KEŃShILIK TIYShHAN: ULT PEN DÁSTÚRLI SENIM – BIRTUTAS UǴYM

Birinshi din be, álde ult pa? Qazaq «sheshe» degen sózdi jaman maǵynada qoldanǵany ras pa? Qazirgi kúni qaznetti shýlatyp turǵan «hıt» taqyryptardyń birsypyrasy osyndaı. Jelidegi jón-josyqsyz daý-damaı men dúrbeleńniń týyndaýyna arandatý maqsatynda arnaıy jarııa­lanatyn jazbalardy bylaı qoıǵanda, keıbir ýaǵyzshy ımamdardyń ushqary pikirleri de sebep bolyp jatqany belgili. Biz dintanýshy, fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty, dotsent Keńshilik Tıyshhandy áńgimege tartyp, dinı saladaǵy talas-tartystyń aq-qarasyn ajyratyp, anyq-qanyǵyna jetýge tyrystyq.

– Din salasyndaǵy bir aza­mat­tyń: «Alla seniń ultyńdy sura­maıdy, dinińdi suraıdy» dep, dindi ult­tan joǵary qoıǵan pikiri – qa­zirgi kúni kóp talqylanyp jat­qan taqyryptardyń biri. Sizdiń oıy­ńyzsha, birinshi din be, álde ult pa?

– Kez kelgen salada talqylaýǵa bo­latyn jáne talqylaýǵa bolmaıtyn taqyryptar bar. Sonyń biri – adamnyń dini men ultyna qatysty áńgime. Adam balasy úshin bul ekeýiniń de mańyzy aıryqsha. Islam dininde adamnyń ultyna qatysty aıtqan ósıetter kóp. Mysaly, baýyrlastyq týraly. Baýyr bolý, týystyq qatynas degenniń ózi aınalyp kelgende ultqa qatysty uǵymdar. «Bir musylman ekin­shi musylmanǵa ózine qalaǵanyn qalamaıynsha shynaıy ıman etkendeı bolmaıdy» degen hadıs bar. Biz musylmannyń bárin bir týys-baýyr dep qabyldaımyz. Biraq bul jerde musylmanshylyq meniń ultymnan joǵary degen uǵym bolmaýǵa tıis.

Quranda: «Shúbásiz senderdi bir er, bir áıelden (Adam, Haýadan) jarattyq. Bir-birlerińdi tanýlaryń úshin, bir-birlerińmen aralasýlaryń úshin ulttarǵa bóldik», deı­di. Musyl­man­shylyq ta, ult ta – Qu­daı­dyń bergen dúnıesi. Onyń birin ekinshisinen artyq qoıý durys emes. Ol «Anańdy jaqsy kóresiń be, ákeńdi me?» degen suraqpen birdeı. Osy sekildi keıbir kıeli uǵymdar ózara salystyrýǵa jatpaıdy. Al eger salystyryp, birin ekinshisinen joǵary qoıatyn bolsaq, qazirgideı daý-damaı týyndap ketýi múmkin. Óıtkeni eger men «Birinshi qazaqpyn, sodan keıin musylmanmyn» desem, onda meniń ımanym ekinshi orynǵa túsip qalady. Al kerisinshe aıtsam, onda ultymdy tómendetip jiberemin.

Imamdarymyz aldaǵy ýaqytta mun­daı talas týdyratyn pikirlerdi aı­tý­dan aýlaq bolǵany jón. Óıtkeni keshegi «birinshi din, odan keıin ult» degen sózden keıin «Bul ımamdar qazaqtan góri arabty nemese pákistandyqty artyq kóredi eken» dep túsinip qalyp jatqany belgili. Jalpy, bizdiń halyqta «qazaq» pen «musylman» sózderi bir-birinen aıyrǵysyz uǵymdar. Túrikterdiń mynadaı sózi bar: «Túrik dese musylman eske túsedi, eger musylman emes bolsa, ol túrkiligin de joǵaltqany», deı­di. Sol sııaqty bizdiń de ult pen ıma­nı senim – birtutas dúnıe. Tarı­hı turǵydan kelsek, dástúrimizge sińis­­ti bolǵan qundylyq. Biz din men ult uǵymdaryn bir-birinen ajyratyp, birin ekinshisinen joǵary qoımaı, kerisinshe ekeýiniń arasyn jaqyndatatyn taqyryptarda sóz sóılep, nasıhattaýymyz kerek.

– Qoǵamdy dúrliktirgen taǵy bir daý – «sheshege» qatysty sóz. Ózińiz bilesiz, bir ımamnyń oǵash pikiri synǵa ushy­ra­dy.

– Bir jaǵynan, jas ári bilimdi ımam jigitterdiń eldi ımandylyq pen qa­ıy­rymdylyqqa shaqyryp, adal men aramnyń arajigin túsindirip júrgenine qýanasyń. Óıtkeni dás­túr­li dindi nasıhattaıtyn maman­dar­dyń kóbeıýi dástúrli emes dinı aǵymdarǵa eretin adamdardyń sanyn azaıtady. Iaǵnı Qazaqstan musyl­man­dary dinı basqarmasyna qa­rasty meshitterde jumys isteıtin ımam­darymyz syrttan teris nasıhat jasaıtyn pıǵyly teris «sheıh­sy­maq­tar­dyń» arbaýyna tosqaýyl bolyp, olarǵa ilesken adamdardyń betin beri buryp jatyr.

Biraq ýaǵyz aıtqanda da bir adam­nyń barlyq saladan habardar bolýy múmkin emes ekenin eske tutý kerek. Qansha jerden jan-jaqty bilimdi bolsań da, barlyq ǵylymdy tereń bilý múmkin emes. Basqa mamandyqtardy bylaı qoıǵanda, din ǵylymynyń ózi túrli salaǵa tarmaqtalyp jatyr. Bir adam onyń bárin jetik meńgere almaıtyny aqıqat. Sondyqtan saýatty da saýapty nasıhatymen elge ta­nylǵan ımam baýyrlarymyz ózderi tereń­nen bile bermeıtin taqyryp­tar­ǵa jolamasa degen tilegimiz bar. Úl­ken aýdıtorııanyń aldynda sóz sóı­legennen keıin oǵan qoıylatyn suraqtar da ártúrli baǵytta bolýy múmkin. Joǵaryda aıtqandaı, abso­lıýt­ti bilimdi adam joq. Sol úshin bile­tin taqyrybyńdy ǵana qaýzap, bilmeıtinińdi jyly jaýyp qoıǵan durys. «Ana» men «sheshege» qatysty áńgime osyndaı qatelikten týyndap otyr.

– Sonda «sheshe» degen jaman sóz emes qoı?

– Qazaqtyń dúnıetanymyda «sheshe» sózi de – «ana» sekildi sakral­di uǵym. Imam: «Ana degen jaqsy sóz, al sheshe dep bala­syn tastap ketetin áıelderdi aıtqan», deıdi. Biraq keıingi qazaqta (buryn bolmaǵan) balasyn tastap ketetinderdi «kókek ana» degen. Sol sııaqty «sheshe» degen sózdi tek jaman maǵynada qoldanbaıdy. «Qaıran sheshem», «áke-sheshe», t.b. sózder – buǵan dálel. Sondyqtan bul daý-damaı má­se­leniń baıybyna barmaı, Emo­tsııa­­men aıtylyp qalǵan qatelik dep esepteımin.

Osy jerde eske sala keter mańyz­dy nárse, qateni de túzetetin – qoǵam. Sonyń ishinde zııalylar qateligin túsi­nip jatsa, jerden alyp, jerge sa­­lýǵa taǵy bolmaıdy. Negizi ımam­dar­­dyń halyqty jaqsylyqqa shaqy­ryp, jamandyqtan qaıtarý jolynda atqaryp jatqan eńbegi mol. Sondaı-aq ımamdardyń ózderi de osyndaı sát­ter­den sabaq alyp, keleside habary joq taqyryptarǵa sergek qaraıdy dep úmit­te­nemiz.

– Osyndaı keleńsizdikterden keıin dinı qundylyqtardy jappaı teristeýge umtylýshylar tipti kóbeıip ketkendeı. Buǵan ne deısiz?

– «Japtym jala, jaqtym kúıe» degen syńaıda tańylatyn mundaı negizsiz ári ushqary pikirlerge kóńil aýdarmaı-aq qoıýǵa bolýshy edi. Alaıda qoǵamda kóp talqylanyp, keńinen taralyp jatqannan keıin biz buǵan túsinikteme berýimiz kerek. Musylmandyq – qazaqtyń sanasyna sińisti bolyp ketken uǵym. Dinge qyryn qaraıtyn adamdar «Sen musylmansyń» dese, ol eshkimniń kóńiline tımeıdi. Sondyqtan olar din jolyndaǵy azamattarǵa, sonyń ishinde ımam-moldalarǵa kúıe jaǵý maqsatynda teris pikir, beıpil sóz aıtsa, úlken qatelik. Ǵasyrlar boıy musylman bolǵan ata-babasyn senimi úshin kinálaı almas, bul jerde másele – qoǵamǵa jik salǵan búgingi tanymda. Negizi, jalǵan sóz ımandylyq jolyndaǵy azamattarymyzdy dinnen qaıtaryp jibermeıdi. Biraq ishki turaqtylyqqa belgili bir deńgeıde iritki salýǵa jetkilikti.

Islam jáne hrıstıan dinderi álemdik, al ıýdaızm, sıntoızm, ındýızm sekildi dinder ulttyq dinder dep sana­lady. Islamdy tek arab halqy us­tanbaıdy. Ol eń alǵash ret arab je­rinde, ulty arab paıǵambarǵa tús­ke­nimen, qazir ony kóptegen halyq ustanyp otyr. Olardyń bárine «arab­qul» dep aıdar taǵý qatelik. «Arab­tyń arab emesten, arab emestiń arabtan artyqshylyǵy joq» dep paıǵam­ba­ry­myz­dyń ózi de aıtyp ketken.

– Osyndaı oqıǵalardyń kóbeıip ketýine ne sebep dep oılaısyz?

– Áleýmettik jeli shyqqanda ol jerde negizinen tanymdyq dúnıeler jarııalanatyn. Qazir jurttyń Emotsııasyn oıatýǵa baǵyttalǵan negatıvti jazbalar kóbeıip ketti. Onyń ishin­de tapsyryspen jarııalanatyndar nemese tabys tabý maqsatynda shyǵarylatyn posttar da bar. Árbir adam ishtegi renishin, Emotsııasyn, jan syryn jelige aqtaratyn boldy. Adamnyń bári vırtýaldy álemge baılanǵandyqtan ha­lyq­qa sol arqyly áser etýge bola­ty­nyn sezgen túrli arandatýshy toptar da áleýmettik jeli arqyly óz joba­laryn iske asyryp jatýy ábden múm­kin. Sonyń ishinde ıslamǵa qarsy baǵyt­tal­ǵan zymııan áreketter de joq emes.

Tarıhta talaı qıynshy­lyqty kórgen halqymyz álgindeı ási­re­­din­shildikke, arandatý­shy­lyq­tar­ǵa, ishki turaqtylyǵymyzdy buzýdy kózdegen teris áreketterge baısal­dy­lyqpen qarap, sońynan ermeıdi dep úmittenemin. Qoǵamda jurttyń aldynda júrgen aýzy dýaly, zııaly tulǵalarymyz eldiń shyrqy buzylmaı, birligi saqtalýy úshin jumys isteýi kerek. «It úredi, kerýen kóshedi» dep beıqam júrmeı, qoǵamdy qyryqpyshaq etýge baǵyttalǵan teris pikirler men qaýe­setterdiń aldyn alyp, halyq­ty durys jolǵa jetelep otyrý – bári­miz­diń moınymyzdaǵy mindet.

– Dinaralyq arazdyqtyń, bir ult­tyń ózin birneshe dinı aǵymǵa bó­lý­­diń saldary qandaı bolýy múm­­­kin?

– Qazaq óz tarıhynda barlyq qıyn­­dyqty ulttyq jáne dinı bir­tutas­ty­ǵy arqasynda jeńip shyq­qan. Al qazir áleýmettik jelide, basqa da oryn­darda aıtylyp júrgen dinı dúrdarazdyq týdyratyn jazbalar men vıdeolar bizdiń osy birligimizdi buzǵysy keledi. Eger oǵan jol bersek, Taıaý Shyǵys jerindegi kıkiljińder bizdi de aınalyp ótpeıdi. Sırııa sekil­di memleketterde dál osylaı dinı alaýyzdyqty qozdyryp, din­ara­lyq qaqtyǵystardy týdyryp, aqyr sońy eldiń tutastyǵyn buzǵan. Soǵan baǵyt­tal­ǵan ıdeologııalyq jumys­tar­dy júrgizý arqyly memlekettiń shańy­ra­ǵyn ortasyna túsirdi. Bul – kóp shyǵyndy qajet etpeıtin, biraq saldary óte aýyr bolatyn qıturqy áre­ket­ter. Bizde buryn baı men ke­deıdi, rý men rýdy bir-birine aıdap salsa, endi qazir din arqyly jik týdy­rý ke­ze­ńinde ómir súrip jatyrmyz. Munyń sońy úlken tragedııaǵa aınalyp ketýi múmkin. Sondyqtan buǵan memleket te, dinı qaıratkerler de sergek qarap, der kezinde aldyn alyp otyrýy qajet.

– Qoǵamda ishnara «ımamdar nege tek arabtyń tarıhyn aıtady, arab­tyń tulǵalaryn nasıhattaıdy. Óz tarıhymyzdy nege aıtpaıdy?» degen áńgime aıtylyp qalady. Bál­kim meshitterimizde qazaqtyń tarıhy, memlekettik til týraly ýaǵyz-nasıhatty kóbirek aıtý kerek shyǵar?

– «Jaqtyrmaǵan baqsynyń demi sasyq» demekshi, dinge yqylasty qaýymdy synaýshylar qazaqtyń tarıhyn, ana tilimiz jaıynda ýaǵyz aıtyp jatsań da, báribir dindi, ımamdardy qaralaıtyn ilik tabady.

Al memlekettik til máselesine kel­sek, meshitterimiz ana tilimizdi je­til­­di­rý jolynda tek sózben aıtý ǵana emes, is júzinde úlgi kórsetip jatqan birden-bir oryn desek qatelespeımiz. Eli­mizdegi 2700-den astam meshitte dinı ýaǵyz-nasıhattar tolyqtaı ana tilinde júredi. Sońǵy jyldary juma namazy aldyndaǵy qutpada, ýaǵyzdardyń ishinde qazaq din ǵulamalarynyń eń­bek­terinen mysaldar, danalyq sózder, maqal-mátelder paıdalaný qalyp­ta­syp keledi. Ókinishke qaraı, keńestik zamanda qazaqtyń dinı tarıhy túgil, jalpy tarıhy jadymyzdan óshirildi. Sonyń saldarynan tarıhta bolǵan din ǵulamalarynyń aty-jónderin, jazǵan eńbekterin umyttyq. Qazir endi ǵana zerttelip, keıbiriniń aty-jón­derimen tanysyp jatyrmyz. Son­dyqtan dinı tarıhymyzdy aýyz toltyryp aıtarlyqtaı deńgeıge jetýimiz úshin áli biraz zertteýler kerek, birtalaı ýaqyt qajet. Qazaq eshqashan dinsiz bolmaǵan, álemdi mo­ıyndatqan ǵulamalarymyz kóp. Onyń bárin urpaqqa tanytý – ýaqyt enshisindegi másele.

Jalpy, ulttyq qundylyqtardy ulyq­taýda ımamdarymyz quralaqan emes. Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń basymdyq berilgen jumys baǵyttarynyń biri – din men dástúrdi úılesimdilikte damytý. Osy maq­satta meshitter tarapynan ult­tyq oıyndar, onyń ishinde asyq atý, kókpar, sadaq atýdan jarystar uıym­das­tyrylyp keledi. Aıtystar men músháıralar ótip jatyr. Bir sózben aıtqanda, ımamdar óz deńgeıinde ana tilimiz ben dástúrimizdiń nasıhattalýyna óz úlesterin qosyp jatyr. Aýyzdy qý shóppen súrtýge bolmaıdy.

– Áńgimeńizge rahmet.

 

Áńgimelesken –

Eskendir ZULQARNAI