ҚАЗАҚТЫҢ АҚСҮЙЕК ТЕГІ
Сөз төркіні
«Ақсүйек тегі»деген тіркестің этимологиялық мәні мен сөздіктегі ұғымы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымына, ата-тек пен шежіреге қатысты түсініктермен тығыз байланысты.
Этимологиялық мәні
«Ақсүйек тегі»тіркесі екі негізгі ұғымнан тұрады.
1. «Ақ» – жоғарыда айтылғандай, бұл сөз пәктік, тазалық, қасиеттілік сияқты мағыналарды білдіреді. Ақ түс қазақ мәдениетінде жоғары моральдық, рухани құндылықтарды білдіреді.
2. «Сүйек» – бұл сөз қазақ тілінде тек қаңқа бөлігін ғана емес, сонымен бірге тектілікті, ата-бабадан берілетін мұра, шежірелік байланыс мағынасында қолданылады.
3. «Тек» – адамның ата-бабадан қалған мұралық ерекшеліктерін, шежіресін, шығу тегін білдіреді. Қазақ мәдениетінде «текті» адам ұғымы – бұл адамның жақсы қасиеттерге ие болған, шығу тегі асыл, тәрбиелі адам екендігін білдіреді.
4. Этимологиялық тұрғыдан алғанда
«ақсүйек тегі» — асыл тектен шыққан, жоғары әлеуметтік мәртебеге ие адамдардың ата-тегін білдіретін ұғым. Бұл сөз тіркесі қазақ қоғамында ерекше шежірелік негізге сүйенген әлеуметтік топтардың, яғни төрелер мен қожалардың, ата-тегін айқындауда қолданылады.
Сөздіктегі ұғымы
Сөздікте «ақсүйек тегі» ұғымы мағыналарға ие.
1. Әлеуметтік Мәртебе: Қазақ қоғамындағы төрелер мен қожалар сияқты жоғары әлеуметтік топтардың шежірелік шығу тегі. Бұл текті адамдар ерекше құқықтық және әлеуметтік артықшылықтарға ие болған, олардың тегінің асылдығы мен беделі қоғамда мойындалған.
2. Тектілік: Қазақ мәдениетінде «тек» ұғымы адамгершілік, мінез-құлық, рухани құндылықтармен тығыз байланысты. «Ақсүйек тегі» ата-бабадан берілген асыл қасиеттерді, жоғары тәрбиені, рухани тазалықты білдіреді.
3. Ойын атауы: «Ақсүйек» сөзі қазақтың ұлттық ойындарының бірінің атауы ретінде де қолданылады. Бұл ойын, негізінен, түнде өткізіліп, қатысушылардың сүйекті (немесе ақ түсті затты) тауып алуы қажет болған. Ойынның мақсаты – дәлдікті, ептілікті сынау.
4. «Ақсүйек тегі» ұғымы қазақ қоғамындағы тектілік пен әлеуметтік мәртебені көрсетеді, ол асыл текті, шежірелік байланыстары бар адамдардың ерекшелігін түсіндіреді.
Ақсүйектердің әлеуметтік құрамы
Қазақ қоғамында «ақсүйек» атауы ерекше әлеуметтік топтарға қатысты қолданылған. Ақсүйектер ең жоғары мәртебелі, оқшауланған қауым болды және олардың қоғамдағы орны олардың жеке еңбегі мен қасиеттеріне емес, тек шыққан тегіне негізделді. Ақсүйектер екі негізгі қауымға бөлінді: Төрелер және Қожалар.
Төрелер
Төрелер ақсүйек қауымының негізін танытты. Олар Шыңғыс ханның Жошы ұлынан тараған ұрпақтары болып саналады. Төрелер саясатта, экономикада және қоғамдастық өмірде үлкен рөл атқарды. Төрелер арасынан қазақ хандары сайланды, олар өздерінің хандығындағы барлық тайпалар мен руларды басқарды. Ханнан төменгі деңгейдегі билеуші — сұлтан, ол бірнеше тайпалар мен руларды басқарды. Төлеңгіттер әскери қызметін атқарған адамдар ретінде бейбіт және соғыс уақытында төрелердің әмірін орындады.
Қожалар
Қожалар қазақ қоғамының тағы бір ақсүйек қауымы болды. Олар мұсылмандық мәдениеттің жоғарғы қызметкерлері саналған және өздерінің ата-тегін Мұхаммет Пайғамбардан (с.ғ.с) бастайды деп есептеген. Қожалар далалықтардың рухани өміріне белсенді түрде ықпал етті, бірақ олардың саяси ықпалы төрелерге қарағанда әлдеқайда аз болды. Бұл исламның қазақ қоғамында толық тамыр жая алмағандығын көрсетеді.
Ақсүйектердің ерекшеліктері мен мәртебесі
Ақсүйектер өздерінің құқықтық, саяси, және әлеуметтік мәртебелері бойынша ерекше болды. Олар жоғары мұрагерлік басымдылықтарды қолдана отырып, қоғамның жоғарғы қабатында орналасты. Ақсүйектер тек шыққан тегіне байланысты қоғамның жоғарғы сатысында тұрды. Бұл топ басқа үш жүздің өкілдеріне қарағанда айрықша артықшылықтарға ие болды.
Тарихы мен әлеуметтік рөл
Ақсүйектер, әсіресе төрелер, қазақ қоғамында маңызды рөл атқарды. Олар саяси басшылықты өз қолдарында ұстады және қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын анықтады. Қожалар рухани жетекшілік қызметін атқарып, ислам дінінің қазақ даласына таралуына ықпал етті.
Ақсүйектер қазақ қоғамының таңдаулы және жоғарғы мәртебелі топтарын танытты. Олардың басты ерекшелігі — шыққан тегінің күшімен ғана қоғамның жоғарғы сатысында тұруы. Төрелер саяси басшылықты өз қолдарында ұстады, ал қожалар рухани жетекшілік қызметін атқарды. Ақсүйек қауымы қазақ қоғамында ерекше әлеуметтік мәртебеге ие болды және олардың ықпалы қазақ қоғамының барлық салаларына таралды.
Ақсүйектердің дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары
Ақсүйектердің ерекше мәртебесі олардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарында да көрініс тапты. Төрелер мен қожалардың әлеуметтік рөлдері мен мәртебелері олардың күнделікті өмір салтында, той-думанында, некелесу рәсімдерінде және басқа да маңызды оқиғаларда айқын көрінетін. Мәселен, төрелер мен қожаларға қатысты арнайы дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар олардың қоғамдағы жоғары орнын бекітетін, және оларды басқа рулар мен тайпалардан ерекшелейтін. Ақсүйектердің өкілдері қалыңдық таңдағанда, некелескенде және басқа да маңызды өмірлік оқиғаларда өзінің ерекше мәртебесін сақтай отырып, белгілі бір рәсімдерді қатаң түрде ұстанатын.
Ақсүйек тегі
Ақсүйек текті адамдар, атап айтқанда, төрелер мен қожалар, ерекше мәртебеге ие болуымен қатар, қоғамда беделді және ықпалды болды. Төрелерден қазақ хандары, сұлтандары шықса, қожалардан беделді молдалар, имамдар шыққан. Ақсүйек тегі адамдарына халық ерекше құрметпен қараған, олардың кеңесі мен шешімдеріне құлақ асқан. Ақсүйек қауымының өкілдері көбінесе елдің басқарушы элитасы, рухани жетекшілері болғандықтан, олардың әлеуметтік рөлі мен ықпалы зор болды.
Ақсүйектердің тарихи маңызы
Ақсүйектер қазақ халқының тарихында маңызды рөл атқарды. Олардың басқарушылық, рухани, және әлеуметтік ықпалы қазақ қоғамының дамуына, саяси құрылымының қалыптасуына, және мәдениетінің сақталуына ықпал етті. Шыңғысхан әулетінен тараған төрелердің билігі ғасырлар бойы қазақ даласында тұрақтылықты, саяси бірлікті сақтауда маңызды рөл ойнады. Ал қожалар ислам дінін қазақ қоғамында нығайту арқылы халықтың рухани және мәдени өмірін байытуда ерекше рөл атқарды.
Ақсүйектердің құлдырауы
Уақыт өте келе, әсіресе Ресей империясының отарлау саясаты күшейген кезеңде, ақсүйек қауымының қоғамдағы рөлі мен мәртебесі төмендей бастады. Хандық жүйенің жойылуы, исламның кеңінен таралуына кедергілер, және жалпы әлеуметтік өзгерістер ақсүйектердің бұрынғы беделі мен ықпалын әлсіретті. Дегенмен, ақсүйектердің тарихи және мәдени мұрасы қазақ қоғамының құндылықтары мен дәстүрлерінде сақталып қалды.
Ақсүйектер қазақ қоғамының ең жоғарғы әлеуметтік тобы болып, олардың ерекшелігі мен мәртебесі шыққан тегіне негізделді. Олар қазақ халқының саяси, рухани, және әлеуметтік өмірінде маңызды рөл атқарды. Төрелердің саяси билігі, қожалардың рухани жетекшілігі арқылы ақсүйектер қазақ даласының дамуына, мәдениеті мен дәстүрлерінің сақталуына елеулі үлес қосты. Ақсүйектердің дәстүрлері мен тарихы қазақ қоғамының рухани және мәдени мұрасының ажырамас бөлігі болып қала берді.
Қазақ даласына танылған ақсүйектер
Қазақ тарихында көптеген белгілі ақсүйек тұлғалар шыққан, олардың арасында төрелер, хандар, сұлтандар, және қожалар ерекше орын алады.
Шыңғыс хан ұрпақтары (Төрелер)
1. Абылай хан (1711-1781): Қазақ хандығының ең көрнекті хандарының бірі. Ол үш жүздің басын қосып, қазақ халқының бірлігін сақтап қалуда үлкен рөл атқарған ақсүйек тегі.
2. Кенесары Қасымұлы (1802-1847): Абылай ханның немересі, қазақтың соңғы ханы, ол Ресей империясына қарсы ұлт-азаттық көтерілісті басқарған ақсүйек тегі.
3. Жәнібек хан (XV ғасыр): Қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі. Ол Керей ханмен бірге алғашқы қазақ хандарының бірі болған ақсүйек тегі.
Қожалар
1. Қожа Ахмет Яссауи (1103-1166):
Түркістан қаласындағы Яссауи кесенесінің негізін қалаушы, мұсылмандық ілімнің ірі өкілі және рухани ұстаз. Ол исламды қазақ даласына таратуда үлкен рөл атқарған ақсүек тегі.
2. Қараман ата: Қожалардың бір өкілі, қазақ даласына ислам дінін жеткізген ақсүйек тегі.
Сұлтандар
1. Сүйіндікұлы Төле би (1663-1756): Ұлы жүздің билерінің бірі, қазақтың үш жүзінің басын қосуға атсалысқан тұлға. Ол ел арасында даналығымен, әділдігімен танымал болған ақсүйек тегі.
2. Әбілқайыр хан (1693-1748): Кіші жүздің ханы, Ресей империясымен алғашқы келісімдер жасап, қазақ қоғамында маңызды өзгерістерге бастама берген ақсйек тегі.
Төлеңгіттер
Сырым Датұлы (1712-1802): Кіші жүздің биі және батыр, Ресей империясына қарсы күресте маңызды рөл атқарған ақсүйек тегі.
Батырлар
1. Қабанбай батыр (1692-1770): Жоңғар шапқыншылығына қарсы күрескен атақты батыр, қазақ халқының еркіндігін қорғауда үлкен рөл атқарған ақсүйек тегі.
2. Бөгенбай батыр (1680-1778): Қазақтың белгілі батырларының бірі, Жоңғар шапқыншылығына қарсы соғыстарда ерлігімен танылған ақсүйек тегі.
3. Ер Жәнібек Бердәулетұлы (1693-1792) XVIII ғасырдың белгілі қазақ батыры, әйгілі қолбасшы және мемлекет қайраткері. Ол қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күресінде ерекше орын алған тұлға. Ер Жәнібек Орта жүздің Керей руынан шыққан, батырлығымен, елдің азаттығы мен бірлігін қорғаудағы ерліктерімен ел есінде қалған ақсүйек тегі.
Бұл тұлғалар қазақтың ақсүйек өкілдерінің тек мысалға келтірген бір бөлігі ғана, олардың әрқайсысы қазақ халқының тарихында маңызды рөл атқарған. Ақсүйек қауымының өкілдері қазақ халқының саяси, рухани, және әскери өмірінде ерекше орынға ие болып, өз заманының тағдырына ықпал еткен тұлғалар.
Исламдағы ақсүйек тегі
Ислам дінінде адамның шығу тегі, әлеуметтік мәртебесі немесе ақсүйек тегі адамның құндылығы мен мәртебесінің негізгі өлшемі емес. Исламда басты назар адамның тақуалығына, имандылығына, ізгі амалдарына, және Аллаға деген сеніміне аударылады. Мұхаммед Пайғамбар (с.ғ.с) хадистерінде де адамның тегі мен байлығы емес, оның Алланың алдындағы тақуалығы мен жүрегінің тазалығы маңызды екені айтылады.
Исламдағы адамдардың теңдігі
Ислам дінінде барлық адамдар Алланың алдында тең деп саналады. Құранда Алла Тағала былай дейді: «Ақиқатында, Алланың алдында ең ардақтыларың – тақуалықта ең алдарыңда болғандарың.» (Құран, 49:13)
Бұл аяттан көрініп тұрғандай, адамдардың бір-бірінен айырмашылығы тек олардың тақуалығында, яғни Аллаға деген қорқынышта, сенімде және имандылықта болуы керек.
Пайғамбардың үйретулері
Мұхаммед Пайғамбар (с.ғ.с) өзінің хадистерінде адамның тегі мен байлығы емес, оның тақуалығы мен ізгі амалдарының маңызды екенін бірнеше рет ескерткен:
«Ақиқатында, Алла сендердің түрлеріңе, байлықтарыңа қарамайды, бірақ Ол сендердің жүректеріңе және амалдарыңа қарайды.» (Муслим риуаят еткен хадис)
Бұл хадисте адамның сыртқы келбетіне, тегі мен байлығына қарағанда оның жүрегінің тазалығы мен іс-әрекеттері маңыздырақ екені айқын көрсетіледі.
Ақсүйек тегінің рөлі
Исламда ақсүйек тегі немесе асыл тектен шыққан болу адамды автоматты түрде жоғары мәртебеге көтермейді. Тарихта да Мұхаммед Пайғамбар (с.ғ.с) көпшілігі қарапайым халықтан шыққан, бірақ имандылығы мен ерлігі арқылы үлкен мәртебеге ие болған тұлғаларды жоғары бағалаған.
Қорытындылай келе, Исламда ақсүйек тегі, байлық, немесе қоғамдағы әлеуметтік мәртебе адамның құндылығын анықтамайды. Ең бастысы – адамның имандылығы, тақуалығы, және Аллаға деген сенімі. Бұл қағидат исламдағы адам теңдігінен, әділеттіліктен, және баршаға ортақ рухани құндылықтардан көрінеді.
Болат БОПАЙҰЛЫ
