ISLAM JÁNE ÝAQYP
Qazaq dalasyn zerttegen sheteldikterdiń eńbekterinde qazaq halqynyń musylmanshylyqty jaqsy ustaǵandyǵy jaıynda derekter bar. Sonyń biri 1879 jyly Peterbordan shyqqan «Reseı halyqtary» degen eńbektiń qazaqtarǵa arnalǵan shyǵarylymynda dala halqynyń kúni qulshylyqpen bastalatyny týraly maǵlumattar keltirilgen.
«Qyrǵyzdardyń (qazaqtardyń) kúni tań atqannan bastalady. Tań jaryǵy shyǵar-shyqpastan molda nemese erte turǵan bir adam daýsyn sozyp azan aıtady. Sol sátte búkil kıiz úıdiń esikteri ashylady. Oıanǵan jandar dáret alý úshin sýǵa barady. Dáret alǵan soń alǵashqy namaz úıde nemese úı syrtynda oqylady. Áıelder jaǵy bul kezde tósegin jınap, ot jaǵyp, tańǵy astyń qamyna kirisedi. Tańǵy astan keıin úı ıesi qolyn jýyp, «Allahý ákbar» dep saqalyn sıpaıdy. Sosyn árqaısysy óz tirshiligine kirisedi» («Din men dástúr» kitaby, 57-bet).
Máskeýdiń áskerı-tarıhı muraǵatynda Pýtıntsev esimdi Orynbor gýbernatory keńesshisiniń HIH ǵasyrda jazylǵan haty bar. Hattyń «Qyrǵyz-qaısaqtar týraly qysqasha málimet» dep atalatyn birinshi betinde: «Qyrǵyz-qaısaqtar musylman dinin ustady. Kóship júrgenderi tashkenttik jáne buqaralyqtardy molda etip alady. Qyrǵyzdardy dinge berilgen dep aıtýǵa bolmasa da, olar Muhammedtiń hadısi men ustanymyna berik. Ant bergende olar (qyrǵyzdar) Qurandy paıdalanady», – dep jazylǵan.
Islam dinin ómiriniń rýhanı tiregi etken qazaq halqy qashan da Quranǵa qurmet kórsetip, asyl dinimizdiń qundylyqtaryn nasıhattap ótken. Osy jolda jan alysyp, jan berisken. Ómirin qaterge tigip, qudaısyz qoǵamda ómir súrmeýge tas bekingen Álıhan Bóıkeıhan, Jaqyp Aqbaev mátinin ázirlegen, Reseı patshalyǵyn dúr silkindirgen Qarqaraly quzyrhaty (petıtsııa) qazaq halqynyń, musylman qaýymynyń bolashaǵy úshin jazylǵany eshqandaı kúmán týdyrmaıdy. Zańǵar jazýshy Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» romanyn oqyǵan saıyn, jańasha oı túıemiz. Sol sekildi Qarqaraly quzyrhatyn qaıta oqyǵan saıyn sony oı keledi, kózqarasyń ózgerip sala beredi. Dala ólkesiniń minezin kórsetken, kózdep otyrǵan maqsatyn aıqyndap bergen quzyrhatta: «...biz qymbat qunmen esep aıyrysamyz», – delingen. Musylman qazaqtyń túısigindegi qymbat qun qaısy? Árıne ol – adamnyń jany, dini men dili, tili men dástúri. Osy joldaǵy kúres – naǵyz erlik.
Quzyrhattyń birinshi jolynda: «Qyrǵyz (qazaq) halqynyń aty «musylman qyrǵyz (qazaq)» dep atalyp, áskerı mindetten bosatylsyn», – dep jazylǵan. Babalarymyz musylman qazaq bolýdy úlken mártebe kórgen jáne sony talap etken. Bile bilsek, birinshi talaptyń osydan bastalýynda úlken mán jatyr. Bul teginen aırylyp, atynan jerinip, musylman bolǵysy kelmeıtinder úshin máńgilik uran bolsa deımiz. Sondaı-aq qujatta: «Qajylyqqa barýǵa shek qoıylmasyn, erkindik berilsin», – dep jazylǵan. Atalarymyzdyń armany, tektilerdiń tilegi búgin oryndaldy. Allaǵa shúkir deımiz. Biraq olar bul kúndi, táýelsizdigimizdi kóre almady. Alaıda ójettilikten týǵan áreketteriniń jemisin ózderi kórýdi maqsat tutpady. «Biz kórmesek te, ıgiligin urpaǵymyz kórer» degen úmit basym boldy. Bizge de qazir osyndaı minez kerek.
Quzyrhattyń jalpy mátininde: «Qyrǵyzdarǵa (qazaqtarǵa) meshit, medrese salýǵa ruqsat kerek. Qudaıǵa qulshylyq etýge erkindik bolsyn. Ol jerlerde arab, parsy jáne túrik tilinde sabaq berýge, gazet jáne kitaptar shyǵarýǵa, baspahana salýǵa ruqsat berilsin. Ár bolysta alymdy jınaıtyn adamdar saılanýy tıis, sharıǵatqa sáıkes, qozǵalystaǵy dúnıe-múlkinen alynatyn protsentti belgili (zeket, gotýr, bitir) basqa da mindetti alymdar, kedeı otbasynyń oqýshylaryna tólenedi. Meshit pen medreseniń paıdasyna ýaqypqa ruqsat etilsin», – degen joldar bar.
Islamdaǵy ýaqyptyń mańyzy jáne onyń saýaby úlken. «Ýaqyp» qorynyń dırektory Ardaq Núsiphanuly bir suhbatynda ýaqyptyń mánin túsindire kele: «Islam dini, jalpy sharıǵatymyz jaqsylyq jasaýǵa buıyra otyryp, adam balasyn eki dúnıede de baqytty bolýǵa jol silteıdi. Sonyń biri – ýaqyp. Adamnyń óziniń menshigindegi múlikti eldiń ıgiligine paıdalanýǵa berýin ýaqyp dep ataıdy. Týra maǵynasy – «ustaý», sharıǵattaǵy máni – ózine tıesili bir múlikti Alla razylyǵy úshin halyqtyń ıgiligine jaratý arqyly mol jaqsylyqqa, sarqylmas saýapqa kenelý», – degen bolatyn. Quran Kárimde ýaqyp jasaýǵa yntalandyratyn mynadaı aıattar bar: «Ýa, ıman keltirgender! Tapqan nárselerińniń jáne Bizdiń sender úshin jerden shyǵarǵan ónimderimizdiń jaqsy ári adalynan sadaqa berińder» («Baqara» súresi, 267-aıat); «Jaqsy kórgen nárselerińdi Alla jolynda jumsamaıynsha, shynaıy túrde jaqsylyqqa qol jetkize almaısyńdar» («Álı Imran» súresi, 92-aıat).
Osyndaı maǵynadaǵy aıattardyń birinde: «(Ýa, múminder!) Qazir sender mal-dúnıelerińniń bir bóligin Alla jolynda jumsaýǵa shaqyrylýdasyńdar. Alaıda aralaryńda sarańdar bar. Kimde-kim sarańdyq jasasa, ózine sarańdyq jasaǵany. Óıtkeni Alla – Ǵanı (eshkimge hám eshnársege muqtaj emes sheksiz, túgesilmes baılyq ıesi), al sender – paqyrsyńdar (hám Allaǵa árkez muqtajsyńdar). Al eger (dinnen, boısunýdan) teris aınalsańdar, senderdiń oryndaryńa basqa qaýym ákeledi. Olar sender sekildi bolmaıdy» («Muhammed» súresi, 38-aıat) delingen.
Islam tarıhynda ýaqyp jasaǵan tulǵalar kóp bolǵan. Solardyń biri de biregeıi – hazireti Osman (oǵan Alla razy bolsyn). Ol óz zamanynda musylmandardyń ıgiligi úshin qurma baǵy men qudyqty ýaqyp etken bolatyn. Arada 1400 jyl ótse de musylmandar Osmannyń ýaqyp etken qurma aǵashy men qudyǵyn áli kúnge deıin paıdalanyp, ıgiligin kórýde. Bul qudyqtyń sýy men qurma aǵashynyń jemisi Osmannyń (oǵan Alla razy bolsyn) kezinde qajylarǵa tegin taratylatyn, áli de sol úrdis jalǵasyn taýyp keledi.
Izgilerdiń jolyn jalǵaǵan bizdiń ata-babalarymyz da el ıgiligi úshin meshit-medrese saldyryp, halyq ıgiligine bergen. Patsha úkimeti kezinde Qunanbaı qajy Óskenbaıuly Qarqaralydan meshit salyp, musylman qaýymynyń ıgiligine berdi. Sonymen qatar qajylyqqa barǵan saparynda Qunanbaı bastaǵan ult zııalylary qazaq elinen keletin qajylardyń qamyn oılap tákıe (qonaq úı) saldyrǵan bolatyn. Olardyń bul izgi isi urpaq úshin máńgi ónege bolary anyq.
Baqdáýlet qajy NURMATULY,
Shymkent qalasynyń bas ımamy
«Iman» jýrnaly, №10, 2023 jyl
