ORAZANYŃ ÝAQYTY NEGE AÝYSPALY BOLYP KELEDI?

Árbir jyly Ramazan aıynyń qarsańynda musylman jurtshylyǵyn: «Bıyl jıyrma toǵyz kún aýyz bekitemiz be, joq álde otyz kún aýyz bekitemiz be?» degen másele ábigerge túsiredi. Bazbir musylman baýyrlarymyz QMDB-nyń bekitken pátýasyna qaramastan, ózge elderdiń sheshimine moıynsunyp, nátıjesinde musylman qaýymy jylda ekiudaı kúıdi bastan keshedi. Bul jaǵdaı jyl saıyn qaıtalanatyndyqtan, biz máseleniń sharıǵı sheshimine úńilip kórýdi jón kórdik. Sonymen biz nelikten keıbir jyly jıyrma toǵyz kún, keıbir jyly otyz kún oraza tutamyz?

Islam áleminiń jyl sanaǵy aı esebine negizdeletini kópshilikke belgili. Osyǵan oraı Ramazan aıy týǵanda musylman juraǵaty Alla Taǵalanyń razylyǵy úshin tań sáresinde aýzyn bekitip, oraza tuta bastaıdy. Sháýýal aıy týǵanda aýyz bekitýdi aıaqtap, Oraza aıt merekesin toılaıdy. Bul jóninde Haq Elshisi (s.a.ý): «Ramazan aıyn kórseńiz, aýyz bekitińiz. Sháýýal aıyn kórgende aýzyńyzdy ashyp, Oraza aıtty merekeleńiz. Biraq, Sháýýal aıynyń týǵanyn bult kólegeılep kórsetpese, Ramazan aıyn otyz kúnmen tolyqtyryńyz» (Ibn Mája, Sııam: 7) degen bolatyn.

Qaısysy durys, astronomııa ma, álde aıdy kózben kórgen be?

Búgingi kúni kóptegen musylman elderinde astronomııalyq eseppen Ramazan aıynyń kúni aldyn-ala belgilenip, musylmandar osy mejemen de aýyz bekitedi. Al, Saýd Arabstan men Týnıs sekildi elder astronomııalyq eseppen emes, Ramazan aıynyń týǵanyn kózben aıqyn kórip baryp, aýyz bekitýge pátýa shyǵarady. Bul elderdiń ǵulamalary Ramazan aıynyń nemese Oraza aıt merekesiniń bastalýyna baılanysty joǵaryda keltirilgen hadıs-sharıfti, ıaǵnı, aıdyń anyq kórilýin negizge alady. Alaıda, osy máseleni tereń zerttegen ǵalymdardyń kózqarasynsha aıdyń týǵanyn astronomııalyq qurylǵylar arqyly ǵana dál ýaqytynda anyq kórýge bolady. Iaǵnı, aıdyń týyp-týmaǵanyn qur kózben kórý, pátýanyń dál berilýine  negiz bola almaıdy.

Jalpy, Táńir Elshisiniń (s.a.ý): «Ramazan aıyn kórseńiz, aýyz bekitińiz. Sháýýal aıyn kórgende aýyzyńyzdy ashyp, Oraza aıtty merekeleńiz. Biraq, Sháýýal aıyn bult kólegeılep kórsetpese, Ramazan aıyn otyz kúnmen tolyqtyryńyz» (Ibn Mája, Sııam: 7) degen hadıs-sharıfin tikeleı maǵynasynda qoldanýǵa bolmaıdy. Óıtkeni, Muhammed (s.a.ý) ómir súrgen dáýirde arab qoǵamynda astronomııa ǵylymy múlde damymaǵan edi. Sondyqtan da Jaqsylyq jarshysy (s.a.ý) oraza tutý ýaqytyn belgileýde «aıdyń kórinýin» shart etip qoıǵan bolatyn. Bul jerde Alla Elshisi (s.a.ý) juldyznama ǵylymynan beıhabar nadan arabtarǵa uǵynyqty bolý úshin aıdyń týýyn negizge alǵan-tyn. Demek, qazirgi dáýirdegi astronomııalyq eseppen Ramazan aıynyń ýaqytyn aldyn-ala bekitýdiń sharıǵatqa qaıshylyǵy joq degen sóz. Ári-beriden soń mundaı eseppen berilgen pátýaǵa nyq senimmen qaraýǵa bolady. Sebebi, ár aıdyń qansha kúnge sozylatynyn kózben kórýden qaraǵanda, astronomııalyq qurylǵylar dál anyqtaı alady. Mysaly, Adamzattyń ardaqtysy (s.a.ý) Ramazan aıynda aýyz bekitýdiń ýaqytyn: «Aq jip pen qara jip aıyrmashylyǵy belgili bolǵanǵa deıin iship-jeńiz» (Múslım, Mesajıd: 171) dep belgilegenimen, aspandy qoıý qara bult japsa, aq jip pen qara jiptiń aıyrymy dál qaı ýaqytta belgili bolǵanyn ańǵara almaýymyz múmkin. Osy sebepten de, árbir kúngi tańnyń bozaryp atqanyn anyqtaýda astronomııalyq dáldikkke súıenýge májbúrmiz. Sol sııaqty aıdyń týyp-týmaǵany kún batar batys jaqtan baıqalatyndyqtan (aı kún batardan 22-23 mınýt buryn týady), kúnniń qyzyl shapaǵy nemese qoıý qara bult jańa ıilip syzyq bolyp týǵan aıdy anyq kórsetpeýi ábden múmkin. Sondyqtan, astronomııalyq zertteýler arqyly ǵana aıdyń týyp-týmaǵanyn dál baǵamdaýǵa bolady. Olaı bolsa, qasıetti aıdyń kirgen ýaqytyn dál belgileýde aıdy tek kózben kórýdi negizge alatyn pátýaǵa baılanyp qalmaı, dáýir qundylyǵy sanalatyn astronomııalyq ǵylymı tujyrymdardy basshylyqqa alǵanymyz áldeqaıda durys sheshim bolmaq.

Aı esebi boıynsha 354 kún bar

Ýaqytty esepteýde adamzat balasynyń bir bóligi kún esebine, bir bóligi aı esebine súıenetini belgili. Óıtkeni, ýaqyt esepteýde kún men aı múlt ketpeıtin – ılahı bezben. Bul haqynda Haq-Taǵala: «Kún men aı (óz keńistiginde) belgili merzim boıynsha málim eseppen júredi» (Rahman, 5) dep buıyrǵan bolatyn. Al, musylman qaýymynyń aı esebin ustanýynyń sebebi Uly Jaratýshy Quran-Kárimde: «Nur shashyratyp – kúndi, jaryǵyn jaıǵyzyp aıdy jaratty Alla. Sonan soń senderdiń jyl jáne aı merzimderin aıyrýlaryń úshin olardyń oryndaryn belgiledi. Alla ony jaıdan jaı jasaǵan joq. Bile bilgenge Alla aıattaryn osylaısha aıqyn túsindiredi» (Júnis, 5) dep buıyrǵan-tyn.

Kún esebinde 365 kún bolsa, aı esebi boıynsha bir jylda 354 kún bar. Aı esebiniń 354 kún bolýyna oraı Ramazan aıy keıde jıyrma toǵyz kún, keıde otyz kún bolyp keledi. Bul haqynda Haq Elshisi (s.a.ý): «Biz arabtar úmmı (oqý, jazýdan beıhabar, saýatsyz) bir qaýymbyz. Ne jaza almaımyz, ne esepteı bilmeımiz. Bir aı keıde bylaı (Paıǵambarymyz (s.a.ý) saýsaǵymen jıyrma toǵyz kúndi sanap shyqty), al, keıde bylaı (Paıǵambarymyz (s.a.ý) otyz kúndi sanap shyqty) bolyp keledi» (Buharı, Savm: 13, Múslım, Sııam: 15, Ábý Dáýt: 4) degen bolatyn. Iaǵnı, Ramazan aıynyń keıde jıyrma toǵyz kúnde, keıde otyz kúnde úzilýine baılanysty musylman jurtshylyǵy keıbir jyly jıyrma toǵyz kún, keıbir jyly otyz kún oraza ustaıdy.

Kún esebine súıenetin ǵaırı múslımder (jóıtter men hrıstıandar) jylda tek belgili bir merzimde oraza tutady. Olarǵa qaraǵanda aı esebine súıenetin musylman qaýymnyń aýyz bekitý merzimi kún esebi boıynsha árbir jyly on bir kúnge keıin shegerilip, ózgerip otyrady. Ásili, aı esebin ustaný kún esebiniń ólshemine qaraǵanda retsizdeý bolyp kóringenimen, munda ılahı ádiletti bir sheshim bar. Eger, oraza tutýda kún esebin ustanar bolsaq, onda udaıy tek jyldyń belgili bir mezgiliniń jeńildigin nemese aýyrtpalyǵyn tartar edik. Máselen, qys mezgilinde kún qysqa, tún uzaq bolǵandyqtan, aýyz bekitý jeńildeý. Bul jóninde Haq Elshisi (s.a.ý): «Qysta oraza ustaýdyń saýaby ter tókpesten ońaı qolǵa túsken olja ispetti» (Tırmızı, Savm: 73, Mýsnad, 4: 335) degen bolatyn. Al, jaz mezgilinde kerisinshe kún uzaq, tún qysqa bolǵandyqtan, oraza ustaý ońaıǵa soqpaıdy. Iaǵnı, aı esebimen aýyz bekitsek jyldyń tórt mezgiliniń rýhanı shýaǵyna bólenemiz. Sonymen birge, eger ǵaırı múslımder tárizdi jyldyń belgili bir merziminde aýyz bekitetin bolsaq, onda jer betindegi halyqtyń bir bóligi udaıy qaqaǵan qys mezgilinde, bir bóligi aptap ystyqta aýyz bekitken bolar edi. Al, dinimiz aı esebine júgingendikten, jer betindegi musylman jurtshylyǵy árbir jyly on bir kúnniń aýysýyp otyrýymen jyldyń tórt maýsymynda da oraza ustap shyǵady.

Juldyzshylarǵa júginý haram ba?

Orta ǵasyrlarda astronomııalyq zertteýlermen ýaqyt mólsherin anyqtaıtyn mamandar «mývakıt» nemese «mýnajjım» dep ataldy. Hanafııa mazhabynyń fakıhi Muhammed bın Mýkatıl jáne Kady Abdýljabbar, sondaı-aq, Shafııa mazhabynyń ókili Imam Sýbkıler aıdyń týǵanyn anyqtaýda astronomııalyq esep jasaıtyn «mývakıt» nemese «mýnajjımderdiń» tujyrymdaryna moıynsundy. Degenmen, din negizderinde «mýnajjımge» qatysty teris pátýalar da berilgen (Fataýı-Hındııa, 2: 245). Máselen, Saýd Arabstan sekildi astronomııalyq zertteýlerge birjaqty qaraıtyn elder Adamzat maqtaýlysynyń (s.a.ý): «Kimde-kim balger men juldyzshyǵa (mýnajjım) baryp, ǵaıypqa qatysty bir nárse surasa, Muhammedke túsiriligendi (dindi) teriske shyǵarǵan sanalady» (Ibnı Abıdın, Masmýatúr-Rısaıl, 1; 245) degen hadıs-sharıfin negizge alady. Áıtse de, Islamǵa deıingi dáýirdegi jahıl qoǵamnyń juldyzshylarymen (mýnajjım) búgingi kúnniń astronom ǵalymdaryn múlde salystyrýǵa bolmaıdy. Sebebi, jahılııat dáýiriniń juldyzshylary tylsym álemmen (jyndar) baılanys jasap, jorta tujyrym jasaýǵa beıim keletin. Al, búgingi kúnniń astronom ǵalymdary kók júziniń názik qubylystaryn jiti baqylap, aspan álemindegi qozǵalystardyń baǵytyn dál zerdeleýimenen erekshelenedi. Tipti, búgingi kúnniń juldyzshy ǵalymdary kók júzin jerden baqylamaı, ǵarysh keńistigine shyǵyp, ondaǵy ıirimderdi arnaıy qural-jabdyqtarmen qadaǵalaıdy. Iaǵnı, «Kimde-kim balger men juldyzshyǵa (mýnajjım) baryp, ǵaıypqa qatysty bir nárse surasa, Muhamedke túsiriligendi (dindi) teriske shyǵarǵan sanalady» (Ibnı Abıdın, Masmýatúr-Rısaıl, 1; 245) degen hadıs-sharıftegi juldyzshymen qazirgi astronom ǵalymdardy bir maǵynada túsinýge bolmaıdy.

Aı alǵash kóringennen aýyz bekitken abzal

Hanafııa, Malıkııa, Hanbalııa mazhabynyń ókilderi jer betiniń qaı jerinde aıdyń týylǵany alǵash kórinse, ózge elder áli aıdyń týǵanyn kórmese de, musylman qaýymynyń birtutastyǵy men birligi saqtalýy úshin bir mezgilde aýyz bekitýdi bastaǵany abzal dep biledi. Iaǵnı, bul baılam boıynsha ısi bútin musylman álemi oraza ustaýdy bir kúnde bastap, bir kúnde aıaqtaýy tıis. Alaıda, Shafııa mazhaby ǵulamalary Ramazan aıynyń bastalýy haqynda «Jıyrma tórt farsahtan (140 shaqyrym) tysqary turǵan memlekette aıdyń týylǵany basqa ýaqytta kórinse, ol memlekettiń musylmandary aıdy kórgennen keıin baryp oraza ustaıdy» (Mazahıbýl-Erbaa, 2: 550) dep pátýa bekitken. Olar bul sheshimge Kýraıbten (r.a) jetken myna rıýaıatty negizge alady: «Kýraıb (r.a) Sham qalasynda jańa týǵan aıdy kóredi. Ile-shala bir sharýamen Mádınaǵa sapar shegedi. Mádınada jolyqqan Ibn Abbas (r.a): «Aıdyń týǵanyn qaı ýaqytta kórdiń?» dep suraıdy. Kýraıb (r.a): «Juma kúni keshte kórdim» dep jaýap beredi. Ibn Abbas (r.a): «Ony sen de kórdiń be?» dep qaıtalap suraıdy.  Kýraıb (r.a): «Iá, ony men de kórdim, barlyq adam kórip, oraza tutýdy bastady» deıdi.  Ibn Abbas (r.a): «Biz aıdyń týǵanyn senbi kúni kórdik. Otyz kún tolǵansha nemese Sháýýal aıy týǵanǵa deıin oraza tutamyz» deıdi. Kýraıb (r.a): «Mýavıeniń aıdy kórýi oraza tutýdy bastaýǵa jetkilikti emes pe?» dep suraǵanda,  Ibn Abbas (r.a): «Joq, Alla Elshisi (s.a.ý) bizge osylaısha ámir etti» dep jaýap beredi (Múslım, Sııam: 28, Tırmızı, Savm: 9, Ábý Dáýt, Sııam: 9).

Ramazan aıynyń keıbir memleketterde erte, keıbir memleketterde kesh bastalýynyń taǵy bir sebebi, Batys elderinde qoǵamdyq jumys mezgilin biryńǵaılaý maqsatynda «áleýmettik saǵat» túsinigi qalyptasqan. Osy «áleýmettik saǵat» rejımine baılanysty, bul memleketterdegi ýaqyt ólsheminiń tili aı esebin ustanatyn elderden bólek bolyp keledi. Osy qaıshylyqty retteý úshin musylman memleketteri 1978 jyly «Aı Konfentsııasyn» (Túrkııa) ótkizip: «Jer júziniń qaı jerinde alǵash ret aı kóringen bolsa, Islam elderi oraza ustaýdy bir mezgilde bastaýy qajet» dep qarar qabyldaǵan bolatyn. Ókinishke qaraı, biraýyzdan qabyldanǵan bul baılam áli kúnge deıin sóz kúıinde qalyp otyr.

Túıin

Zadynda, qasıetti aıda Ramazan rýhyn boıymyzǵa sińirip, keýdemizdiń hıkmetke toly bolýy orazanyń jıyrma toǵyz kún nemese otyz kún bolýynan da mańyzdy. Osy turǵyda, syrǵyp ótip jatqan ýaqyt, baıybyna bara bilgenge qaıtyp aınalyp soqpaıtyn ılahı qazyna sanalady. Qııamet-qaıym kúni amal dápterimiz tolǵan aıdaı nurlanyp turýy úshin bizdiń synaq álemindegi árbir tynysymyz saýapqa toly bolýy qajet. Iaǵnı, ýaqyttyń qunyn der kezinde uǵyna alsaq ushpaqqa shyǵamyz, al, uǵyna almasaq, mesheýlikke urynarymyz haq. Olaı bolsa, laıym alash jurtyna bes kúndik synaqty maǵynaly ótkizip, saýapqa toly ǵumyr keshýdi jazsyn!

Muhan Isahan