ISLAMDAǴY PIKIR AITÝ ÁDEBI
Qazir áleýmettik jelide dinge qatysty tartysty áńgimeler jıi jarııalanýda. Qanshama adamdar bir-birin qatty synap, júrekterge kúmán men túrli oı salýda. Biz osy rette Islamdaǵy pikir aıtý ádebi týraly aıtqandy jón kórdik.
Alla Taǵala Quranda: «Áı múminder! Pasyq bireý habar ákelse, ony anyqtańdar. Áıtpese, bilmeı bir elge kesirleriń tıip, istegenderińe ókinesińder» («Hýjýrat» súresi, 6-aıat) deıdi. Bul aıat barshamyzǵa ár nársege senip, túrli nárseni aıta bermeýge shaqyryp tur.
Bir kúni ádiletti ámirshi Omar ıbn Abdýlazızge bir kisi kelip, bir adam jaıly jaman sózderdi aıta bastaıdy. Sonda Omar: «Bul aıtqan sózderińdi tekserip kórelik. Eger ótirik aıtqan bolsań: «Pasyq bireý habar ákelse, ony anyqtańdar» degen aıatta aıtylǵandaı, pasyq adam bolǵanyń. Eger sóziń ras bolsa: «Óte aıyptaǵysh, ósek tasyǵyshqa da (boı usynba)» («Qalam» súresi, 11-aıat) delingen adamdardan bolasyń. Al eger sózimdi qaıtaryp aldym deseń, aıtqanyńa keshirimmen qaraýǵa ázirmiz», – deıdi. Sonda álgi kisi: «Meni keshirińiz, múminderdiń ámirshisi! Endi bundaı iske barmaımyn» – degen eken.
Rasynda bul oqıǵa bizderge sóz jaýapkershiliginiń asa aýyr ekenin aıqyndap tur. Estigenniń bárin aıta berý jaqsylyq ákelmeıdi. Eger estigen nársemiz jalǵan bolyp shyqsa, kópshilikke jala japqan bolamyz. Eger aqıqat bolsa, musylman adam aıtýdan buryn «osy sózim paıdaly bola ma, álde paıdasynan zııany kóbirek bola ma?» dep oılanady. Aıtqannyń ózinde eshqandaı Emotsııasyz, jeke basqa tıispeı, adamdardyń ary men abyroıyna qol suqpaı baısaldy keıipte sóz shyǵyndaıdy.
Pikir aıtqanda tildi jamandyqtan saqtaý asa mańyzdy istiń biri bolmaq. Óıtkeni Paıǵambarymyz Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) bir hadısinde: «Adam balasynyń kóptegen qatelikteri tiliniń kesirinen bolady» dep aıtqan. Iá, adam balasy tili arqyly kóp qatelesedi. Óıtkeni til óte kishkentaı aǵzamyzdyń biri bolsa da óte kóp jumys isteıdi. Sol úshin kóp sóılegen til kóp qatelesedi. Omar ıbn Hattabtyń (Alla oǵan razy bolsyn): «Kimniń sózi kóbeıse, qatesi de kóbeıedi» degen taǵylymdy oıy tereńde jatyr. Kim tilin aqylyna baǵyndyrmasa, ózin de ózgeni de qurdymǵa ketiredi. Til buzylsa, adamnyń barlyq aǵzasy buzylady. Buǵan qatysty Hazreti Álı bylaı degen: «Til durys bolsa, ózge músheler de durys bolady. Til buzylǵan kezde, ózge músheler de buzylady. Az sóılegen adam tynyshtyq tabady, qaýipsizdikte bolady».
Pikir aıtqanda shyndyqty baıandaý – naǵyz musylmannyń sıpaty. Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Aqıqatynda, shynshyldyq jaqsylyqqa, al jaqsylyq jánnatqa jeteleıdi. Kisi shyndyq aıta júrip, Alla quzyrynda shynshyl bolyp jazylady. Ótirik jamandyq pen arsyzdyqqa, al jamandyq tozaqqa alyp barady. Kisi ótirik aıta berýmen, aqyr sońynda Allanyń quzyrynda ótirikshi «kázzab» bolyp jazylady» degen hadısi túsingen janǵa kóp nárseni meńzep turǵandaı.
Shynshyldyq – ár adamnyń uıaty men ary. Uıaty bar adam shyn sóıleıdi. Óıtkeni shynshyldyq – aqıqatty aqylmen uǵyný degen sóz. Shynshyldyq saltanat qurǵan qoǵamǵa bereke ornaıdy. Kerisinshe, ótirik kóp aıtatyn qoǵam qurdymǵa ketedi. Bir kúni Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) sahabalarynan: «Senderge aýyr kúnálarǵa ne jatatynyn aıtaıyn ba?» dep úsh ret suraıdy. Sonda sahabalary: «Árıne aıtyńyz, ýa, Allanyń elshisi!» deıdi. Sol kezde Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Bul – kópqudaıshylyq jáne áke-sheshege qurmetsizdik tanytý» deıdi. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) osy sózdi aıtqan sátte shyntaǵyna jantaıyp jatqan edi. Alla elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) sosyn otyryp: «Rasynda ol – ótirik aıtý jáne jalǵan kýálik berý» dep qaıtalaı bergen eken. Sonda sahabalar: «Aıtýyn qoısa eken» dep ishteı tilepti.
Pikir bildirgende nemese áńgimeleskende ótirik aıta berý ımandy álsiretedi. Tipti adamnyń ımanyn joıyp jiberýi múmkin. Buǵan baılanysty Ábý Bákir Syddyq (Alla oǵan razy bolsyn): «Ótirik aıtýdan saqtanyńdar! Sebebi ótirik ımannan aıyrady» degen eken. Ótirik sózdiń eń jaman zardaptarynyń biri – adamdar arasyndaǵy tatýlyqty buzyp, baýyrmashyldyq baılanystarǵa balta shabady. Bir-birine degen kúmándi oılardy qoıýlatyp, munyń aqyr aıaǵy jaqsylyqqa aparmasy anyq. Bir aýyz sóz qanshama adamdy jaýlastyryp, bet kórispesteı etip, bir-birine dushpan etkenin jaqsy bilemiz.
Búgingi tańda áleýmettik jelige pikir qaldyrýshylar kóp jaǵdaıda ǵaıbat sózge jol berip qoıýda. Bul – óte qaýipti. Bir kúni Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) sahabalarynan: «Ǵaıbattyń ne ekenin bilesińder me?» dep suraıdy. Sonda sahabalary: «Alla jáne onyń elshisi jaqsyraq biledi» dep jaýap beredi. Osy kezde Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Baýyryń týraly syrtynan ol unatpaıtyn nárseler aıtýyń» dep eskertken eken. Osy sátte bir sahaba Alla elshisinen (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Al ondaı sıpat onyń boıynda bolsa she?» dep suraǵanda Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Eger ol sen aıtqandaı bolsa, ony ǵaıbattaǵan bolasyń, al eger olaı bolmasa, jala japqan bolasyń» dep jaýap beredi.
Alla Taǵala Quranda bylaı ámir etken: «Ýa, ıman keltirgender! Aralaryńnan bir qaýym basqa bir qaýymdy kelemejdemesin. Bálkim, olar ózderinen artyq shyǵar. Áıelder de basqa áıelderdi kelemejdemesin! Bálkim, olar ózderinen artyq shyǵar. Bir-birlerińdi renjitpeńder hám bir-birlerińe laqap taqpańdar. Imannan keıin pasyq esim qandaı jaman? Al kimde-kim táýbe etpese, olar – zalymdar. Ýa, ıman keltirgender! Túrli dolbarly oılardan saqtanyńdar. Shyndyǵynda oılardyń keıbiri – kúná. Bir-birlerińdi ańdymańdar, bir-birlerińniń syrttaryńnan ǵaıbat sóz aıtpańdar. Álde senderdiń bireýlerińe ólgen baýyrynyń etin jeý unaı ma? Sender ony unatpaısyńdar. Alladan qorqyńdar. Shyndyǵynda Alla táýbeni qabyl alýshy hám óte meıirimdi» («Hýjýrat» súresi, 11-12-aıattar).
Asyl dinimizde jeke adamnyń quqyǵyna, ar-namysyna, mártebesine, abyroıyna, jeke bas qundylyqtaryna erekshe mán bergendikten onyń ar-namysyn qorǵaýǵa asa mán berilgen. Ar-namys – jeke tulǵaǵa tán asyl qasıetter. Al ǵaıbat aıtý – jeke adamnyń quqyǵyna qol suqqanmen birdeı. Ǵaıbatqa sebep bolatyn nárseler – kúmán men jaman oılar. Kimde-kim kúmán men jaman oılaryn ishte saqtaı almasa, ıaǵnı ony syrtqa shyǵaratyn bolsa, ǵaıbat aıtqannyń kúnásyn arqalaıdy. Sondyqtan sóılemes buryn, áleýmettik jelige pikir jazbas buryn on ret oılanyp, bir ret kesken abzal.
Estaı AITÝǴANULY,
Qaraǵandy oblysynyń bas ımamy
