Naǵyz zııaly degen kim?

Zııaly degen kim ózi? Ol qandaı bolmaq? Onyń erekshe bir qatań qaǵıdalary men erekshelikteri bar ma? Mine mundaı saýaldy el basshysy da ózine qoıýy yqtımal. Óıtkeni, zııalylyq bıik laýazymmen ólshenbeıdi. Tipti, osy saýaldy taýyq soıatyn jumysshy da, aıaqkıim jamaıtyn etikshi de ózine qoıýǵa qaqysy bar. Sebebi, zııalylyq adamnyń kásibimen baǵalanbaıdy. «Ǵylymnyń shyńyna shyqtym» degen akademık te osy saýalmen júzdespeı tura almaıdy. Nege deseńiz, zııalylyq tek bilimmen ǵana belgilenbeıdi. Keıde, bul saýaldy qaıyrshynyń da eske alýy ábden múmkin. Óıtkeni, zııalylyqty – kúnkóristiń kórsetkishi deý – ábestik. Aqshany shyr aınaldyrǵan dáýlet ıesiniń de zııalylyqtan jurdaı bolýy ǵajap emes…

Gáptiń bári – osynaý alýan túrli adamdarǵa bul saýaldy ózge emes, ózi qoıatyndyqtan da, oǵan «sen zııalysyń» dep te, «sen zııaly emessiń» dep te eshkim aıta almaıdy. Buǵan árkimniń óz ar-ojdany ǵana tóreshi.

Sonymen, zııaly kim? Kim zııaly? Ony da árkim óziniń óresimen ólshemek. Pende ózgeniń basynan sekirgenimen, óz basynan sekire almaıdy. Másele, otbasyndaǵy eki-úsh balasyna ıe bola almaı otyryp esik kúzetshisi saıasatkerdi synap otyrady. Mınıstr sheneýnikterdi jınap alyp, jerden alyp, jerge salýdyń onsha qıyndyǵy joq, al sol dókeıdiń ózin egin jınaýshylardyń brıgadıri ete qoısa, ne isterin bilmeı sasatyny sózsiz.

Sonda... ózgeni synaý, óńgeni mineý – eń ońaıy, ózińdi synaý eń qıyny bolǵany ǵoı. Olaı bolǵanda, zııalylyǵyńdy bilý úshin ózińdi-óziń synaý shart eken. Osyǵan kelissek qana zııalylyqty teksererlik suraqtardy tabý qıyn emes.

Biraq óz-ózin synaý jaı eseppen emes óziniń ar tóreshisiniń quzyrynda qol qýsyryp turyp synaq tapsyrý. Ózin ómirde zııalymen dep sanaǵan kóptegen adamdar sol ar synaǵynan qashyp ózi týraly synaptaı syrǵyp syrttaı synaq tapsyryp ózine baǵa berip jatady. Al bul degen ózgeni ǵana emes ózin-ózi aldap jalǵan ǵumyr keshý degen sóz. Túrki halyqtarynda: «Ótirikshiniń shyraǵy quptanǵa deıin janady» degen maqal bar. Óz arynyń synaǵynan óte almaǵandar nemese odan qashqandar ómirde opasyz, meıirimsiz, qatigez keledi. Ondaı adam kez-kelgen nársege barýǵa ázir turady. Paıǵambarymyzdyń mynadaı bir duǵasy bar:

«Eı, júrekterdi alaı-bulaı aınaldyrýshy! Júregimizdi haq dinińde turaqty et, tabanymyzdy taıdyrma».

Iaǵnı, musylmannyń naq tuǵyry haq din bolýy tıis. Ar synaǵynan súrinbeı ótken ár pendeniń tuǵyry nyq degen sóz. Sondaı adam ǵana zııaly bola almaq. Óıtkeni, «zııa» degen sózdiń óziniń maǵynasy jaryq degen maǵyna beredi. Al bul jaryq qandaı jaryq, neniń jaryǵy? Árıne álimsaqtan, ıaǵnı, rýhtar áleminen kele jatqan ar-ojdannyń jaryǵy, ımannyń nury. Al «ar» degen sóz saqtardyń soǵys alańyndaǵy qorǵanys ataýy. Odan qashqan adamdy arsyz degen. Iaǵnı, ımansyz degen maǵynaǵa keledi. Al ojdanǵa kelsek «ýájádá» «uǵyný» degen arabsha sóz. Mine, ar-ojdan dep osy eki sózdiń qosaqtap aıtylýynda kóp mán bar. Maǵynasy da keń. Onyń bir maǵynasy óz ojdanyn tanyǵan adam naǵyz zııalylyqqa – jaryqqa qol jetkizedi. Iaǵnı, rýhyndaǵy ımanyn tanıdy. Bylaısha aıtqanda, adam balasyna rýhtar áleminde, ıaǵnı, álimsaqta barlyq adamı jaqsy qasıetter berilgen. Onyń eń bastysy adamnyń Allany taný atty aqyl-qasıeti. Osy júrektiń túbine jasyrylǵan sol ar-ojdandy ilim arqyly ǵana taýyp sonymen ǵana áýelgi Allanyń qoıǵan baǵdarlamasyna saı adamı ǵumyr keshe alady. Onyń ar-ojdany sonda ǵana onyń jan dúnıesine jaryǵyn túsiredi de ondaı adam ómirde qanaǵatshyl da meıirimdi minezben ómir súredi. Keı adamdar qansha ǵalym bolsa da, neshe mansapty taqymyna bassa da ar-ojdanyn taba almaǵan soń zııasyz, jaryqsyz qalǵan adamsha jalǵyz ǵumyr keshedi. Ol beınebir ózgege jaryǵyn túsirip túbine jaryǵy túspegen bilte shamǵa uqsaıdy. Biraq  jaryqty  ózge úshin emes pendege óziniń jan dúnıesindegi ar-ojdanyn tabýy úshin bergen. Ómirdegi adamzattyń túp maqsaty órkenıetke jetý emes, óz rýhyn jetildirý. Osylaısha ar-ojdanymen qaýyshqan adam naǵyz baqytqa qol jetkizedi. Osy jerde «baqyt degen ne?» degen suraqqa jaýap ta osy. Ózin tapqan adam, ıaǵnı, ar-ojdanyn shyn uqqan adam ǵana baqytty. Mine ózin tapqan adam ar-ojdanynan túsken jaryǵyn ózgelerge túsiredi. Osyndaı adamdar ózgelerdiń baqytymen ǵana baqytty kúı keshedi. Óziniń basyna jaryǵy túspese de ózgelerge jaryq bergeni úshin baqytty.

Bir qoǵam ishteı buzylsa, ondaı elde zııalylyq modaǵa aınalyp kóktegi juldyzdardaı kóbeıedi. Al olardyń qanshalyqty zııaly ekenin bilgińiz kelse, tańnyń atýyn, Kúnniń shyǵýyn kútýińiz qajet bolady. Óıtkeni, Kún shyqqanda juldyzdar joǵalady. Sondaı zııaly Kúnniń biri bir kezderi hazireti Omar bolatyn. Ol kún bolyp shyǵyp Islam memleketin keńeıtkende jaryǵy Amerıka sekildi Sasanıd pen Rım ımperııasyna deıin jetip ondaǵy barlyq juldyzdar joǵalyp, aıaǵynyń astyna qulaǵan edi.

Endeshe sonyń zııalylyǵynan bir-eki mysal bere keteıin. Musylman áskerler Qudysty alǵanda ondaǵy shirkeý qyzmetkerleri qoldaryndaǵy kilitterin olarǵa bermeı qoıady. Olar musylman áskerlerine: «Aralaryńda osy qasıetti jerlerdiń kilitterin alatyn amanatshy adamdy biz kórmeı turmyz. Ol qandaı adam ekenin biz qoldaǵy kóne kitaptardan bilemiz» deıdi. Musylman qolbasshylary dereý hazireti Omarǵa habar jiberip bolǵan jaǵdaıdy aıtady. Ol hat jiberip óziniń baryp olarmen sóılesip kóretindigin aıtady. Artynsha memleket qazynasynan bir túıeni ýaqytsha qaryzǵa alyp qasyndaǵy jalǵyz qulyn ertip jolǵa shyǵady. Arabtyń túıeleri bizdiń qazaqtyń túıesi sekildi alyp emes, taı sekildi kishkene bolady. Olar kezektesip minedi. Qudysqa jaqyn qalǵanda kezek qulyna kelip, Omar túıeden túsedi. Quly jylamsyrap jalynǵanyna qaramastan ony mingizip halıfa patsha Omar túıeni jetektep qalaǵa jaqyndaıdy. Osy kezde aldynan qolbasshylar shyǵyp: «Eı, Halıfa! Myna halińiz ne! Túıege qulyn mingizip jetektegen qaı myrzany kórdińiz? Jol júremin dep myna jalǵyz jeıdeńiz de jamaýdan kóz ashpaıdy. Tym bolmasa myna jańa kóılekti kıińiz. Qazir bizge boı bermeı turǵan myna shirkeý qyzmetshileri sizdiń myna halińizdi kórse, uıat bolady. Abyroıyńyzǵa nuqsan keledi» deıdi. Sonda halıfa Omar: «Qulym túıege mingeni onyń kezeginiń, aqysynyń kelgeni. Bul ádildik. Men myna qulymnyń myrzasy bolsam, meniń myrzam ádildik. Men Ádil degen Allanyń qulymyn. Al sender «abyroıyń túsedi» deısińder. Jańa kıim, qymbat kıim kıgen abyroıly, jupyny kıgen abyroısyz bolady degendi kim aıtty senderge? Abyroı qymbat kıimmen ólshene me? Alla taǵala meni qarańǵylyqtan jaryqqa shyǵaryp, júregime ıman násip etti. Men musylmanmyn. Quranda Alla Taǵala: «Alla Ózine ıman etken momyn musylmannyń dosy» demeýshi me edi. Endeshe, men Allanyń dosymyn. Odan asqan abyroı bar ma? Men Allanyń dosy bolsam kıimniń jańa nemese eski bolǵanynda turǵan ne bar? Olar meniń kıimime emes, kimniń kimi ekendigime qarasyn» deıdi. Osylaısha ol qulyn jetektep qaqpadan kirgende ony kórgen shirkeý qyzmetkerleri áýel bastap turǵan oryndarynda tastaı qatady. Keıinnen esterin jıyp onyń qasyna baryp álgi kıimderiniń jamaýlaryn sanap onyń on jeti ekendigin anyqtaıdy da dereý kilitterin ol sóılemeı turyp tapsyrady. Sonda olardyń kóne qasıetti kitaptarynda: «Osy kıeli jerdiń amanatshysy bir eldiń patshasy bolady. Biraq ol qaqpadan qulyn túıege mingizip ózi jetektep kiretin bolady. Ári onyń kıimi jamaý bolady. Jamaýy – on jeti», – dep jazylǵan eken.

Kıim demekshi qaıbir jyldary osy Almatyǵa Afrıka elderiniń birinen bir mıllıarder musylman kelgen edi. Bılik adamdary qoshamettep ushaqtyń esiginiń aldynda kútip turady. Bir kezde esik te ashylyp álgi kútken mıllıarder kórinedi. Ústinde uzyn arapsha aq kóılek. Biraq dúnıeniń eń arzan matasynan tigilgen kóılek. Bizdikiler bulaı kútpegen edi. Óıtkeni, bizde baılar bir-birimen kezdesse qymbat kıimderimen bir-birin ólsheıdi. Al arab pen Afrıkanyń shynaıy musylman baılary hazireti Omarǵa eliktep eń arzan kıimmen ózderin ústem sanaıdy. Sodan túski kez edi. Álgi mıllıarder «meshitke baraıyq besin boldy» dedi. Bárimiz eski ádetimizge salyp «biz de musylman edik» dep sonymen birge meshitke baryp namazǵa jyǵyldyq. Qaıta shyqsaq álgi mıllırderdiń aıaq kıimi urlanyp ketipti. Biraq onyń aıaq kıimi óte qymbat edi. Qatty sastyq. Biraq ol bar bolǵany: «E-e, dúnıe-aı deseıshi. Mendeı ǵariptiń de aıaq kıimine muqtaj jandar bar eken-aý. Áıteýir bireýge paıdasy tıgenine qýanyp turmyn», – dedi bar bolǵany. Sonda onyń aýzynan «urlaǵan» degen sóz shyqpady deıdi kórgender.

Endeshe zııalylyq baılyq pen mansappen ólshenbeıdi eken. Endeshe, sol zııalyqtyń keıbir ólshemderine toqtalalyq.

ZIIaLYLYQTYŃ TÓRT  TUǴYRY IaKI TÓRT  ÓLShEM.

Eń áýeli, óz ana tilińdi bilesiń be? Bilip qana qoımaı, óz ana tilińde kúlesiń be? Osy tilde muń keship, osy tilde tús kóresiń be? Iakı, kúlli adamı bolmysyń osy tilde somdalǵan bolsyn!

Ekinshi, ana tilin bilgen adam, sol til arqyly týǵan halqynyń arǵy-bergi tarıhy men óz ata-tegin bilmeı turmaıdy.

Úshinshi, tarıhy men tegin bilgen kisi – óz  jurtynyń ozyq dástúr-saltyn, ónegeli óneri men qymbat qundylyqtaryn boıyna sińiredi.

Tórtinshi, tilin, tarıhyn, dástúr-saltyn, tól mádenıetin bilgen adam oqý-bilimge qushtar bolyp, sanasy ashyq, oıy tereń, aqyly alǵyr bolǵandyqtan, kásibı bilimniń shyńyna jetpeı qoımaıdy.

Osy tórt ólshemdi zııalylyq tuǵyrynyń tórttaǵany dese de bolady: biri kem bolsa, aqsaıdy. Ekeýi joq bolsa – qulaıdy. Úsheýi bolmasa – ornynan turmaıdy.

Iaǵnı, zııaly adam syn saǵatta da, jaı saǵatta da halqyn satpaıdy. Ultyn shyn súıý – elbasyna da, etikshige de ortaq qasıet bolsa, munyń ekeýi de – zııaly. Zııalylyqtyń jalań bilimmen de, paıdasyz laýazymmen de ólshenbeıtini sodan. Zııalylyqqa jetken elbasy qara basynyń qamyn umytyp, halqy úshin kúńirenedi, zııaly etikshi óz otbasynyń tirshiligi úshin nege de kúıedi. Óıtkeni, bireýi úlken Otannyń ıesi bolsa, bireýi kishi Otannyń ıesi. Úlken otan men kishi otannyń ıeleri zııalylyqqa qatar jetkende eldik ornaıdy, eldik ornaǵan jerde Otan degen ortaq namystyń týy jelbireıdi. Ondaı elde otaǵasy otbasynyń ár múshesiniń tilin, dástúrin, dilin tárbıeleýdi basty mindetim dep túsinse, Elbasy ár otbasynyń osylaı bolýyna áleýmettik jaǵdaı jasaýdy ózimniń basty maqsatym dep bilmek. Bul eń qarapaıym, eń tabıǵı ólshem ǵana.

Iá, endi árkim osy tórt ólshemniń aldynda jaýap berip kórsin!

Abaı Maýqara, Muhıtdın Isauly