ҚЫЗҒАНЫШ ДЕРТІНЕН АРЫЛУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
Адам бойында кездесетін мінездердің бірі – қызғаныш. Мұның ең төменгі сатысы, ешкімге залалсызы − қызығу болса, ал ең асқынған түрі – қызғаныш. Ол – іштарлыққа я көреалмаушылыққа ұласады. Араб тілінде осы екі мағынаны бір ғана «хасад» сөзі білдіреді.
Пайғамбарымыздың бір хадисінде: «Екі адам ғана қызғануға лайықты. Олардың бірі – Алланың берген дәулетін дін жолында жұмсаған адам. Екіншісі – Алланың нәсіп еткен ілімімен амал жасап, білгенін басқаларға да үйреткен кісі», – делінген. Бұл жерде қызғаныштан гөрі қызығу мәселесі меңзелген. «Қызығу» деген сөздің орнына қолданылатын сөздердің бірі – «тәнәфус». Құранның «фәл-иәтәнәфисәл мутәнәфисуун»[1] деген аятында бұл сөз «жақсылық жолында жарысу» деген мағынада қолданылған. Осы тұрғыдан алғанда ілім, ғылым үйренген адам айналасына пайдалы болып, үйренгенін өзгелерге үйретумен шұғылданса, оны көрген кісі: «Шіркін, пәленше секілді ұшан-теңіз білімім болса, мен де оны басқаларға үйретіп, ақиқатты насихаттар едім» немесе Алла Тағала нәсіп еткен байлықты сауап жолында жұмсап жүрген жомарт кісіні көргенде: «Шіркін, осындай байлығым болса, мен де осы кісі сияқты атымтай жомарт болар едім» десе, бұл қатты қызыққандық.
Бақыт ғасырында сахабалардың арасында дәулеті асып-тасқан кісілер болған. Олар байлығын игі жолда жұмсап, үнемі сауап істе бір-бірімен жарысатын. Әсіресе, Мәдинадағы бай ансарлардың жомарттығын, сауапты істерге ынтықтығын көргенде, мұхажир болып келген кедей мұсылмандар еріксіз мұңайған. Тіпті, Пайғамбарымызға келіп: «Уа, Расулалла! Ансар бауырларымыз бізбен бірге намаз да оқиды, ораза да ұстайды. Дәулетті болғандықтан, дін жолына байлығын қоса жұмсайды. Ал біздің қолымыздың қысқалығы өзіңізге мәлім», – деп мұң шаққанда, ардақты елші оларға намаздан соң тәсбихат дұғаларын оқуға кеңес берген.
Иә, біреуге қызығып қана қараудың ешкімге зияны тимейді. Алайда, ол да өз өлшемінен аспауы тиіс. Әйтпеген жағдайда ушығып кетуі мүмкін. Мысалы, біреу екінші біреуді ғылымдағы жетістіктері үшін, ілімдегі тереңдігі үшін жақсы көруі мүмкін. Алайда, келе-келе: «Неге онда бар білім менде жоқ?» деп ойы бұзылып, қызығуы қызғаныштың ошағына айналғанын аңғармай да қалады. Бұл жерде айтпағым – қызығу мен қызғаныштың арасы бір-ақ тұтам. Сондықтан, бұл мәселеде өте мұқият болғанымыз дұрыс. Мұсылмандар өзгелердің қызғанышын тудыратын іс-әрекеттерден іргесін аулақ ұстағаны жөн.
Қызғаныш пен көре алмаушылық – Алла сүймейтін мінездердің бірі. Ол үлкен күнәға жатады. Пенденің жеке өміріне, бұл дүниесі мен ақыретіне де үлкен кесірін тигізеді.
Әлсіз хадистердің бірінде: «Құрғақ отынды қас-қағым сәтте оттың жағып жіберетініндей, қызғаныш та адамның барлық жақсы амалдарын лезде жоқ қылады», – делінеді.
Жақсылық жасаған адам қызғаныштан арылмаса, Құдай сақтасын, жиған-терген бар сауабынан бір демде айрылып, құр алақан қалары анық. Біреулердің қызғаншақтығы бетінде тұрады. Енді біреулердікі іштей өзегін өртеп жатады. Мұндайлар құлшылықтан бас алмай, игі амалдарды қаншалықты көп жасаса да, оның ләззаты мен берекетін сезіне алмайды. Мысалы, мұндай пасық ниетті адам тақуа кісіні көрген сайын немесе ол кісі есіне түскен сайын дегбірсізденіп, өз ғибадатынан ешқандай ләззат сезіне алмай, мазасы қашады да тұрады. Мұндай адамдар руханиятын тереңдетіп, Хақ Тағалаға жақындаудан да мақұрым қалмақ. Сондықтан, ұдайы беймаза күй кешіп, құты қашады. Бір жағынан Алланың өзгелерге бергендерін жаратпай, тағдырды тілдеп, наразылық білдіреді. Бұл – Жаратқан Ие алдында әдепсіздік. Жаратушы Алла біреуге сұлулық, біреуге мал-дүние, біреуге шен-шекпен т.б. берген. Қызғаншақ адам Жаратушының өзіне бергеніне көңілі толмағандықтан, өзгені, яки өзінде жоқты қызғану арқылы тағдырды тілдейді. Осылайша Алланың ісіне қарсы келеді.
Енді осы мәселені дүние тұрғысынан талдап көрелік. Қызғаншақ жан өзгені емес, әуелі өз-өзін айықпас кеселге ұшыратады. Өйткені, басқаға бұйырған жақсылықтарды көрген сайын өзіндегіні қоңылтақсып, пұшайман күй кешеді. Әлдеқандай ауруға тап болып, іштей діңкесі құриды. Қызғаныштан өзегі өртеніп, түнімен дөңбекшиді. Дұрыс ұйықтай алмағандықтан, жүрегі нашарлап, денесі әлсірей түседі. Мәселен, саясатта бәсекелесінен жеңілген қызғаншақ адам өз-өзін билей алмай, әркімге бір тиісіп, көрінгенмен керілдесіп сөзге келіп жатады. Ғылыммен айналысатындар арасында да қызғаншақтық кеселімен ауыратындар баршылық. Ғылымдағы әріптесінің өзінен оқ бойы озып кеткен жетістіктерін көргенде қызғаныштан ішін от қариды. Мұндай күйге ұшыраған адамның ойлану, пікір қорыту, түсіну, түйсіну, қорытып нәтиже шығару қабілеті төмендейді. Біз сөз еткен байлық та қызғаныштың отын маздататын себептердің бірі. Өзгелердің күреп тапқан ақшасын көре алмағандар: «Қап, мұның байлығын қайтіп құртуға болады, қайтіп өзіммен теңестірем?» деп қастық ойлай бастайды. Өзін-өзі іштей жеп, уақыт өте келе өз бойындағы сауда жасау қабілетінен де айрылуы мүмкін.
Қызғаншақтықтан құтылудың жолдары:
1. Қызғаншақтық дертінен құтылу оңай емес. Өйткені, ол – адам бойындағы нашар мінездердің ішіндегі тамырын тереңге тартқандардың бірі. Бұл ауруға шалдыққан немесе бір табан жақын тұрған адам қызғаншақтықтың жоғарыда аталған рухани һәм материалдық, дүние мен ақыреттік зияндарын ойлап, түйсіне алса ғана бұл дерттен арыла алмақ.
2. Кез келген адам алдымен Алланың сыйлаған нығметтерінің нәтижесін ойлағаны жөн. Байлық мәңгілік бақытқа себепкер бола алмайды. Өткінші өмірде оны қажетсіз нәрселерге бей-берекет шашу да ақылдылық емес. Сондықтан, басқа біреудің несібесін қызғанбай, «Жаратқанның маған берген сыйлары да аз емес. Біреудің несібесін қызғанып, өмірімді азапқа айналдырғанша, өз қолымдағы нығметтерді дұрыс пайдаланып ақыреттік сауабымнан айрылып қалмауға тырысуым керек» деп ой түйген жөн.
3. Біреудің дүниесі үшін сары уайымға салынбастан бұрын сол несібеге қалай қол жеткізгеніне мән беру керек. Өйткені, несібелі болудың өзіндік жолы бар. Сондықтан оны қызғанбай, керісінше адал ақы, маңдай термен табыс табудың жолдарын жан-жақты қарастырған жөн. Ғылым, атақ, шен-шекпенге жету де сол секілді. Иә, әрбір жеңістің, әрбір жетістіктің өзіндік жөн-жоралғысы бар. Олай болса, қиялдағыға еңбекпен жету керектігін ойлау қызғанышты азайтуға себеп болуы мүмкін.
4. Қамшының сабындай ғана пәни дүниеде өткін-ші байлықты армандап, соған ұмтылу, «өзгелер қоңыз теріп кетсе де өзім таршылық көрмесем екен» деу – көкірегінде иманы бар мүминге мүлде жараспайды. Фәнидің өтпелі екенін бір сәт те есінен шығармай, әр мұсылман Алланың бақи, мәңгілік нығметтеріне қол жеткізуді басты мақсат тұтып, содан кейін ғана нені қызғануды немесе қызғанбауды бағамдағаны жөн.
5. Сондай-ақ қызғаншақ адам ең болмаса, осы мінезін жасырып, елге білдірмеуге тырысқаны мақұл. Қызғанышын тежей алмай бірден сыртқа білдіріп қоятындардың бұл жағымсыз мінезі байқамаса әдетке айналып кетуі мүмкін. Сондықтан, өзін-өзі тәрбиелеп, сезімдерін тежей білген адам бірте-бірте қызғаншақтықтан арыла алады.
6. Әркім өзгенің иелігіндегі дүниені қайдан, қалай алғанын тіміскіленіп іздеуден аулақ тұрғаны жөн. Қызғаншақтық кеселіне шалдыққан адам бұл науқастан құтылу үшін қолынан келгенше өзгенің несібесін көрмегені, көрсе де көрмегенсуге тырысқаны дұрыс. Әйтпесе, өзгенің иелігіндегі әрбір нәрсе қызғаныш отын маздатып, тынышын бұзады. Құранда бұл туралы: «Сендердің мазаларыңды алатын, тынымдарыңды қашыратын жағдайларға тап болмау үшін көп сұрақ қоюдан аулақ болыңдар»[2] делінген. Негізінде бұл аят тікелей қызғаншақтыққа қатысты емес. Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) не болса соны сұрай беруге тыйым салу мақсатында түскен. Алайда, жоғарыдағы мәселе де тұспалдап айтылған.
Алпысбаев Рашид Абдуалиұлы
«Ырыскелді қажы» мешіті наиб имамы
Дереккөз: Muslim.kz порталы
