anasynyń kóńiline qaıaý túsirip, renjitkenmen birdeı tanylǵan.

Qazaqtyń mundaı aıryqsha baýyrmal, asa týysqanshyl qasıeti aınalamyzdaǵy ózge halyqtarda dál osy sapada kezdese bermeıdi.

...Jıenquryqtan bastalǵan áńgimeni biraz uzartyp jiberdim, bilem. Shyndyǵynda, osyny ádeıi istedim. Sebebi aýyldy jerde áli de bolsa, "naǵashy", "jıen", "bóle" degen ataýlar saqtalyp, áli de bolsa óz orynyn, óz dárejesin joǵalta qoıǵan joq. Al qalanyń balkonda ósken urpaǵy bul uǵymdardan maqurym qalyp barady.

Bólesin "bul kim" dep surasań, "mamamnyń sestrenkasynyń balasy" deıtinder tolyp jatyr. Osy jazbalar solardyń biri bolmasa biriniń ata-anasynyń ne óziniń kózine túsip oqysa, qaı ulttyń ókili ekenin seziner me eken degen buldyr úmitpen aıtyp otyrmyn.

Zeınep Ahmetova "Kúretamyr"