ҚАЗАҚТЫҢ АТ ӘБЗЕЛДЕРІ ДӘСТҮРІ

Ат әбезелері - қазақ дәстүрлі мәдениетінде ерекше дәстүрлік мәнге ие.

Қазақ халқы жылқыны басқару және пайдалану, міну, бәйгеге қосу, жұмысқа шегу үшін атқа қолданатын әр түрлі құралдарды - “Ат әбзелдері” деп атаған.

Ат әбзелдерінің жасалу әдістері мен ерекшеліктері терең дәстүрлер мен қолөнерге негізделген. Әрбір жабдықтың өзіндік атауы мен қызметі бар, олардың жасалу жолдары мен қолдану мақсаттарымен таныпайық.

НОҚТА

Ноқта – жылқының басына киілетін және оны байлау үшін қолданылатын құрал.

Материалдар:

Теріден, қайыстан, кейде мықты жіптерден жасалады.

Жасалу әдісі:

Теріні қажетті өлшемде кесіп, арнайы өріммен немесе тігіспен ноқтаның формасын жасайды. Ноқтаның бет жағы жұмсақ болу үшін қосымша материалмен қапталады.

ЖҮГЕН

Жүген – жылқыны басқару үшін ауыздықпен және тізгінмен бірге қолданылатын құрал.

Материалдар:

Теріден, қайыстан, металлдан жасалған бөлшектер қолданылады.

Жасалу әдісі:

Теріні кесіп, жүгеннің бөліктерін жасайды. Металл ауыздықты және басқа қажетті бөлшектерді қосады. Теріні жұмсартып, өріп, қажетті форманы береді.

ТІЗГІН

Тізгін – жылқыны басқаруға арналған ұзын қайыс немесе жіп.

Материалдар:

Мықты қайыстан немесе жіптен жасалады.

Жасалу әдісі:

Қайысты қажетті ұзындықта кесіп, ұштарын өңдейді және жүгенге бекітеді.

ҚҰЙЫСҚАН

Құйысқан – ертоқымның артқы жағынан жылқының құйрығы астына байланатын бау.

Материалдар:

Теріден немесе қайыстан жасалады.

Жасалу әдісі:

Теріні қажетті ұзындықта кесіп, ұштарын өңдеп, ертоқымға бекітеді.

ӨМІЛДІРІК

Өмілдірік – ертоқымды алға сырғып кетуден сақтайтын, жылқының кеудесіне тағылатын бау.

Материалдар:

Теріден немесе қайыстан жасалады.

Жасалу әдісі:

Теріні кесіп, қажетті форманы береді, әрі ұштарын өңдеп, ертоқымға бекітеді.

АЙЫЛ

Айыл – ертоқымды жылқының денесіне бекітетін бау.

Материалдар:

Теріден, қайыстан жасалады.

Жасалу әдісі:

Қайысты немесе теріні кесіп, ұштарын өңдейді және бекітетін металл бөлшектерді қосады.

ЖЫРЫМ

Жырым – айылдың астына бекітілетін, ертоқымды жылқының арқасына мықтап бекітетін бау.

Материалдар:

Теріден немесе қайыстан жасалады.

Жасалу әдісі:

Теріні кесіп, қажетті ұзындықта өңдейді және айылға бекітеді.

ІШПЕК

Ішпек – ертоқымның астына төсейтін, жылқының арқасын жарақаттан сақтайтын төсем.

Материалдар:

Киізден немесе жұмсақ матадан жасалады.

Жасалу әдісі:

Киізді немесе матаны қажетті формада кесіп, шеттерін өңдеп тігеді.

ЕРТОҚЫМ

Ертоқым – атқа мініп жүруге арналған құрал.

Материалдар:

Ағаш, тері, металл және киіз.

Жасалу әдісі:

Ағаштан ертоқымның қаңқасы жасалады, оған терімен немесе қайыспен қапталып, қажетті металл бөлшектер қосылады. Киізден жұмсақ төсемдер жасалады.

ЗӨҢГІ

Зөңгі – аттың бауырының астына байланатын бау, айылға ұқсас.

Материалдар:

Теріден немесе қайыстан жасалады.

Жасалу әдісі:

Теріні кесіп, ұштарын өңдейді және бекітеді.

ҚАНЖЫҒА

Қанжыға – жүкті байлау үшін қолданылатын бау.

Материалдар:

Теріден, қайыстан жасалады.

Жасалу әдісі:

Қайысты қажетті ұзындықта кесіп, ұштарын өңдейді және бекітетін металл бөлшектерді қосады.

ТОҚЫМ

Тоқым – ертоқымның астына төсейтін, жылқының арқасын қорғау үшін қолданылатын киіз төсем.

Материалдар:

Киізден немесе жұмсақ матадан жасалады.

- **Жасалу әдісі**: Киізді немесе матаны қажетті формада кесіп, шеттерін өңдеп тігеді.

ҮЗЕҢГІ

Үзеңгі – ертоқымның екі жағына бекітілетін, атқа міну үшін аяққа киілетін металл немесе ағаш қапталған құрал.

Материалдар:

Металл немесе ағаш.

Жасалу әдісі:

Металды қалыпқа келтіріп, қажетті формада жасап, ағашпен қаптайды.

ШІДЕР

Шідер – аттың аяқтарын байлап қою үшін қолданылатын құрал.

Материалдар:

Тері, қайыс немесе жіп.

Жасалу әдісі:

Теріні немесе қайысты кесіп, қажетті ұзындықта өңдеп, түйіндеп байлайды.

АУЫЗДЫҚ

Ауыздық – жылқының аузына салынатын және жүгеннің бөлігі ретінде қолданылатын металл құрал.

Материалдар:

Металл.

Жасалу әдісі:

Металды қалыпқа келтіріп, қажетті формада жасайды.

ТАРТПА

Тартпа – жылқының бауырының астынан өтетін, ертоқымды орнықтыру үшін қолданылатын бау.

- **Материалдар**: Теріден немесе қайыстан жасалады.

Жасалу әдісі:

Теріні кесіп, қажетті ұзындықта өңдейді және бекітеді.

Ескерту:

Зөңгі мен үзеңгінің айырмашылығы

1. Зөңгі — ердің екі жағына екі жақтауында болатын, салт аттының аяғын салатын тіреу. Ол атты мінген адамның аяғын тіреп, тұрақтылығын қамтамасыз етеді және аттың үстінде ұзақ уақыт отырғанда аяғын демеуге мүмкіндік береді.

2. Үзеңгі — бұл да ер-тұрманның бір бөлігі, бірақ ол да негізінен атты мінген адамның аяғын тіреп тұру үшін қолданылады. Үзеңгі металдан немесе ағаштан жасалады және аяқты дұрыс ұстап тұруға, тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі.

3. Екі құралдың да қызметі ұқсас, бірақ үзеңгі дәстүрлі және заманауи нұсқаларда жиі кездеседі, ал зөңгі көбінесе ескі және дәстүрлі қазақ ат әбзелдерінде кездесуі мүмкін.

4. Бұл ат әбзелдері мен құрал-жабдықтардың әрқайсысы қазақ халқының өмірінде маңызды рөл атқарады. Оларды жасау мен қолдану өнері ұрпақтан ұрпаққа беріліп, мәдени мұра ретінде сақталып келеді.

ҮЗЕҢГІ БАУ(ТАРАЛҒЫ)

Үзеңгі бау – жылқы мінісінде қолданылатын, ер-тоқымның үзеңгісін ұстап тұратын бау. Үзеңгі бау теріден немесе басқа мықты материалдан жасалады және ол ер-тоқымның екі жағынан бекітіліп, үзеңгіні қажетті биіктікке қойып, мініп-түсуге және ат үстінде тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі.

Қазақтардың дәстүрлі ат міну мәдениетінде үзеңгі бау ерекше маңызды орын алады. Ол атқа міну кезінде ыңғайлылықты қамтамасыз етеді, сондай-ақ шабандоздың қауіпсіздігін арттырады. Тарихи тұрғыдан алғанда, үзеңгі бау қазақ халқының көшпелі өмір салтының ажырамас бөлігі болып табылады.

ҮЗЕҢГІЛІК

Үзеңгілік – ер-тұрманның құрамындағы үзеңгіні ұстап тұратын теріден немесе басқа мықты материалдан жасалған бөлік. Үзеңгілік үзеңгіні ердің қасына бекітіп, оның тепе-теңдігін сақтауға және шабандоздың аяқтарын дұрыс қоюына көмектеседі. Ол үзеңгі бауымен тығыз байланысты және оның қызметін толықтырып, шабандоздың ат үстінде ыңғайлы және қауіпсіз отыруына ықпал етеді.

Үзеңгілік ер-тұрманның маңызды элементі болып табылады. Ол атқа міну және түсу кезінде, сондай-ақ ат үстінде шабу барысында қажетті қолдауды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, үзеңгілік ер-тоқымның берік болуын қамтамасыз етіп, шабандоздың еркін қозғалуына мүмкіндік береді.

ҚҰЙЫСҚАН ТОҒА

Құйысқан тоға – бұл ат әбзелдерінің маңызды құрамдас бөлігі. Құйысқанның негізгі мақсаты – ер-тоқымды аттың арқасында тұрақты ұстау. Құйысқанның артқы бөлігіндегі тоға ер-тоқым мен құйысқанның дұрыс орналасуын қамтамасыз етеді.

Құйысқан тоғасының негізгі қызметтері:

1. Ер-тоқымды бекіту. Тоға ертоқымды бекітіп, оның аттың арқасынан сырғып кетпеуіне көмектеседі. Бұл аттың жылдам жүрісінде және қиын маневрлерде маңызды.

2. Тепе-теңдікті сақтау. Құйысқан тоға атқа мініп-түсу кезінде ер-тоқымның тепе-теңдігін сақтап, шабандозға ыңғайлылық пен қауіпсіздік береді.

3. Ыңғайлылық : Дұрыс бекітілген тоға ат пен шабандоз үшін ыңғайлы болуын қамтамасыз етеді. Бұл ұзақ сапарларда немесе жарыстарда аттың арқасына артық қысым түсірмейді.

4. Құйысқан тоға дәстүрлі түрде теріден жасалады, бірақ қазіргі заманда түрлі синтетикалық материалдар да қолданылуы мүмкін. Тоғаның сапасы мен дұрыс бекітілуі шабандоздың қауіпсіздігі мен аттың жайлылығына тікелей әсер етеді.

ҚҰЙЫСҚАН ҮЗБЕ

Құйысқан үзбе – құйысқанның бір бөлігін құрайтын, оның ұзындығын реттеуге және бекітуге арналған құрылғы. Үзбе құйысқанның екі бөлігін бір-біріне қосатын немесе оны ер-тоқымға бекітетін металл немесе басқа материалдан жасалған шағын сақина немесе ілмек болып табылады.

Құйысқан үзбесінің қызметі:

1. Ұзындықты реттеу. Үзбе құйысқанның ұзындығын оңай реттеуге мүмкіндік береді, бұл аттың денесіне және ер-тоқымға дұрыс сәйкес келуін қамтамасыз етеді.

2. Бекіту. Құйысқан үзбе құйысқанды ер-тоқымға немесе аттың басқа әбзелдеріне мықтап бекітеді. Бұл ер-тоқымның орнықты болуын және аттың қозғалысы кезінде оның жылжып кетпеуін қамтамасыз етеді.

3. Ыңғайлылық. Үзбелердің дұрыс орналасуы және сапалы болуы аттың да, шабандоздың да жайлылығына әсер етеді, әсіресе ұзақ жолдарда немесе жарыстарда.

4. Құйысқан үзбелері әдетте берік металлдан жасалады, бірақ кейде қатты пластик немесе басқа заманауи материалдар да қолданылады. Олар құйысқанның сенімділігін және ұзақ уақыт қызмет етуін қамтамасыз етеді.

МИЛЫҚ

Милық – жүгеннің құрамдас бөлігі, ол аттың басының артқы жағынан өтіп, құлақтарының үстінен бекітіледі. Милық аттың жүгенін орнықты ұстауға көмектесіп, жүгеннің басқа бөліктерінің дұрыс орналасуын қамтамасыз етеді.

Милықтың негізгі қызметтері:

1. Жүгенді орнықтыру. Милық жүгеннің басы мен сағалдық, кеңсірік сияқты бөліктерінің аттың басына дұрыс орналасуын қамтамасыз етеді. Бұл жүгеннің дұрыс жұмыс істеуіне және аттың басына жайлылық әкелуге ықпал етеді.

2. Басқаруды жақсарту. Милық жүгеннің тұрақтылығын арттырады, бұл шабандозға аттың басын тиімді бақылауға көмектеседі.

3. Қауіпсіздік пен жайлылық. Дұрыс бекітілген милық аттың басына ыңғайлы болуы тиіс, өйткені оның дұрыс орналаспауы аттың жайлылығына кедергі келтіріп, шабандоздың басқаруын қиындатуы мүмкін.

4. Милық дәстүрлі түрде теріден жасалады, бірақ қазіргі уақытта нейлон және басқа синтетикалық материалдар да қолданылады. Милықтың ұзындығын реттеу мүмкіндігі өте маңызды, себебі әрбір аттың басының пішіні мен мөлшері әртүрлі болады. Милықтың дұрыс реттелуі аттың денсаулығы мен шабандоздың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

ЖЕЛДІК

Желдік – бұл аттың құйрығына арналған әбзел. Ол ер-тоқымның артқы жағына бекітіліп, аттың құйрығының астынан өтеді. Желдік ер-тоқымның орнықты болуына көмектесіп, оның алға жылжып кетуін болдырмайды.

Желдіктің негізгі қызметтері:

1. Ертоқымды тұрақтандыру. Желдік ер-тоқымды орнықты ұстап, оның аттың арқасында алға жылжып кетуін болдырмайды. Бұл әсіресе тік беткейлерге шыққанда немесе жылдам жүріс кезінде маңызды.

2. Тепе-теңдікті сақтау. Дұрыс бекітілген желдік ер-тоқымның тепе-теңдігін сақтауға көмектеседі, бұл шабандоздың жайлылығын және қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

3. Қауіпсіздік. Желдік ер-тоқымды орнықты ұстап тұрып, аттың ер-тоқымның қозғалысынан туындауы мүмкін жарақаттардың алдын алуға көмектеседі.

. Желдік дәстүрлі түрде теріден жасалады, бірақ қазіргі заманда нейлон және басқа берік материалдар да қолданылады. Желдіктің ұзындығын реттеуге арналған арнайы бекітпелер болуы мүмкін, бұл оның әрбір атқа сәйкес келуін қамтамасыз етеді. Желдіктің сапасы мен дұрыс реттелуі аттың да, шабандоздың да жайлылығына және қауіпсіздігіне әсер етеді.

САЛПЫНШАҚ

Салпыншақ – ат әбзелдерінің сәндік және функционалдық элементі. Ол ер-тұрманның түрлі бөліктеріне, соның ішінде жүгенге, құйысқанға, өмілдірікке және басқа да бөліктерге бекітілетін сәндік әшекей болып табылады.

Салпыншақтың негізгі қызметтері:

1. Сәндік қызмет. Салпыншақтар ат әбзелдерінің сыртқы көрінісін көркемдеп, әдемі етеді. Олар ұлттық ою-өрнектермен, моншақтармен, металл немесе сүйек элементтерімен безендірілуі мүмкін.

2. Жеке ерекшелікті көрсету. Салпыншақтар ат иесінің әлеуметтік мәртебесін, байлығын немесе жеке талғамын көрсету үшін қолданылады. Әсіресе, салтанатты шараларда, мерекелерде, жарыстарда сәндік салпыншақтар кеңінен пайдаланылады.

3. Функционалдық қызмет. Кейбір салпыншақтар тек сәндік ғана емес, сонымен қатар функционалдық мақсатта да қолданылады. Мысалы, олар әбзелдердің бөліктерін қосымша бекіту үшін пайдаланылуы мүмкін.

4. Салпыншақтар әртүрлі материалдардан жасалады, оның ішінде былғары, металл, ағаш, сүйек және түрлі маталар қолданылады. Олардың дизайны мен жасалу әдістері аймақтық дәстүрлер мен жеке шеберлердің қолөнеріне байланысты өзгеріп отырады.

Қазақтың дәстүрлі ат әбзелдерінде салпыншақтар ұлттық нақыштар мен ою-өрнектермен безендіріліп, көркемдік және мәдени маңызға ие болады.

АТ КӨРШІК

Ат көпшік – қазақтың дәстүрлі мәдениетінде ат әбзелдерінің құрамдас бөлігі болып табылады. Көпшік – ер-тоқым мен аттың арқасы арасында орналасатын, мінген адамның құйрығына жұмсақ төсеніш.

Ол аттың арқасын қажалып кетуден қорғап, атқа мінуге ыңғайлы болу үшін қызмет етеді.

Мәтериялы:

Көпшік теріден, жүннен немесе басқа да жұмсақ материалдардан жасалады.

Ерекшелігі:

Бұл ат әбзелінің бөлігі көшпенді халықтар үшін өте маңызды болған, себебі ат – олардың күнделікті өмірінде және әскери іс-қимылдарда басты көлік құралы болған.

ТАРПА АЙЫЛ

Тарпа айыл – ер-тоқымның артқы жағынан тартылып бекітілетін айыл.

Мәтериялы:

Қайыстан не мықты таза перезенттен жасалады.

Ерекшелігі:

Ол ертоқымды орнықтырып, алдыңғы жағының көтеріліп кетуінен сақтайды.

ТӨС АЙЫЛ

Төс айыл – ер-тоқымның алдыңғы жағынан тартылатын айыл.

Мәтериялы:

Қайыстан, перезенттен жасалады.

Ерекшелігі:

Ол ер-тоқымды аттың арқасына мықтап бекітіп, алға жылжып кетуінен қорғайды.

ПЫСТАН (ТАРТПА)

Пыстан (тартпа) – ер-тоқымның маңызды бөлігі, ол ер-тоқымды аттың арқасына мықтап бекітуге арналған. Пыстан аттың кеудесі арқылы өтіп, ер-тоқымды берік ұстап тұрады, бұл аттың қозғалысы кезінде ер-тоқымның орнынан тайып кетпеуін қамтамасыз етеді.

Пыстаннык негізгі қызметтері:

1. Ер-тоқымды бекіту. Пыстан -тоқымды аттың арқасында мықтап ұстап тұрады, оның алға немесе артқа жылжып кетуін болдырмайды.

2. Тепе-теңдікті сақтау. Дұрыс бекітілген пыстан аттың қозғалысы кезінде тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі, шабандоздың қауіпсіздігі мен жайлылығын қамтамасыз етеді.

3. Қауіпсіздік. Ер-тоқымның тұрақты болуы атқа мініп-түсу кезінде және жүру барысында шабандоз үшін қауіпсіздік деңгейін арттырады.

4. Пыстан әдетте теріден немесе басқа мықты материалдардан жасалады және олардың ұзындығын реттеуге арналған арнайы бекітпелер немесе тоғалар болады. Пыстанныңсапасы мен дұрыс реттелуі ат пен шабандоздың жайлылығы мен қауіпсіздігіне тікелей әсер етеді.

КЕҢСІРІК

Кеңсірік – жүгеннің бір бөлігі, ол аттың тұмсығын қамтып, жүгеннің басқа бөліктерінің тұрақты тұруын қамтамасыз ететін элемент. Кеңсірік аттың тұмсығының жоғарғы жағына орналасып, жүгеннің орнықтылығын арттырады және аттың басын басқаруға көмектеседі.

Кеңсіріктің негізгі қызметтері:

1. Жүгенді бекіту.Кеңсірік жүгеннің басқа бөліктерін, әсіресе сағалдық пен ауыздықты дұрыс орналастыруға көмектеседі, олардың аттың басына тұрақты тұруын қамтамасыз етеді.

2. Басқаруды жақсарту. Кеңсірік аттың басын жақсырақ басқаруға мүмкіндік береді, бұл шабандозға аттың қозғалысын тиімді бақылауға көмектеседі.

3. Қауіпсіздік пен жайлылық. Кеңсірік аттың тұмсығына ыңғайлы болуы керек, себебі оның дұрыс орналаспауынан аттың тыныс алуына немесе қозғалысына кедергі келуі мүмкін.

4. Кеңсірік дәстүрлі түрде теріден жасалады, бірақ қазіргі заманда нейлон және басқа синтетикалық материалдар да қолданылуы мүмкін. Оның реттелетін болуы өте маңызды, себебі әрбір аттың тұмсығының мөлшері әртүрлі болады. Кеңсіріктің дұрыс реттелуі және жайлы болуы аттың денсаулығы мен шабандоздың бақылауын қамтамасыз етеді.

АТ КӨРПЕ

Ат көрпе – ер-тоқымның үстінен жабатын көрпешені ат көре дейді.

Мәтериялы:

Жұмсақ матадан, жүннен тоқылған барқыттан, майда құрымнан жасалады.

Ерекшілігі:

Ертоқым тез тозып қалмау және ат үмтінде отырған адамның құйрғын ер батып қажамау үшін мықты матадан әеемдеп тікіп жасаған көрпеше.

ЖЫРЫМ АЙЫЛ

Жырым айыл – жырым деп аталып жүрген айыл түрі.

Мәтериялы:

Қайыстан, перезенттен жасалады.

Ерекшелігі:

Ертоқымды бекітетін айылдардың бірі. Бұл термин нақты аймақтағы диалектілік ерекшеліктерге байланысты айтылады.

ЕКІ ҚАС

Ер-тоқымның негізгі бөліктерінің бірі болып табылатын екі қас – алдыңғы қас және артқы қас. Бұл бөліктер ат мінушінің және ер-тоқымның тұрақтылығын қамтамасыз етеді:

АЛДЫҢҒЫ ҚАС

Алдыңғы қас (өмілдірік қасы) – ертоқымның алдыңғы бөлігіне орналасқан көтеріңкі бөлімі. Ол атқа мінушінің қолдарына сүйенуге, алға еңкейгенде немесе көтерілу кезінде қолдау көрсетуге арналған. Алдыңғы қас аттың мойын жағына қарай бағытталады және ертоқымды аттың мойын тұсына дұрыс бекітуге көмектеседі.

АРТҚЫ ҚАС

Артқы қас (артқаш)– ер-тоқымның артқы бөлігінде орналасқан көтеріңкі бөлім. Ол ат мінушінің артқа сырғып кетуінен қорғап, ыңғайлы отыруға жағдай жасайды. Артқы қас аттың арқасына қарай бағытталып, ер-тоқымның тұрақтылығын арттырады.

Бұл екі қас ат мінушінің ер-тоқымда сенімді әрі ыңғайлы отыруына мүмкіндік береді.

ЕРДІҢ ПЫСТАН ТОҚЫМЫ

Ердің пыстаны, тоқым, сырмалы былғары тоқым, көмкерме тоқым

Материялы:

Теріден, матадан жасалады.

Ерекшелігі:

Ердің пыстаны - аттың қарнын орай тартылған жуан жалпақ белдік.

ТОҚЫМ

Тоқым - тірі жүннен (көктемде туған марқа қозының күзгі жүнінен) жасалған киізден.

- Сырмалы былғары , киіз тоқымды былғарымен қаптап, жиегін қымбат матамен сырып тігу арқылы жасалады.

АЖЫРҒЫ

Ажырғы - жауыр жылқының мойнына байлайтын ағаш әбзелді-“Ажырғы” деп атайды. Оны кей өңірде “Жауыр ағаш” деп те атайды. Жауыр болған жылқының жазды күні арқасына шыбын-шіркей қонып жыбырлатқанда мойнын бұрып, арқасын өзі тістеп жарасын ұлғатпау үшін осындай ажырғыны ат мойнына байлап тастайды.

АУЫЗДЫҚ

Ауыздық-жүгеннің екі сулық арасына бекітілген жылқы аузына кигізілетін бөлшегін-“Ауыздық”деп атайды.

Қызметі:

Ол өзара бірдей екі бөлек темірден құрастырылып жасалынады. Ауыздық жылқыны арлы-берлі бұруға, тоқтатуға, яғни басбілгі қызметін атқарады. Ер-тұрманның ішінде ең қажетті тұрманның бірі болып саналатын жүгеннің барлық қасиеті,

Жасалуы:

Ауыздықты соғу үшін көрікке темірді қыздырып, темір қысқашпен төске қойып балғамен ұрып, жаншып таптап арнайы пішінге келтіреді. Осылайша екі бөлек соғылған темірді бір-біріне ортасынан арлы-берлі қозғалып тұратындай жалғастырады. Екі ұшына жүгеннің жақтаулары өткізіліп, бекітілетін дөңгелек темір шьныршық бекітіледі. Шығыршық темір бос, еркін айналып тұруы тиіс. Әлбетте, ауыздықсыз атқа мінуге болмайды.

АТ ТАРАҚ

Ат тарақ-жылқының құйрық - жалын жазып тарайтын ағаштан не темірден жасалған мықты тарақты-“Ат тарақ” деп атайды.

САҒАЛДЫҚ

1. Жүген сағалдық – бұл аттың жүгенінің бір бөлігі, оның ауыздықпен бірге қолданылатын бөлшегі. Сағалдық, әдетте, аттың аузының екі жағына бекітілетін және ауыздықты ұстап тұратын баулар немесе қайыстар жүйесі. Бұл элемент аттың басын басқару үшін қолданылады.

2. Сағалдықтың қызметі – жүгеннің басқа бөліктерімен бірлесіп жұмыс істеп, шабандоздың аттың қозғалысын тиімді басқаруына мүмкіндік беру. Ол аттың басын бұруға, тоқтатуға, немесе белгілі бір бағытқа бұруға көмектеседі. Қазақ атбегілерінің дәстүрлі тәжірибесінде сағалдық атқа ықпал етудің маңызды құралдарының бірі ретінде қарастырылған.

3. Жүген сағалдықтың жасалуы мен материалдары да ерекше мәнге ие. Ол әдетте, теріден немесе басқа мықты материалдардан жасалады, және оның сапасы мен ыңғайлылығы аттың да, шабандоздың да жайлылығын қамтамасыз етеді. Сағалдықтың дұрыс реттелуі мен бекітілуі аттың аузын жарақаттаудан сақтайды және оның тиімді қызмет етуіне ықпал етеді.

СУЛЫҚ

Сулық – бұл аттың басына жайлылық беру үшін пайдаланылатын ер-тоқым. Ол аттың жүгенін алдын алуға көмектеседі және аттың басын қолданушының белігіне қарағанда өтіп, керек жағына бекітеді.

Сулықтың негізгі қызметтері:

1. Жүгенді бекіту. Сулық аттың жүгенін алдын алумен қамтамасыз етеді. Ол аттың басына қосымша жүк қосумен, аттың алға жылжып кетуін болдырмайды.

2. Жүгенді алдын алу кезінде көмектесу. Сулық аттың басына жайлылық берумен көмектеседі, оның құрауына ықпал етеді және аттың белігіне сәйкес жайлылықты таңбалауға мүмкіндік береді.

3. Қауіпсіздік. Дұрыс бекітілген сулық аттың басына ықпал етеді, себебі ол аттың белігіне сәйкес оған таңбалауы мүмкін.

4. Сулықтар дәстүрлі түрде теріден жасалады, бірақ қазіргі заманда кеңсіріктерден немесе синтетикалық материалдардан да құрадылады. Олардың ұзындығы аттың басының мөлшеріне байланысты өзгеріп отырады. Сулықтар аттың басынан алып өтіп, оның ұстауына көмектеседі, аттың қызмет көрсетуін жақсартады және аттың басының қозғалысын тиімді бақылауға көмектеседі.

ҚАСҚАЛДАҚ

Қасқалдақ – бұл аттың астына жайлылық беру үшін пайдаланылатын ер-тоқым. Ол аттың жүгенін астынан алып, басына қатынасын жұмысқа асырады және аттың астына жайлылықты таңбалауға көмектеседі.

Қасқалдақтың негізгі қызметтері:

1. Жүгенді бекіту. Қасқалдақ аттың жүгенін астынан алып, басына қатынасын жұмысқа асырады. Ол аттың басына қосымша жүк қосумен, аттың алға жылжып кетуін болдырмайды.

2. Жүгенді астынан алу кезінде көмектесу. Қасқалдақ аттың астына жайлылық берумен көмектеседі, оның құрауына ықпал етеді және аттың белігіне сәйкес жайлылықты таңбалауға мүмкіндік береді.

3. Қауіпсіздік. Дұрыс бекітілген қасқалдақ аттың астына ықпал етеді, себебі ол аттың белігіне сәйкес оған таңбалауы мүмкін.

4. Қасқалдақтар дәстүрлі түрде теріден жасалады, бірақ қазіргі заманда кеңсіріктерден немесе синтетикалық материалдардан да құрадылады. Олардың ұзындығы аттың астының мөлшеріне байланысты өзгеріп отырады. Қасқалдақтар аттың астына алып өтіп, оның ұстауына көмектеседі, аттың қызмет көрсетуін жақсартады және аттың басының қозғалысын тиімді бақылауға көмектеседі.

Қазақ халқында ат әбзелдеріне байланысты көптеген ырымдар мен тыйымдар бар. Бұл ырымдар мен тыйымдар аттың және оның әбзелдерінің қасиеті мен маңыздылығына негізделген. Мұндай ырымдар атқа деген құрмет пен ат иесіне деген адалдықты және әр түрлі жағымсыз жағдайлардан сақтануды мақсат етеді.

1. Ер-тоқымға байланысты ырымдар

. Ер-тоқымды күнге қалдырмау:

Ер-тоқымды күнге қалдырып қойса, ат қысырайды (арықтап, әлсірейді), иесі кедейлеседі деп сенген.

. Ер-тоқымды төңкеріп қоюға болмайды:

Ер-тоқымды төңкеріп қойса, жаманшылық келеді, соғыс басталалы, ат иесі өледі деп ырымдайды.

. Ер-тоқымды ат үстінен шешпеу:

Бұл ырым аттың рухын қорғайды, жауға , дауға барғанда ат ертеулі дайын тұруы керек деп есептелген.

. Ер-тоқымды басқа адамға бермеу:

Ер-тоқымды басқа жат адамға жөн-жосықсыз берсе, не жұртқа тастап кетсе, бақ ауысады, бақытсыздық келеді деп ырымдаған.

. Ер-тоқымның терлігін дұрыс қою:

Терлікті дұрыс қоймау аттың беліне зиян келтіреді, тірлікті тіріс қойса. иесіне жаюлық шақырады деп ырымдайды.

. Ер-тоқымды төрге қою:

Ер-тоқымды үйдің төріне қойған, бұл атқа деген құрметтің белгісі. Басына бақ қонады деп ырым еткен.

2. Жүгенге байланысты ырымдар

. Жүгенді жерге тастамау:

Жүгенді лас жерге тастаса, аттың қасиеті кетеді, жылқы киесі ұрады, қоаға жылқы бітпейді деп ырымдаған.

. Жүгенді басына іліп қоймау:

Жүгенді адам өз басына кию, кезкелген жерге іліп қою жамандық шақырады деп есептелген.

. Жүгенді шешкенде алдымен оң жақ тізгінін шешу:

Бұл аттың рухын тыныштандыруға көмектеседі, ат жолы ашылады деп сенген.

. Жүгенді басқа адамға ұстатпау:

Жүгенді басқа адамға берсе, аттың адалдығы мен күш-қуаты басқа адамға ауысады деп есептеген.

3. Қамшыға байланысты ырымдар

. Қамшыны жерге тастамау:

Қамшыны жерге тастаса, иесіне құрметсіздік және қамшы киесіне жасалған опасыздық деп есептелген.

. Қамшыны басқа ұсынбау:

Қамшыны біреудің басына жақындату немесе ұсыну жамандық шақырады, қамшы- ұлболсаң , қолыңда ойнайды, құл болсаң , төбеңде ойнайды деп сенген.

. Қамшыны жерге салақтатып ұстау:

Қамшыны тек ерекше жағдайларда, салтанаттарда пайдаланған. Жаяю жүргенде қамшыны екі бүктеп ұстайды. Ал өрімін салақтатып жерге тигізіп сүйретіп жүрсе, онда өте жаман ырым саналады. Қамшы киесі ұрады деп ырымдаған.

. Қамшыны басқа жаққа сыйлау:

Қамшыны басқа адамға жөн-жосықсыз с сыйлау немесе беру жамандық шақырады деп ырым еткен.

4. Ат әбзелдеріне жалпы тыйымдар

. Ат әбзелдерін таза ұстап, үнемі күтім жасау:

Әбзелдерді таза ұстау атқа және иесіне деген құрметтің белгісі болып саналған. Ат әбзелі тозған және кірлеген үйге бақ оралмайды деп ырымдаған.

. Әбзелдерді аяқпен баспау:

Әбзелдерді аяқпен басу құрметсіздік болып саналады. Ат әбзелінде жылқы киесі болады, оны қорлап аяққа басқан адамның аяғы тартылады. Басынан бақ құсы ұшады деп ырымдаған.

. Әбзелдерді басына шығарып қою:

Әбзелдерді жоғары көтеріп, биік жерге қою аттың қасиетін жоғарлатады деп есептелген.

. Әбзелдерді басқа адамға қалдырмау:

Әбзелдерді басқа адамға қалдырса, өзінің байлығы мен бақыты басқаға кетеді деп ырымдаған.

. Ат әбзелдерін қараусыз қалдырмау:

Әбзелдерді қараусыз қалдыру, ұры-қарының көзіне түсуге себеп болар еді. Ат әбзелін қараусыз қалдырған адамның жолы болмайды деп ырымдаған.

5. Атқа мінуге байланысты ырымдар

. Атқа мінерде бата жасау:

Атқа мінерде міндетті түрде батасын алып, дұға оқыған. Бұл атқа да, иесіне де қорғаныс береді деп есептелген.

. Аттан түсіп, аттың оң жағына шығу:

Аттан түскенде аттың оң жағына шығу міндетті болған, сол жағына шығу жаманшылық шақырады деп ырымдаған.

6. Ер адамдардың ат мінуіне қатысты

ырымдар мен тыйымдар

. Жалғыз атқа мінбеу:

Ер азамат атқа мінгенде қолтығынан біреуге сүйетіп , деметіп мінбейді. Олай етсе, ез азамат саналмайды, ерте қартаяды деп ырым еткен.

. Үйде қамшы ілінбеу:

Ер адам үйіне қамшысын салбыратып іліп қоймайды, бұлай етсе, өз басына өлім және бақытсыздық шақырады деп жаман ырымға балаған. Тек байы өлген қатындар ғана үй. Төріне қамшы өрімін салақтатып іліп қояды. Сырттан кірген адам, үй иесін таныса да, танымаса да, салбырап ілулі тұрған қамшыны көріп көріп, Отанасына көңіл айтып, Құран оқитын болған.

. Ер адамның киімін басқа адамға киюге тыйым салу:

Ер адамның ертоқымын әйел адамға сыйламайды. Олай етсе, ердің рухы төмендетеді деп ырымдайды

7. Әйел адамдардың ат міну

ырымдар мен тыйымдар

. Әйел адам шашты жайып ат мінуге тыйым салу:

Әйелдер шашты жайып ат мінсе, күйеуі өледі. Басына қауіп-хатер төнеді, қара басына, шаңырағына жамандық шақырады деп ырым етеді.

. Әйелдер ер адамдардың құрал-саймандарына қол тигізбеу:

Әйелдер ер адам алыс сапарға аттанып, жолға шыққалы тұрғанда, ат сулығынан ұстауға болмайды. Олай етсе, ер адамның жолы байланады, жолға шайтан бірге еріп жолға шығады деп жаман ырымға балайды.

. Әйел адам жүген, ноқтаны майламау: Әйелдер жүген, ноқтаны майламау керек. Олай етсе, ері бақытсыз болып қалады деп ырымдаған.

. Жаңа түскен келіннің отқа май құюы: Келін түскен кезде, отқа май құйып, оттың киесі мен пәктігіне сенім білдіру дәстүрі бар.

Сарала қамшымен сыйпап дем салады. Сонда келін ылғи ұл табады деп ырымдаған.

Қазақ халқының мәдениетінде ат әбзелдеріне байланысты көптеген ырымдар мен тыйымдар бар. Міне, тағы да кейбір кең таралған ырымдар мен тыйымдар:

8. Қыздардың ат мінуіне қатысты

ырымдар мен тыйымдар:

. Қыздардың шашын өріп жүруі:

Қыздар шашын өріп ат міну керек. Бұл олардың инабаттылығын және ибалы мәдениетін білдіреді деп ырымдаған.

. Кешке қарай суға бармау:

Қыздарға кешке қарай суға баруға, жалғыз ат мінуге тыйым салынған, бұл жын-шайтандардан қорғану үшін жасалған жақсы ырым.

. Қыздарға асау ат мінугекиюге тыйым салу:

Қыздар асау ат мінсе, өміріне қауіп төнеді. Бақытсыз болып қалады деп ырым еткен.

. Қыз бала атқа мініп алыс сапарға шығуына тиым салу:

Қыздар атқа мініп, алыс сапарға шықса, жол бойында шайтан жайлайды деп ырым етеді.

9. Ұлдардың ат мінуіне қатысты

ырымдар мен тыйымдар

.Ұлдар қыз баланың атынп мінгеспеу:

Ұлдар ат мінген қыздардың артына мінгесуге тиым салған. Олай етсе, ұл баланың рухы төмендейді, нәпсі құмар болып кетеді деп ырымдаған.

. Ұлдардың ерте жастан атқа мінуді үйренуі:

Ұлдар 3,5,7 жастан бастап атқа мінуді үйренуі керек, бұл олардың ер азамат болып қалыптасуына көмектеседі. Елін қорғайтын жаужүрек батыр болып ержетеді деп ырым етеді.

. Ұлдарға ұзын шаш өсіруге тыйым салу:

Ұлдарға ұзын шаш өсіріп атқа мінуге болмайды, бұл олардың еркектік қасиеттерін төмендетеді деп ырым еткен.

. Ұлдардың күшін, батылдығын сынау:

Ұлдарды түрлі жарыстар мен ойындар арқылы олардың күшін, батылдығын сынап отыру дәстүрі бар. Бұл өте жақсы ырым саналады.

Бұл ырымдар мен тыйымдар қазақ халқының атқа деген ерекше құрметі мен оның маңыздылығын көрсетеді. Олар аттың иесіне адалдық танытып, қауіпті жағдайлардан сақтандыру үшін орындалады. Сонымен қатар, бұл ырымдар халықтың мәдениеті мен дәстүрлерінің байлығын, олардың тұрмыс-тіршілігінде аттың және оның әбзелдерінің ерекше орнын көрсетеді. Күнбе-күндік қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде аттың және оның әбзелдерін қандай мақсатта қолданып, қандай маңызды қызмет атқарғандығын да түсіндіреді.

Ат әбзелдеріне қатысты

мақал-мәтелдер

Арық атқа қашы- жау,

Жыртық үйге тамшы-жау.

Ағайынның азғанын,

Өзі білмес, жат білер.

Артқы айылдың батқанын,

Иесі білмес, ат білер.

Айтқызып істеген істің мәні жоқ,

Қамшылап шапқан аттың сәндігі жоқ.

Айттырған жаманның ісі,

Қамшылатқан—шабанның ісі.

Айылың құйысқандай болса,

Алашың туысқандай болады.

Айырылар дос -

Ердің артқы қасын сұрайды.

Айырылар дос-

Ердің артқы қасын сұрайды.

Ақсақ атқа алтын таға,

Жаман тайға бір қой баға.

Ақылды ердің ішінде ,

Алтын ерлі ат жатар.

Ақылды әйел ішінде,

Алтын бесікті ұл жатар.

Ақылсыз жігіт ауыздықсыз ат.

Ақымаққа арқан көрсетсең,

Асылып өледі.

Асау ат арқанға көнбейді,

Қамшыға көнеді.

Ақымақтан арқан бойы алыс жүр, Тұрлаусыздан тұсау бойы алыс жүр.

Ала арқан кеспей арылмас,

Ала арқан аттамай сыйлас.

Алғаш атыңды тұсаула,

Кейін Құдайға тапсыр.

Алтын ерің атқа тисе,

Алтынын ал да, отқа жақ.

Ағайының атыңа тисе,

Аманыңда жөніңді тап.

Ант ұрғанның ердің-т

Тұрманы оңбас.

Атты қамшымен сабағаның,

Өмірі жолы болмас.

Арамдықтың арқаны қысқа.

Арғымақ атқа алтын қасты ер керек,

Арыстан азаматқа алтындай қыз керек.

Арқан бойы жолдың,

Тұсау бойы төтелігі бар.

Арқан үзіледі,

Борыш үзілмейді.

Ат айналып қазығын табар,

Ер айүалып елін табар.

Арқанның ұзыны жақсы,

Сөздің қысқасы жақсы.

Арқасына ер батқан ат,

Аяңшыл келеді.

Артқы айылым берік болса,

Атым тулап нетерсің?

Ағайында бірлік болса,

Жатым маған нетерсің?

Артқы айылың мықты болса,

Атың тулап не істейді?

Артқы қастың батқанын,

Қаптал білмес, ат білер.

Арық атқа қамшы ойнар,

Жыртық үйге тамшы ойнар.

Арық атқа қамшы үйір,

Жыртық үйге тамшы үйір.

Асау атты таға тоқтатады,

Тенек ініні аға тоқтады.

Асауға ноқта сал,

Жүйрікке – тұмар тақ.

Асауға тұсау сал,

Жуасқа арқан сал.

Асыл темір атқа таға болмас,

Жан тері тонға жаға болмас.

Ат басына күн туса,

Ауыздықпен су ішер.

Ер басына күн туса,

Етігімен су кешер.

Ат мінсең, еріңді сайла,

Егін ексең, келіңді сайла.

Ат тапсаң, еріңді сайла,

Қысырақ салсаң, желіңді сайла.

Ат тұсаусыз болмас,

Адам дұспансыз болмас.

Ат үйірін сағынса,

Артқы аяғын қағынар.

Ер үйірін сағынса,

Айыл-тұрман тағынар.

Атасы басқаны Құдай қосады,

Үйірі басқаны ноқта қосады.

Атдорба түбін жаламай,

Ат тойламайды.

Атқа алтын таға тағаласа,

Есек аяғын көтеріпті.

Атқа жаның ашыса,

Артқы айылды қатты тарт.

Аттан айрылсаң да,

Ер-тоқымынан айрылма.

Аттан бұрын ер тап.

Атты қамшымен айдама,

Жеммен айда.

Атты қамшыменен жүргізбе,

Баппен жүргіз.

Атына қарай – тұрманы,

Әбзеліне қарай әрлеу.

Атың тайғақ болса,

Ақ текенің мүйізімен тағала.

Заманың тайғақ болса,

Бір жақсыны сағала.

 

Болат БОПАЙҰЛЫ