Jastyqtyń qadirin bilý – jetistikke aparar jol

Adam ómiriniń eń mańyzdy kezeńi jastyq shaq. Naqtyraq aıtsaq, 14 jas bozbala kezinen 30 jas jigittik shaqqa deıingi kezeńdi alýǵa bolady. Bul kezeń adamnyń tulǵa bolyp qalyptasýynda mańyzdy ról atqarady. Adamnyń jas kezde alǵan bilimi, oqyǵan kitaptary, kórgen fılmderi, estigen nemese jattaǵan sózderi, aralasqan adamdary – túgeli derlik onyń bolashaqta tulǵa bolyp qalyptasýyna jol ashady. Sondyqtan, jastyq shaqtaǵy ýaqytty bolmashy dúnıeniń arzan oıyn-kúlkisine aldanbaı, tıimdi paıdalanyp, saýapty iske arnaý qajet. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bir hadısinde: «Jastardyń eń jaqsysy – (oıyn-kúlkige berilmeı, oıly, baısaldy bop) qarttarǵa uqsaǵandary. Al, kárilerdiń eń jamany – (jeńiltektikke salynyp, nápsiniń jetegine ketip) jastarǵa uqsaǵysy kelgenderi»,[1] – deıdi. Bul hadısten uǵatynymyz, jastardyń qarttarǵa uqsaýy – tepse temir úzetin jigittik shaǵynda qyzyldy-jasyldy dúnıe qansha qyzyqtyrsa da myń bir túrli azǵyrýlaryna kóńil aýdarmaı, tán qalaýlaryn shetke ysyryp, boıdaǵy qumarlyqty tejep, kúnálarǵa qarsy turý degen maǵynaǵa saıady. Qazaq halqynda osyǵan uqsas naqyl sóz bar: «Bolar bala on besinde baspyn der, bolmas jigit otyzynda jaspyn der».

Árıne, adam ýaqytyn qalaı ótkizse de óz erki. Alaıda, ýaqytty tekke jumsaý – ol berilgen amanatqa jasalǵan qııanat, adamnyń óz ómirine qarsy jasalǵan orny tolmas nuqsan. Eshbir kári adam óziniń mán-maǵynasyz oıyn-kúlkimen ótkizgen ómirimen maqtanbaıdy, jáne eshbir adam izgilik jolynda ótkizgen óz ómirine ókinbeıdi. Ataqty aǵylshyn jazýshysy, dramataýrg Bernard Shoý «Jastyq shaq – ásem zat, ony jastardyń ońdy-soldy shashýy qylmys» deý arqyly jastyq shaqtyń mańyzdylyǵyn aıtyp ótken. Budan «jastyq shaqta kóńil kóterip, oınap kúlýge, ómirden lázzat alýǵa bolmaı ma?» degen túsinispeýshilik týmaý kerek. Áste, olaı emes. Adamgershilik, moraldik qaǵıdalarǵa qaıshy kelmese, óz ómirine jáne qorshaǵan ortaǵa zııanyn tıgizbese, nege oınap kúlmeske?

Jastyq shaq – múmkindikterge toly ýaqyt. Bul degen adam qolynan kelgenshe jaqsylyq istep, bar kúsh-jigerin týra jolda sarp etýi. Jas kezde, jalyndaǵan jastyq jiger men kúsh-qýat tasyp turǵan ýaqytta jasalǵan qulshylyq qarttyq kelip, bilek-býyndar bosaǵan kezdegi jasalǵan qulshylyqtan áldeqaıda qaıyrly. Sebebi, múmkinshilik bola tura, jalǵan dúnıeniń jyltyraǵy menmundalap turǵanda, Allanyń qaharynan qorqyp, kúná men jamandyq ataýlyǵa jolamaı, jastyq shaǵyn týra jol men izgilik jolynda arnaǵan adamǵa mol saýap bar. Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) Ábý Hýraıra (r.a.) jetkizgen hadısinde: «Jeti túrli adamǵa Alla taǵala eshbir saıa joq kúni arshynyń kóleńkesinen jaı beredi, Olar: ádil ımam (basshy); Allaǵa boıusynyp, ǵumyryn qulshylyqpen ótkizgen jas jigit; meshitke júregi baılanǵan kisi; birin-biri Alla jolynda jaqsy kórip, Alla razylyǵy úshin bas qosyp, Alla razylyǵy úshin májilisterinen aıyrylatyn eki adam; mansapty da kórikti áıel shaqyrǵanda: «men Alladan qorqamyn» dep haramnan qashqan er kisi; Oń qoly bergenin sol qoly bilmeıtindeı jasyryn sadaqa etken kisi; jalǵyz qalǵanda Alla Taǵalany eske alyp, egilip kózine jas alǵan adam»,[2] – deý arqyly ómirin qulshylyqpen ótkizgen jas jigittiń Allanyń aldyndaǵy dárejesin kórsetken. Ásirese, qazirgi ýaqytta adamgershilik qasıetter taptalyp, uıatty adam zamannan qalys qalǵan adamdaı sanalǵan, qyzdar qylyǵynan, uldar uıatynan aıyrylǵan kezde ar-namysy men qadir-qasıetin qyzǵyshtaı qorǵaǵan jastardyń orny erekshe. Sondaı jastar qoǵamdy alǵa jyljytatyn – qozǵaýshy kúsh, ár túrli aýralardan tazartatyn – emdeýshi, ózgerister ákeletin – reformator. Bundaı jastar Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) ben sahabalardy úlgi etse, basqa adamdar osy jastardy ózderine úlgi etedi. Olar árbir aıtqan sózderin isterimen dáleldeıdi. Jaqsylyqqa shaqyryp, jamandyqtan tyıý olar úshin kúndelikti jasalatyn qalypty is-áreket. Rýhanı jańǵyrý osyndaı jastardan bastaý alyp, bolashaqtyń irgetasy qalanady.

Jastyq kezeńdi 30 jasqa deıingi aralyqta úsh kezeńge bólip qarastyrýǵa bolady:

14-18 JAS ARALYǴY – JASÓSPIRIM KEZEŃI.

Bul ýaqyt ótpeli kezeńge sáıkes keledi. Iaǵnı, adamnyń balalyq shaqtan jigittik shaqqa ótýi. Bireýler balalyqtan aryla almaı júrse, endi bireýler eresek adamdarǵa uqsaýǵa tyrysady. Bul ýaqytta adam psıhıkalyq jaǵynan turaqsyz bolady. Óziniń kim bolatynyn, ómirlik maqsaty qandaı ekenin naqty bilmeıdi. Sezimge berilgish jáne Emotsıonaldyq turǵydan qubylmaly keledi. Bul ýaqytta adamda eliktegishtik paıda bolady. Eresek adamdarsha temeki tartýǵa, ishimdik ishýge jáne t.b. jaǵymsyz ádetterge áýestený osy kezeńde bastalady. Sondyqtan ata-analar úshin eń mańyzdy nárse – durys baǵyt-baǵdar kórsetý, jaqsy úlgi bola bilý nemese úlgi bola alatyn tulǵa tabý, rýhanı jáne fızıkalyq tárbıeleý nemese tárbıeleı alatyn adamǵa berý. Sebebi bul kezde adam barlyq jaǵynan ıkemdi keledi, qaı arnaǵa bursań soǵan qaraı júredi. Bos ýaqytyn oıynmen ótkizgen, qara nannyń qandaı eńbekpen keletinin bilmeıtin, esh ýaıymsyz ósken balanyń bolashaǵy da sondaı halde bolady. Ata-ananyń aldyndaǵy taǵy bir mindet – balaǵa jaýapkershilik sezimin úıretý, qamqorlyq tanytýdy qoıyp, óz betinshe ómir súrýge beıimdeý. Bul balany úıden shyǵaryp jiberý degen sóz emes. Keıbir qolynan keletin, isteı alatyn jumystardy ózine tapsyrý. Mysalǵa aıtsaq, óz kıimin ózi jýý, arasynda tamaq isteý, úıdi rettestirý t.s.s. Bul balany kelesi ómirlik kezeńge daıyndaıdy, ózine kóbirek jaýapkershilik alýǵa úıretedi. Budan basqa dinimizdiń negizgi qaǵıdalaryn oryndaýdy esten shyǵarmaý kerek. Osy jastan bastap balaǵa namaz oqý paryz bolyp sanalady. Namazdyń ózi balany tárbıeleýdiń bir joly.

Jas kezde namaz bastaýdyń artyqshylyqtary:

1. Ýaqytty únemdi paıdalaný. Bolashaqta óz ómirin namaz ýaqyttaryna qaraı beıimdeýdi jáne bir kúndik ómirin osyǵan qaraı josparlaýdy úırenedi.
2. Jaýapkershiliktiń artýy. Namazyn ýaqytynda, qaza qylmaı jaýapkershilikpen oqyǵan bala basqa da nárselerge jaýapkershilik tanytatyn bolady. Bastaǵan isin aıaǵyna deıin jetkizýdi úırenedi.
3. Tazalyq. Ár ýaqytta dáretpen, taza júrgen bala Allanyń rızashylyǵyna bólenedi. Bul jaıynda Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) kóptegen hadısteri bar: «Dáretti bolyp júrgen adam, oraza ustaǵan adam sııaqty»[3]; «Dáret alǵan adamnyń kúnálary, aǵash japyraqtary tógilgendeı tógiledi».
4. Qaza namazdardyń bolmaýy. Árıne, namazyn qazasyz jáne yqylaspen oqysa, balıǵat jasynan namaz bastaǵan adamnyń qaza namazdary bolmaıdy.
5. Sabyrlylyqqa tárbıeleý. Namaz oqý úshin de sabyr kerek. Keıbir kezde ystyq, sýyq demeı dalada nemese aýrý-syrqaý kezde namaz oqýǵa týra keledi. Osylardyń barlyǵyna shydap, tózimdilikpen oqylǵan namazdyń saýaby kóp bolady.
6. Zeıindi bolýǵa baýlý. Namaz oqyǵanda eshnársege kóńil aýytqymaı bir ǵana namazǵa zeıin qoıýdy úırenedi. Namaz ýaqytynda oıdyń basqa jaqta bolmaýy mańyzdy. Alla Taǵala qasıetti Quran kárimde bylaı deıdi: «Sondaı namaz oqýshylarǵa nendeı ókinish! Olar, namazdaryn nemquraıly oqıdy. Olar, kórsetý úshin oqıdy»[4].
7. Arsyzdyq jáne kúnádan qorǵaý. Namaz oqıtyn bala ózdiginen jaman nárselerden alshaq júredi. Ishimdik, qumar oıyn, zına, urlyq, ótirik aıtý sekildi arsyzdyqtardan taza bolady. Quranda Jaratqan Rabbymyz bylaı deıdi: «(Eı, Muhammed!) Saǵan ýahı etilgen kitapty oqyp, namazdy orynda. Kúdiksiz namaz arsyzdyq pen jamandyqtan tyıady»[5].
8. Býyn, bel aýrýlarynan alshaq bolý. Jas kezinde namaz bastaǵan adamdy orta jasqa kelgende nemese qarttyq shaǵynda býyn aýrýlary mazalamaıdy.

Budan basqa da namazdyń paıdalary bar. Namazdyń taǵy bir paıdasy – kórkem minezdi bolýǵa tárbıeleıdi. Minez – balanyń jigit bolyp qalyptasýynda ózgeriske ushyraıtyn birden-bir psıhıkalyq erekshelikteriniń jıyntyǵy. Adam boıyndaǵy minez-qulyqtyń bastapqy kórinisi – qylyq. Munda ár adamnyń ómirlik bet alysy, baǵyt-baǵdary, talǵam-senimi, kózqarasy, maqsat-muraty kórinis beredi. Adam ózin-ózi baqylaý jasaý arqyly minezindegi minin túzeýge, jaǵymsyz áreket pen qylyqtardan ózin tyıyp ustaýǵa múmkindik alady. Minez-qulyq. adamnyń ózine, aınalasyndaǵy basqa adamdarǵa qarym-qatynasynan, júktelgen isti qalaı oryndaıtynynan kórinedi. Bul onyń búkil tynys-tirshiligine áser etip, syrtqy ortamen baılanys jasaýyn qamtamasyz etedi[6]. Bala namaz arqyly minezin túzeıdi, minezin túzeý arqyly ózin túzeıdi. Ózin túzete bilgen adam – naǵyz jetistikke jetken adam.