«ZIIaLY» DEP KIMDERDI AITAMYZ?

Búgingi qazaq pýblıtsıstıkasynda jıi ushyrasatyn «zııaly» uǵymynyń túbiri arab tilindegi «zııa» sózinen kelip shyǵady. «Zııa» sózi – nur, jaryq, aǵarý maǵynalaryn bildiredi. «Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde» (Almaty, 2008, 346 b.) «zııaly» termınine «izetti, ádepti» nemese «oqyǵan, saýatty azamat» dep anyqtama berilgen. Shyntýaıtynda, bul anyqtama latyn jáne orys tili qoldanysyndaǵy «ıntellegentsııa» termıninen tárjimalanyp alynǵan. Álbette, búgingi kúnniń talabymen alǵanda zııaly adam ádepti ári bilimdar bolýy shart. Biraq, mádenıetti hám saýatty adam ulttyq qundylyqty aıaqasty etip, otanyna opasyzdyq jasaýy da ǵajap emes. Iaǵnı, mádenıetti hám saýatty bolý tolyq zııalylyqty bildirmeıdi. Ony tek zııalylyqtyń bir nyshany dep ǵana qarastyrýǵa bolady. Olaı bolsa, «zııaly» sózi tolyǵymen ne maǵyna beredi? Qandaı uǵymǵa saıady?

Belgili fılosof-ǵalym D.Kishibekov: «Zııaly jan shynydaı taza, ol jeke basy paıdasynan góri qoǵam maqsatyn joǵary ustaıtyn adam» – deıdi. Áıtkenmen, jeke basy paıdasynan qoǵam maqsatyn joǵary qoıatyn tulǵa ár dáýirde ártúrli ataýlarmen atalǵan. Aıtalyq, qadym zamanda qara basynyń qamynan qalyń buqaranyń múddesin joǵary qoıǵan adamdy halqymyz «er» dep ataǵan. Orhon-Eneseı eskertkishinde: «On jasta sheshem Umaı tekti ananyń baǵyna, inim Kúltegin er atandy», – dep Kúlteginniń on jasynda eli úshin erlik jasap, jaýǵa shapqandyǵy baıandalady. Demek, «er» sózi adamnyń jynysyn ǵana emes, el úshin basyn báıgege tigip, jaýyna qarsy kúresken tulǵanyń maqamyn da bildirgen. Mysaly, Asan qaıǵy babamyz: «Tós tabany tórt eli, Narlar júrer jer eken. Tóseginen túńilip, Erler júrer jer eken» – dep jeke basynyń qyzyǵyn tárk etip, halyq úshin ǵumyr keshkenderdi jyrlaıdy.

Jalpy, qazaq halqy «er» sózine balama retinde «batyr», «bahadúr» ataýlaryn da qoldanǵan. Mysaly, qazaq halqy óz batyrlaryn «Er-Abylaı», «Er-Jánibek», «Er-Naýan» dep ataıdy. Sonymen birge, halqymyz «er» sózine qosyp qalyń buqaranyń qamy úshin aıanbaı qajyr-qaıratyn jumsaǵan, janqııar is atqarǵan jandy «azamat», «sabaz» dep te madaqtaıdy. Iaǵnı, erlik jasaýshy maǵynasyn bildiretin – «er», «batyr», «bahadúr», sondaı-aq, iri is atqardy hám ulylyq tanytty degendi bildiretin – «azamat», «sabaz» ataýlary da zııalylyq uǵymymen astasyp jatyr degen sóz.

Alashtanýshy-ǵalym T.Jurtbaı: «Zııaly qaýym – qoǵamnyń qozǵaýshy kúshi. Onsyz eshqandaı ult alǵa qaraı damyǵan emes. Este joq eski zamandardan bastap, kóshpeli keńistikterden bastap, sandaǵan ǵasyrlardy tóńkerip, kúni búginge deıin qoǵamnyń alǵa jyljyp, damýyna ıgi sebep bolǵan, ıtermeleýshi kúsh bolǵan osy ult tizginin ustaýshylardyń, zııalylardyń oı-qýatynyń, qajyrly is-áreketteri» – degen pikir bildiredi. Halyq kóshiniń buıdasyn ustaǵan el bıleýshilerdiń eren isteri zııalylyqqa balanatyn bolsa, onda tarıhymyzda ultymyzǵa bas bolǵan bıler men bekter, handar men sultandar da zııaly bolyp esepteledi. Mysaly, «Qorqyt ata» kitabynda bekter oǵyz-qypshaq taıpalarynyń taýqymeti úshin kúresken kóshbasshylary retinde somdalǵan. Ataqty V.V. Bartold óz zertteýlerinde «bek» sózinen «bı» sóziniń shyqqanyn dáleldeıdi. Qazaq halqynyń: «Týra bıde týǵan joq» degen qanatty sózi tekten tekke aıtylmasa kerek. Bul týrasynda belgili zańger-ǵalym S.Ózbekuly: «Bı degen qazaq halqynyń áleýmettik ómirin, salt-sanasyn, ádet-ǵurpy men quqyqtyq júıesin jetik meńgergen, halyq arasynan sýyrylyp shyǵyp, óziniń aqylgóı danalyǵymen, sheshendik qasıetterimen daý-janjaldardy sheshýde árqashan asqan ádilettik tanytqandyqtan halyqtyń qurmetine bólengen áleýmettik top. Bı taptyq áleýmettik múddelerden ada, olarmen múlde baılanysta emes. Ol tek ádilettiliktiń sımvoly ǵana» – dep bılerimizdiń qas zııalynyń ózi bolǵanyn jazdy.

Tarıhtaǵy el bılegen han-sultandarymyz Shyńǵyshannan taraǵan tóre tuqymdary bolyp sanalady. Halyq altyn uryq – tóre tuqymdary bılik júrgizse, el baıandy ómir súredi dep túsinip, han-sultandarǵa erekshe qurmet kórsetken. «Handa qyryq kisiniń aqyly bar» dep olardy aq kıizge kóterip ardaqtaǵan. Hannyń bıligin kıe tutqan. Áıtse de, bekter men bıler jáne han-sultandardyń barlyǵy halyqtyń qamy úshin ǵumyr keshti degendi bildirmeıdi. Tarıhta ádiletsiz bı men bektiń, han men sultannyń ómir súrgeni kópshilikke málim. Degenmen, elden asqan aqyl-oıy hám eren qajyr-qaıratyn ultyn ushpaqqa shyǵarýǵa jumsaǵan bıleýshilerdiń bolǵanyn da joqqa shyǵara almaımyz. Olaı bolsa, halyq úshin ter tókken bekter men bılerimiz hám han-sultandarymyzdy, jalpy el ıgi-jaqsylaryn zııalylar sanatyna jatqyzýmyzǵa bolady.   

A.Maýqarauly men M.Isauly óz zertteýlerinde zııalylyqtyń ózegi retinde rýhty negizge alyp, ar-ujdanyn ulyqtaı alǵan jan ózinen buryn ózgeniń baqyty úshin ómir súretin zııaly adam bola alady degen pikir aıtady. Bizdińshe ar-ujdandy joǵary ustaý kisilik kelbet pen adamı bolmystyń negizgi sıpattaryna jatady. Tegi, zııalylyq oshaǵy – kisi boıyndaǵy izgi qasıetter desek asyra aıtqandyq emes. Sebebi, on segiz myń ǵalamdaǵy sanaly hám aqyldy bolyp jaratylǵan maqulyq – adam ekeni ámbege aıan. Abaı atamyz: «Atymdy adam qoıǵan soń, Qaıtip nadan bolaıyn?» – dep, «adam» ataýynyń mártebesi joǵary ekenin jyrlaıdy. Al I.Taımanuly: «Han elimen kisi» – dep bıleýshi halyqshyl bolǵanda ǵana kisiligin joǵaltpaıtynyn jetkizedi. Iaǵnı, eskilikte zııalylyq negizderi adam nemese kisi uǵymdarymen ólshengenin ańǵaramyz.

Fılosof-ǵalym D.Kishibekov zııaly bolǵysy kelgen adam eń aldymen óziniń ishki nápsi qalaýlaryn jeńý kerektigin alǵa tartady. Ol osy oıyn: «Eń joǵarysy sol ishki «Menniń» adamdy tártipte ustaýy, joldan taıdyrmaýy. Ol úshin adam ózin ózi tizgindeıdi,  toıymsyz talapty noqtalaıdy. Zııaly adam ózin qashanda ishteı belgili dárejede ustaı biledi» dep túıindeıdi. Eger, nápsi qalaýlaryn jeńe bilgen jandy zııaly adam dep qabyldaıtyn bolsaq, onda moraldik-Etıkalyq qundylyqtardy nasıqattaǵan J.Balasuǵynnyń «Qutaduǵý bilik», «Ahmet Iúginekıdiń «Aqıqat syıy», Q.A.Iasaýıdiń «Dıýıanı hıkmet», S.Baqyrǵanıdiń «Aqyrzaman kitabynyń» kótergen negizgi taqyryby zııalylyq dep aıta alamyz. Tipti, Hakim Abaıdyń ǵaqlııasyna aınalǵan «kámıl ınsan» (tolyq adam) tujyrymy da zııalylyq uǵymymen astasyp jatqan bolady. Hakim Abaı «Tasdıq» atty eńbeginde zııalylyqty «jáýan márt» termınimen beınelegen. Iaǵnı, nápsi qalaýlaryn eńserip, aqıqatty taný men tanytýǵa búkil ǵumyryn sarp etken jomart minez-qulyqty (kámıl ınsan) naǵyz zııalylyq retinde kórsetedi.

Fılosof-ǵalym D.Kenjetaı óz zertteýlerinde: «Islamdaǵy saırý-sýlýk ilimi qazaq halqyna sal-serilik dástúr retinde transformatsııalandy» degen tujyrym aıtady. Islamdaǵy saırý-sýlýk iliminde kemeldikke qushtar adam Haqqa rýhanı sapar shegedi. Haqıqatty tolyq tanyp bilgennen keıin halyqqa sol haqıqatty tanytý úshin qaıtyp oralady. Bul joly kemeldilik ıesi bar ynty-shyntymen halyqqa qyzmet etip, haqıqatty pash etedi. Osy turǵydan alǵanda ıslamdaǵy saırý-sýlýk ıeleri men Asan qaıǵy, Qaztýǵan, Shalkıiz, Buqar, Dýlat, Mahambet, Abaı, Shákárim jáne t.b. qazaq aqyn-jyraýlarynyń ustanymynan ortaq úndestikti kóre alamyz. Demek, Qudaı bergen izgi qasıetterdi halyq ıgiligine jumsaǵan aqyn-jyraýlarymyzdy da zııalylar sanatyna jatqyzýymyzǵa bolady.   

Zadynda, zııalylyqty tek rýhanı taqyryptarymen baılanystyryp, zııalylar men rýhanııat ıelerin bir sanatqa jatqyzý durys emes. Sebebi, árbir adam halyqqa óziniń qabilet-qarymymen qyzmet etýge quqyly. Mysaly, HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Jetisý jerinde áýqatty Mamanov óz qarjysymen mektep ashyp, qazaq pýblıtsıstıkasyna báıge jarııalap, hal-qaderinshe halyqqa qyzmet etti. Osyǵan baılanysty halyq ony «Maman qut» dep atady. Al, Syr elinde jut jyldary halyqqa qaraılasqan baılardy «saqı» (jomart) dep madaqtaǵan. Iaǵnı, tapqan tabysy men baılyǵyn halyq ıgiligine jumsaǵan «qut», «saqı» ataǵyn ıelengen ıgi-jaqsylardy da zııaly dep aıtýymyzǵa negiz bar.

Naǵynda, «zııaly» uǵymy  alǵash ret Alash qaıratkerleriniń shyǵarmalarynda kórinis bergen. Mysaly, Mustafa Shoqaı: «Ulttyq zııaly dep kimderdi aıtamyz? Bir qa­raǵanda, jeńil kóringenimen, shyn máninde bul saýalǵa du­rys jaýap qaıyrý ońaı emes. Oqyǵan, tárbıe kórgen adam­nyń bárin «zııaly» dep atap, ony sol adam ózi tán bolǵan ulttyń «ulttyq zııalysy» qataryna qosa berýge bolady dep oılasaq, sózsiz qatele­semiz. Bizdińshe, belgili bir murat-maqsattardyń sońynda júrgen jáne sol belgili mu­rat-maqsattar tóńiregine jı­nalǵan oqymystylardy ǵana zııaly dep aıtýǵa bolady. Ulttyq zııalylar qataryna tek óz halqynyń saıası, Eko­no­mıkalyq jáne áleýmettik damýyna qaltqysyz qyzmet ete alatyn adamdar ǵana kire alady. Zııalylardyń mindeti uly da qasıetti bolýy sebepti óte aýyr. Halyqty ult deń­geıine kóterý, ıaǵnı jeri, sýy, qazynasy, tili men dini bar bol­ǵan halyq buqarasyn bir­lestirip, olardyń sanasyn birtutas saıası, áleýmettik, ulttyq sanaǵa jetkizýde uly tarıhı mindettiń mańyzdy bir bóligi zııalylardyń ústine júkteledi» – dep zııaly uǵymynyń mánin jan-jaqty ashyp kórsetedi.

Alash qaıratkerleri nusqaǵan zııalylyq uǵymy búgingi kúnniń talabymen tolyq ushtasady. Sebebi, halyqtyń saıası, Eko­no­mıkalyq jáne áleýmettik muń-muqtajy men til, din, dil tárizdi rýhanı qajettilikterin óteý arqyly ǵana biz ulttyq tutastyqqa qol jetkize alamyz. Buryn qazaq halqy ultqa qyzmet etken tulǵalardy «er», «azamat», «sabaz», «batyr», «bek», «bı», «han», «qaıǵy», «aqyn-jyraý», «ıgi-jaqsy», «qut», «saqı», «súleı», «kamıl ınsan», «jáýan márt» jáne t.b. ataýlarmen ataǵan. Qazirgi kúni halyqtyń joǵyn joqtap, baryn uqsatyp kádege asyra bilgen qaıratker hám kemel oıdyń ıesin – zııaly dep ataımyz.

Muhan Isahan