ABAI MEN MISSIONER SERGIIDIŃ AITYSY

XIX ǵasyrda Reseı ımperııasy ózine qaraıtyn jerlerde turatyn basqa halyqtardy orys ultyna ıntegratsııalaý, assımılıatsııalaý, hrıstıan mádenıetine jaqyndatý úshin olardy Pravoslavıe shirkeýi arqyly shoqyndyrý protsesimen orystandyrý saıasatyn júrgizip otyrdy jáne sol maqsatta júıeli túrde jumys istegeni tarıhta málim. 

1828 jylǵy Sınod (dinbasylar jıyny) shyǵarǵan qaýly bylaı deıdi: 

«…v teh chastıah gosýdarstva, gde narody, ne poznavshıe hrıstıanstva ılı po obra­shenıı ne dovolno v onom ýtverjdennye ı nastavlennye, ýchrejdat osobyh mıs­sıonerov».

Qazaq dalasynda qara­paıym halyq pen molla, ıshandar shoqyndyrýǵa, orystandyrýǵa qalaı qarsy turǵanyn sol pravoslav mıssıonerleriniń baıanda­masynan kórinedi:

«Rodnye ı blıjnıe magometanskoı sredy ýpotreblıaıýt vse sposoby ne dopýstıt svoıh chlenov k prınıatııý svıatogo kreshenııa, pýskaıýt v hod hıtrost, nagloe nasılıe ı mshenıe».

Shoqynǵan qazaqtardyń jazasy

Shoqynǵan qazaqtar óz ultymyzdyń tarapynan qatty qýǵyndaýǵa ushyraǵan, tipti óltirilgen. 1869 jylǵy Qarqaraly ýezdik bıler sezinde burynǵy aǵa sultan Qunanbaı Óskenbaıulynyń usynysymen shoqynǵan qandastardy qazaqtyń ádet-ǵuryp zańdarynan tys dep jarııalaǵan, ıaǵnı qazaq sanatynan shyǵaryp tastaǵan, olar óltirilse, qun talap etilmegen (Z.E.Kabýldınov. Ob ýsılenıı mıssıo­nerskoı polıtıkı tsarızma v Kazahstane v 80-e gody XIX veka. «Otan tarıhy» ǵylymı jýrnaly, 2017, №3 sany, 8-bet). 

Naýan Haziret (Naýryzbaı Talasov), Muhamedjan Bekishev, Shaımerden Qosshyǵulov jáne Smaǵul Baljanov­tardyń qazaqty shoqyndyrýǵa arnalǵan patsha úkimetiniń saıasatyna qarsy qozǵa­lysy, olardyń Sadýaqas Shormanov pen Abaıǵa jazǵan haty tarıhymyzda belgili. 

Abaı qazaqty shoqyndyrýǵa qarsy bolǵan

Al endi osy shoqyndyrýǵa qarsy kúreste Abaıdyń qandaı róli boldy degen suraqqa hakimniń 25-qara sózi men mıssıoner Sergeımen (Sergıı) kezde­sýi­nen baıqap kórýge bolady. 

25-qara sóz:

...«Jáne de keıbir qazaqtar aǵaıynymen arazdasqanda: «Seniń osy qorlyǵyńa kóngenshe, balamdy soldatqa berip, basyma shash, aýzyma murt qoıyp ketpesem be!» deýshi edi. Osyndaı jaman sózdi Qudaıdan qoryqpaı, pendeden uıalmaı aıtqan qazaqtardyń balasy oqyǵanmenen ne bola qoısyn?»

Hakim bul aıtylǵandardy nege «jaman sóz», «Qudaıdan qoryqpaı», «pendeden uıalmaı» deıdi? Óıtkeni «Basqa shash, aýyzǵa murt qoıý» shoqynǵandyqtyń belgisi bolatyn, ıaǵnı qazaqtyń balasy oqysa da, shoqynyp ketetin bolsa, odan ne qaıyr dep otyr hakim.

«...Drýgoı mıssıoner Sergıı (Petrov), kotoryı v 1893 g. opısyvaet slýchaı kreshenııa molodogo kazaha Akyna Djanta­lasova, jıvshego v Ýbınskoı stanıtse na Irtyshe. «Lıý­bo­py­tno, – pıshet mıs­sıo­ner, – vse jelaıý­shıe krestıtsıa nachı­naıýt s togo, chto otra­shıvaıýt sebe volosy, jelaıa pohodıt na rýsskogo. Tak sdelal ı Akyn Djantalasov. Rodıchı zametılı Etý eres ı nasılno obrılı emý golový: chetyre chelove­ka der­jalı ego, a tor­gýıý­shıı v Ýbınskom tatarın brıl golový». (S.E.Andrıenko, Istorııa Preobra­jen­s­­kogo stana Kırgız­skoı Dýhovnoı mıssıı).

Iá, bul aqyn Kókbaı Janataıulynyń «Abaı týraly esteligindegi» Abaımen kezdesetin arhımandrıt Sergııdiń jazbasynan.

«Semeıge mıssıoner Sergeı degen kisi kelip, musylman dinin qorǵaýshy molda, ımamdar bolsa sóılesemin» dep Kókbaı jazǵandaı «Qazaq mıssııasynyń» maqsaty qazaqtardy shoqyndyrý bolsa, eń aldymen, úlken mollalardyń, ıshandardyń bilim deńgeıin bilip, áýeli solardy quryqtasa, tuqyrtsa, qalyń buqaranyń shoqyndyrý jeńil bolatynyn mıssıonerler óte jaqsy bildi.

Mıssıoner Sergıı kim? 

Mıssıoner Sergıı kim edi? Birinshi Qazaq (Qyrǵyz) Pravoslavııalyq mıssııasynyń basshysy, arhımandrıt, keıin epıskop, Sergıı (Petrov). Qazaq mıssııasy óz tarıhyn Altaı mıssııasynan bastaıdy. Tobol arhıepıskopy Evgenıı­diń usynysymen qazaqtar men altaı qalmaqtaryn shoqyndyrý maqsatynda Altaı mıssııasy 1830 jyly qurylǵan. XIX ǵasyrdyń 80-jyldaryna deıin qazaq dalasyndaǵy dinı mıssııa Altaıdan basqarylǵan. N.Talberg «Istorııa Rýs­skoı Tserkvı» kitabynda (Jordanville, 1959. (repr. ızd. Svıato-Ýspenskogo Pskovo-Pecherskogo monastyrıa, 1994. – S. 766.) jazady: «V 1882 g. ız Altaıskoı mıssıı byla vydelena novaıa mıssııa Kırgızskaıa, s tsentrom v Semıpalatınske». Svıashennık Borıs Gerasımov «Starınnye tserkvı na terrıtorıı Semıpalatınskoı oblastı» degen maqalasynda 1895-1898 jyldary Qazaq mıssııasynyń alǵashqy basshysy arhımandrıt Sergıı (Petrov) boldy degen. 

Óz aty – Petrov Stepan. 1864 jyly 30 qań­tarda Don oblysy Aqsaı stan­sa­synda týǵan. 1878 jyly Novocher­kassk dinı ýchı­lı­she­sin, 1885 jyly Don dinı semı­na­rııa­syn, 1890 jyly Máskeý ýnı­ver­sıte­ti­niń Tarıh-fılologııa fakýl­tetin bitirgen. Qazan dinı akademııa­syndaǵy mıssıo­nerlik kýrs dáristerin tyńdaǵannan keıin Altaı dinı mıs­sııasy­nyń qyz­met­keri bolǵan. 

1892 jyly monahtyqqa ótip, Sergıı degen laqap at alǵan, sol jyly 7 qarashada ıeromonah degen sanǵa (dinı laýazym) ótken jáne Qazaq dinı mıssııasynyń bastyǵynyń kómekshisi bolǵan. 1891-1898 jyldary Qazaq mıssııasynda qyzmet etken: ıeromonah, basshy kómekshisi jáne arhımandrıt sanynda mıssııa basshysy bolǵan. 12 aqpan 1899 jyly Bıısk epıskopy, Tomsk eparhııasy vıkarıi. Vıkarıı – pravoslav shirkeýindegi eparhııa basqara­tyn epıskoptyń kómekshisi nemese oryn­basary. 

1901 jyldyń 20 qańtarynan – Omby jáne Semeı epıskopy. Omby eparhııasy 1895 jyly qurylǵan. Oǵan Semeı ólkesi, Aqmola oblysy, Tomsk pen Tobol gýbernııasynyń keıbir jerleri kirgen. Epıskop Sergıı epıskop Grıgorııdan (Poletaev) keıin ekinshi Omby arhıereıi bolǵan. 

1903 jylǵy 6 qyrkúıekten Kovensk epıskopy, Lıtva eparhııasynyń vıkarıi. 1907 jylǵy 25 qyrkúıekten Novomı­r­gorodsk epıskopy, Herson eparhııa­synyń vıkarıi. 1913 jylǵy 22 jeltoq­sannan Sýhýmı epıskopy. 

1917-1918 godah – Máskeýdegi Pomest­nyı sobory múshesi. 1919 jyldan Qara teńiz jáne Novo­rossıısk epıskopy. Emıgratsııada Stambul, keıinirek Iýgoslavııada boldy. 1935 jyly 24 qań­tarda Prıvına Glava degen Serbııa monasty­rynda qaıtys bolǵan. 

1897 jyldar – Abaı­dyń tolyq keme­line jetken ýaqy­ty, dindi de, fılo­so­fııa­ny da meńgergen shaǵy. Hakimniń «Esken­dir» poEmasynyń sıýjeti Táýrattan alǵanyn akademık Seıit Qasqabasov dáleldep jazǵanyn bilemiz. Soǵan qarap, Abaıdyń Qurannan buryn túsken Táýrat, Zabýr, Injildermen jaqsy tanys bolǵany osy mıssıoner Sergıımen din aıtysynan jyǵylmaı shyǵýy da dálel, sonymen qosa, artynan dúnıelik ǵylym talasynan da Abaı ese jibermegenge uqsaıdy.

1899-1904 jyldary orys jazýshysy A.Chehovpen hat alysyp, keıinirek kezdesip aralasyp turǵan, jazýshynyń «Arhıereı» degen áńgimesin jazýǵa shabyttandyrǵan. A.Chehovtyń týǵan inisi Mıhaıl Chehovtyń esteliginde bul áńgime­de­gi bas keıipkerdiń proobrazy Stepan Petrov – Sergıı bolǵan, Máskeý ýnıver­sıtetiniń Fılologııa fakýltetinde oqyp júrip, aıaq astynan monah bolǵan, keıin bedeldi din ýaǵyzdaýshysyna aınalǵan. 

Abaı men mıssıoner Sergııdiń aıtysy

Semeıde Qazaq mıssııasynyń qujat­tary saqtalmaǵan. Shirkeý qyzmet­kerleriniń ózderiniń isine uqyptylyqpen qaraıtynyn eskere otyryp, epıskop Sergııdiń Abaımen áńgimesi hattalyp, protokoldanyp, Omby shirkeý arhıvte­ri­n­en tabylyp qalýy múmkin degen oı da qylań beredi. 

Sádýaqas qajy Ǵylmanıdyń «Quran týraly ótirikter men jalalarǵa qarsy» kitabynda Abaı hakimniń hrıstıan mıssıonerine jaýaby keltirilgen. Bul derek QMDB resmı saıtynda Orazbek Saparhannyń «Abaıdyń hrıs­tıan mıssıonerine jaýaby» degen jazba­syn­da tur. 

Ýaqıǵa Sádýaqas qajy Ǵylmanıdyń «Quran týraly ótirikter men jalalarǵa qarsy» kitabynyń qoljazbasynyń 97-betinde «Jerdi kóterip turǵan kók ógiz» degen bóliminde baıandalady. Ol ýaqıǵa bylaı:

Reseı patshalyǵy tusynda, sha­masy 1860 jyldarda (durysy 1897 jyl, S.Y.) patsha janynan musylman­dar­men, onyń ishinde qazaqpen din jaıynda aıtysyp, pravslavnyı dinge tartyp shoqyndyrmaq bolyp, Semeı qalasyna mıssıonerdiń bastyǵy keledi. Kelgen Semeı qalasynda on eki meshit bolatyn. On ekisin de japtyryp bekittiredi. «Kimde-kim meniń suraǵyma aqyl-qanaǵat qylatyndaı jaýap berse ǵana ashatyn bolady». Musylmandardyń ǵalymdary aqyldasyp, buǵan jaýap beretin Qunanbaev Ibrahım, odan basqa jaýap bere almaıdy dep at shaptyryp, Abaıdy aldyrady. Ol kelip tanysyp, bilisip aqyrynda jaýap beretin bolyp dogovor jasasyp, musylman jaǵynan Abaı men úsh kisi, hrıstıan jaǵynan jıyrmaǵa tarta adamdar bolady. Abaı jaǵyndaǵy Árip aqyn (Táńirbergenov, aqyn, tilmash, dintanýshy – S.Y.), tatardyń bir adamy. Jurttyń sóılesýden qorqýy patshalyq zańy boıynsha qarsy bolǵan adamdy mıssıoner jer aýdarýǵa pravoly degennen qorqysqan bolýy kerek. Mıssıoner men Abaı orta­synda peregovor: eki jaǵy da oılaǵanyn aıtýǵa pravoly, aqyl­ǵa qonym­dy bolǵan sózdi maquldaýǵa, eki jaqtyń otyrǵany sóz qospaýǵa, jaýap túzý berilse meshitti ashyp berýge, sol syqyldylarǵa jasasqan. Kóp suraq bolsa kerek, biraq sodan eki suraq onyń jaýaby ǵana aıtylady.

Birinshi suraq.

Mıssıoner:

- «Qudaı qahar qylsa, bar halyqty (bar halyqty – bar halaqany – barlyq jaratylys degen maǵynada, búgingi ǵylym «Sıngýlıarlyq núkte», ǵalamnyń bir núkteniń jary­lýynan jaralýyn aıtady jáne túbinde bir núktege qaıtadan syǵylýy, S.Y.) tarynyń qaýyzyna syıǵyzady deıdi. Osy aqylǵa syıa ma?»

Abaı:

- «Syıady. Oǵan mysal, adam dalaǵa shyǵyp, kózin jan-jaqqa salsa, barlyǵyn kóredi. Árıne, sonyń bárin kórgen kózdiń tıtteı bir janary. Mahluq kóziniń janary sonshalyq nárseni qamtýǵa jaraǵanda Qudaı qahary bar nárseni kórgen janardan qalaı» - depti.

Ekinshi suraq.

Mıssıoner Sergıı:

 

- "Zulqarnaıyn kúnniń jerge kirgenin kórdi. Kún jerden álde neshe ese úlken. Ol qalaı? Kirdi deý aqylǵa syıa ma?"

Abaı:

- «Quran dep batar kórdi dedi, bolsa jerge kirgen deýge syıady. Mine, qarańyzshy, kún qaı jerden batty dese, biz aıtpaımyz ba, ana Semeı taýdyń ar jaǵyna batty» deımiz. Sol sııaqty aıtylǵan sóz» degende,

- «Bul da aqylǵa sııatyn sóz» dep mıssıoner qabyldapty.

Sol sózdi ózi oqyǵan adam bola turyp avtor sasyq qara balshyqqa batty deýi ústirt sóz ekeni anyq. Endeshe, Qurandy mineý orynsyz. Túzý máni bere almaǵan kisini mineý kerek. Al Zulqarnaıyn – musylman. Sol musyl­man ishinde paıǵambar dep, keıbi­reý­­ler áýlıe dep keıbireýler talas qylady. Ózi – Ibrahım paıǵambar tusynda bolǵan adam. Jyl sanaýdan eki myń jyldan artyq ýaqytta ómir súrgen adam. Ony Eskendir Makedonı deýshiler bolsa da, ol tipti durys emes. Onyń aty Ábý Kárib Shámis Ǵamırı degen Iemennen shyqqan adam. Eskendir Makedonı zamanynan qansha uzaq buryn bolǵan. Jalǵyz-aq sondaı uzaq shyǵys batysqa barǵannan, eki shetke bardy dep Zulqar­naıyn atal­ǵan. Jáne Eskendir Makedonı Arastý (Arıs­totel, S.Y.) mázhabynda, bul kisi – musylman. Júrgen jerleri shyǵys-batys degennen basqa aıtylmaǵan. Jal­ǵyz-aq eki taý arasyn bekitýi anyq. Ol qaı taý? Kóbirek ǵalymdar Qapqaz deıdi».

Búkil qazaq dalasyn aýzyna qaratqan dýaly aýyz, abyz aqsaqaldyń keltirgen derekteri qısynsyz dep aıta almaımyz. Sebebi, bul týraly hakimniń qasynda shırek ǵasyr birge júrgen Kókbaı Jana­taı­uly óz estelikterinde de qysqasha baıan etedi. Onda Kókbaı kelgen mıssıonerdiń atynyń Sergeı ekenin, jaýaptasarlyq adam izdegende tamam halyqtyń «Abaıdy saılap shyǵaryp, Sergeıden jeńilmeı óz dininiń abıuryn aman saqtap shyǵýyna meshitke jıylyp minájat qylyp, Abaıǵa bata berip, tilek tilep jibertkenin» aıta kelip, óz jadynda qalǵan estelikti bylaı jetkizedi: «Biraq Sergeıdiń ne maqsatpen sóılesemin degenin qala moldalary shala uǵynyp, alyp qashtymen ulǵaıtyp jibe­rip, eldi de úrkitip, ózderi de bosqa úrikken ǵoı deımin. 

Abaı barǵanda Sergeı de din jaıynda talas jasamaı, birer nárselerdi surap qana artynan jaı áńgimege ketse kerek. Bul májiliste Abaı din jaıynan qansha­lyq sóılesip, qansha talasty, ol arasyn tolyq bilmeımin. Biraq artynan Abaıdyń ózimiz suraǵanda azyn-aýlaq aıtqany:

Sergeı:

- «Musylman dininde Qudaı – kúsh ıesi, qorqytýshy. Sondyqtan Qudaı jolyndaǵy qulshylyq, tazalyq, aqtyq barlyǵy da qorqýdan týatyn sııaqty» dedi.

Oǵan men (Abaı):

- «Bizdiń Qudaı, «Rahman, Rahım» qýat ıesi ǵana emes, rahym da qylýshy. Qýaty qara kúsh bastaǵan qýat emes. Mahabbaty áke men balanyń arasy sııaqty, áke, súıýshi ıe» dedim" -

- deıdi.

Abaıdyń osy Sergeımen sóılesken sózderin keıingi ýaqytta qalanyń jataqtary men shala moldalary ertek qylyp áketti. Sonyń ishinde Sergeı «úı» depti, Abaı «búı» depti degen talaı uıqasty, uıqassyz sózder tolyp jatyr. Biraq munyń birde-birin Abaıdyń óz aýzynan estigenimiz joq». 

Árıne, mıssıoner Sergııdiń joǵary bilimdi adam bolǵanyn, tipti Qurannan habary bolǵanyn, sol zamannyń ozyq oıly Chehov sııaqty jazýshylarmen aralasyp turýynan onyń osal adam emesin joǵarydaǵy málimetterden baıqap otyrmyz. Sóıte tura, joǵarydaǵy sol derekterge súıensek, «suraǵyma jaýap bere almasań, Semeıdegi on eki meshitti japtyram» degen zorlyǵyn da kóremiz. Ol zaman­da Semeıdegi ha­lyq sany 15-20 myń orys, qazaq, tatar aralas tur­ǵan. Ombyda 30-35 myń tur­ǵyn bolǵan. 1897 jyldar – Abaı­dyń tolyq keme­line jetken ýaqy­ty, dindi de, fılo­so­fııa­ny da meńgergen shaǵy. Hakimniń «Esken­dir» poEmasynyń sıýjeti Táýrattan alǵanyn akademık Seıit Qasqabasov dáleldep jazǵanyn bilemiz. Soǵan qarap, Abaıdyń Qurannan buryn túsken Táýrat, Zabýr, Injildermen jaqsy tanys bolǵany osy mıssıoner Sergıımen din aıtysynan jyǵylmaı shyǵýy da dálel, sonymen qosa, artynan dúnıelik ǵylym talasynan da Abaı ese jibermegenge uqsaıdy. Oǵan Muhtar Áýezovtyń myna sózi kýá:

«Mıssıoner Sergeı poppen májilisi jarasyp, keń áńgimelesedi». Kókbaı esteligi: «...Sergeıdiń qasynda Semeıdiń kóp poptary bar eken. Solardyń keı­bi­reý­leri bir árekidikte musylman dininiń usaq máseleleri týraly Abaımen daý­las­qysy kelse kerek. Sonda Sergeı «Sender, qoıyńdar», Ybyraıym Qunanbaev sen­derdiń tisteriń batatyn kisi emes» depti deıdi. 

Bul kezdesýden keıin meshitter jabyldy degen derek joq. Sonymen qatar bir tarap jeńdi, ıá jeńildi deıtin­deı o bastaǵy teńdik joq. Arhımandrıt Sergıı dinı adam bolsa da, bıleýshi Reseı ımperııa­sy­nyń qolynda kúshi bar resmı ókili, biraq hakimniń mıssıonerdi moıyn­datqany shyndyq. Mundaı teńsizdik jaǵdaıda ol jeńispen para-par… 

 

 Sultan YBYRAEV, abaıtanýshy

Derekkóz: aikyn.kz/