Juma kúniniń siz bilmeıtin qasıetteri

Alla Taǵala jeksenbini Isanyń (ǵ.s.) qaýymyna, senbini Musanyń (ǵ.s.) qaýymyna, al jumany Muhammedtiń (s.ǵ.s.) úmmetine meıram kúni etip berdi.

Adamzat tarıhyndaǵy ulyq, ári mańyzdy oqıǵalar juma kúnderi bolǵan. Bul jaıly Ábý Huraıradan (r.a.) rıýaıat etilgen hadıste Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Juma – kún shýaǵy shashylǵan kúnderdiń eń jaqsysy. Adam (ǵ.s.) juma kúni jaratylǵan, juma kúni peıishke kirgen, juma kúni peıishten shyǵarylǵan. Qııamet kúni de juma kúni bolmaq»[1], – dep habar beredi.

Shynynda, juma kúni Alla Taǵala adamzattyń atasy Adamdy (ǵ.s.) jaratty. Juma kúni Adam (ǵ.s.) jumaqqa kirdi. Osy kúni Adam (ǵ.s.) jumaqtan shyǵarylyp, jerge túsirildi. Bul oqıǵalardyń bári dinı kitaptarda keńinen baıandalǵan. Adam (ǵ.s.) jumaqta jeme degen nárseni jep, kúná jasady. (Kúnániń negizi – Allanyń buıyrǵanyn istemeý). Alla Taǵala oǵan basqasha jaza belgileýi de múmkin edi. Alla Taǵala ony jerge túsirip, halıfa etip qoıdy. Bul – úlken nyǵmet, qurmet, ári qýanysh emes pe?! Mine, osy oqıǵalardy eske alyp, juma kúnderi meshitterde jınalyp, Allaǵa shúkir aıtý, duǵa oqý – musylmandarǵa qaryz ári paryz.

Qııamet kúni de jumaǵa sáıkes keledi eken. Bul da musylmandar úshin qýanysh. Óıtkeni, olar bul kúni Alla Taǵalaǵa qaýyshady, jánnatqa kiredi, onda Qudiretti Iemizdiń dıdaryn kórý múmkinshiligi týady.

Muhammed (s.ǵ.s.) úmmeti birinshilerdiń qatarynda jánnatqa kiredi. Ábý Huraıradan (r.a.) rıýaıat etilgen myna bir hadıste:  «Biz (bul dúnıede) – eń sońy, qııamet kúni eń aldymyz. Jánnatqa kirýshilerdiń alǵashy da – biz»,[2] – delingen.

Qasıetti kúnde atqarylatyn ǵıbadattyń basqa kúnderdegiden saýaby mol. Sondyqtan, júreginde ımany bar musylman juma kúnniń qadir-qasıetin jaqsy biledi, ári bul kúndi Jaratýshy Iemizdiń razylyǵyna kenelý úshin Jaratqannyń ámirine saı erekshe ótkizýge áreket etedi. Alla Taǵala ımandy quldaryna:

 «Eı, múmınder! Juma kúni juma namazyna azan shaqyrylsa, Allany eske alýǵa (namazǵa) asyǵyńdar da, saýdany toqtata turyńdar. Bile-bilseńder, sender úshin osy jaqsy»,[3] – dep buıyrady.

Juma namazyna eki ret azan shaqyrylady. Munyń da tarıhy, ári sebebi bar. Aıattaǵy «azan» –juma kúni aıtylatyn ekinshi azan. Ábý Bákir (r.a.) jáne Omardyń (r.a.) zamanynda, shynynda, juma namazyna azan bir ret shaqyrylatyn. Osmannyń (r.a.) halıfalyq dáýirinde musylman qaýymy kóbeıdi. Juma kúnderi alys turatyn keıbir tirshilik qamynda júrgen musylmandar azan shaqyrǵanyn estimeı qalatyn, al esitkenderi de namazǵa úlgere almaıtyn.

Islam – áý bastan birlik pen yntymaq dini. Bul aıtylǵandardyń kóbi namaz arqyly amalǵa asady. Mysaly, dinimiz kúndelikti bes ýaqyt namazdy úılerimizde nemese ózimizge jaqyn meshitterde jamaǵat bolyp oqýdy buıyrady. Bir aýyl nemese kóshede turatyn musylmandar kúnde bes ret kezdesip, bir-birimen sálemdesedi, bir meshittiń ishinde otyryp, Allaǵa minájat etedi.

Juma namazyn oqý úshin musylmandar úlkendeý meshitte bas qosady. Birge ǵıbadat etip, úgit-nasıhat tyńdaıdy, din jáne dúnıe isteri boıynsha aqyl-keńes alady, bir-birimen tanysady. Juma kúnderi kezdese almaǵandar jylynda ótkiziletin eki aıt merekesinde júzdesip, bir-biriniń hal-jaǵdaıyn suraıdy.

Juma namazynda memleket qaıratkeri men qarapaıym jumysshy, baı men kedeı, aq pen qara óńdi musylmandar bir sapta turyp, Allaǵa sájde etedi. Osylaısha namaz adamdardy teńdikke, ári birlikke shaqyrady.

Ústine taza kıim kıip, jupar ıis seýip, juma namazyna kelgenderdiń jıyny basqa din ókilderin áýesin keltirip, olarǵa oń yqpal etedi.

Rasynda, aptasyna bir ret keletin juma namazy dúnıelik isterinen abzal. Aıattaǵy «Bile bilseńder, sender úshin osy jaqsy» degen sózdiń mán-maǵynasy da – osy.

Bir jumada Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) juma namazynyń qutpasyn oqyp tur edi. Sol sátte alys sapardan qalaǵa saýda kerýeni kirip keldi. Meshitte otyrǵan musylmandardyń keıbireýleri oryndarynan tura umtylyp, kerýendi qarsy alýǵa shyǵyp ketti. Alla Taǵala Paıǵambarymyzǵa: «(Eı, Muhammed!) Birer kásipti nemese tamashany kóre qalsa, olar seni tik turyp (hutpa oqyǵan) betinde tastap, saýdasyna júgirip kete beredi. Sen aıt: «Tamashadan da, saýdadan da Allanyń qaramaǵyndaǵy saýap artyq. Alla – rızyq berýshiniń eń jaqsysy»,[4] – dep habar berdi.

Qurmetti baýyrlar! Endeshe, Alla Taǵalanyń aldyńdaǵy saýaptyń artyq ekendigin umytpaı, únemi jaqsylyqqa, ári saýapty isterge asyǵý kerek. Tarıq ıbn Shıhabtan (r.a.) rıýaıat etilgen hadıste Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Jamaǵat bolyp juma namaz oqý – árbir musylman úshin paryz. Bul úkim tórt adamǵa júrmeıdi. Olar: qul, áıel, sábı jáne naýqas adamdar»[5], – dedi.

Balıǵat jasyna jetken, aqyl-esi durys, júreginde ımany bar árbir musylmanǵa juma namazyn oqý – paryz. Hadıste kórsetilgen tórt adamǵa – qul, áıel, sábı jáne naýqasqa juma namazy buıyrylmaıdy. Óıtkeni, juma namazy jamaǵatpen meshitte oqylady. Oǵan da birshama kúsh jáne áreket kerek. Islam dini adamdarǵa jeńildikti qalaıdy. Bul toptaǵy kisiler sharasyz, ári shamasyz bolǵandyqtan, sharıǵat olarǵa múmkindikten tys aýyrlyq pen qıynshylyqty júktemeıdi. Alla Taǵala: «...Sondaı-aq, Alla senderge dinde eshqandaı aýyrlyq túsirmedi»[6], – dedi.

Bul dúnıedegi árbir nárseniń jaqsylyq qasıetteri bolatyny sııaqty, juma kúniniń de Alla Taǵalanyń jasyryp qoıǵan qasıetteri bar. Iaǵnı, Alla Taǵala qaısy pendem osy jasyryn syrǵa jetse, ol úshin ulyq nyǵmetterimnen berer edim dep turǵandaı. Pendelerine Alla Taǵala neni buıyrsa, onyń paıda-zııanyn tekserip jatýymyzdyń qajeti joq. Sonda da bolsa, Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) úmmetterin ǵıbadatqa qyzyqtyryp, keıbireýleriniń syrlaryn ashyp kórsetip ketken.

Ábý Huraıradan (r.a.) rıýaıat etiledi: «Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) juma kúni týraly sóz sóılep: «Onda bir saǵat bar. Musylmandardan kimde-kim sol saǵat ishinde namaz oqyp, Alladan qajetin suraıtyn bolsa, Alla oǵan beredi»,– dedi jáne qolymen onyń (saǵattyń) azdyǵyna ıshara etti»[7].

«Saǵat» dep bylaıǵy jurt alpys mınýttyq ýaqyt dep qabyldaıdy, al hadıste kelgen saǵat sózi «az ýaqyt» degen uǵymdy bildiredi. Bul ýaqyt az bolǵandyqtan, ony durys ári utymdy paıdalaný kerek. Dúnıe tirshiligi úshin ótetin kúnder men jyldar osy az ǵana saǵatqa arzymaıdy. Óıtkeni, Alla Taǵala pendeniń osy ýaqytta jasaǵan duǵasy men ǵıbadatyn qabyl etemin jáne tilegen tilegi men suraǵan qajetin óteımin dep tur.

Bir hadıste sol saǵat juma kúnniń ishinde dep aıtylsa, basqa hadıste ımam minberge shyǵyp qutpa oqıtyn ýaqyttan bastap juma namazyn oqyp bitirgenshe dep aıtylady. Úshinshisinde namazǵa tákbır aıtylǵannan bastap namazdy oqyp bitirgenshe delingen bolsa, tórtinshisinde ekinti ýaqytynan kún batqanǵa deıin delinedi. Árbirinde maǵlumat túrlishe berilgen. Bul – hıkmet. Alla Taǵala keıbir nárselerdi belgisiz etip qoıdy. Mysaly: Qadir túni, Ism-Aǵzam jáne t.b.

Eger Alla Taǵala juma kúndegi saǵatty anyq aıtsa, pendeler sol ýaqytta ǵıbadat etip, qalǵan ýaqytta yqylas kórsetpes edi. Sol saǵatty bilmegen soń, ony tabý úshin musylman adam kúni boıy ǵıbadatqa qushtarly bolyp ótedi. Osylaısha Alla Taǵala musylmandardy juma kúngi qulshylyqqa qyzyqtyrady.

Juma kúniniń qasıetteri jaıyndaǵy habarlardyń birinde: «Alla Taǵala ár jumada alty júz myń adamdy tozaqtan bosatady», – dep aıtylady.

Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) hadısterdiń birinde: «Kimde-kim juma kúni nemese juma túninde dúnıe salsa, Alla Taǵala oǵan sháhıdtiń saýabyn jazady jáne qabir synaǵynan saqtaıdy»[8], – deıdi.

Iıa, Alla Taǵala adamdardy qabirde de synaıdy. Nákir men Mýnkır atty eki perishte kelip, qabirdegi máıitti suraq-jaýapqa tartady. Ol synaq bul dúnıeniń synaǵynan da qıyn.

Sahabalardyń biri – Kab juma jaıynda bylaı degen: «Alla Taǵala qalalardan – Mekke qalasyn, aılardan – Ramazan aıyn, kúnderden – Juma kúnin, túnderden – Qadir túnin ulyq etti. Juma kúni aspandaǵy qustar da bir-birine jolyqqan ýaqytta «Jaqsy kúnniń jaqsylyǵy bolsyn», – dep sálemdesedi».

Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) úmmetterine: «Bizderdiń júregimiz Allanyń qolynda, jolda jatqan japyraqty jel qalaı domalatsa, Alla Taǵala júregimizdi qalaǵan jaǵyna solaı buryp qoıady», – dep habar beredi.

Juma kúniniń marhamatyn, saýabyn izdemegen kisi kóp jaqsylyqtan maqrum qalady. Júregi qatyp, meıir-shapaǵat pen qaıyrymdylyq sııaqty izgilikter óshedi. Sońynda ımanyna qaýip tónip, japadan jalǵyz qalyp, beıshara kúıge túsedi. Shaıtan men nápsi úlken, ári qaýipti synaqtar arqyly musylmandardyń ıman salamattyǵyna kóp zııan keltiredi. Iman-nyń álsizdeýine jol ashatyn jáne onyń kúsheıýine kedergi jasaıtyn ártúrli nárselerden musylman adamnyń saqtanyp júrgeni abzal. Únemi juma namazyna baryp, ýaǵyz-nasıhat tyńdap, ǵıbadatyn atqaratyn adam bul sekildi qaýipterden aýlaq bolady. Al juma namazyna barmaıtyndardyń júrekteri qatyp, qaraıa bastaıdy. Bul – júrektegi ıman nurynyń sónip bara jatqandyǵynyń dáleli.

Ábý ál-Jaǵd ad-Damrııden (r.a.) rıýaıat etilgen hadıste: «Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Kimde-kim juma namazyn úsh ret sebepsiz (elemeı) qaldyrsa, Alla onyń júregin mórlep qoıady»,[9] – degen.

Adamnyń júregi mórlense, oǵan birde-bir jaqsylyq kirmeıtin bolyp qalady. Ondaı adamdar jaqsylyq isteýdi de, jaqsylyqtyń ne ekenin de bilmeıdi. Ol ózi úshin jáne otbasy men qoǵam úshin de zııan keltirip, aınalasyna qaýip tóndiredi. Bul – úlken apat.

Juma namaz oqıtyn musylmandary kóp bolǵan qoǵamda jaqsylyq ta mol bolady. Juma namaz oqymaıtyn musylmandar kóbeıgen ortaǵa ártúrli jamandyqtar men qıynshylyq tez kóbeıe bastaıdy.

Juma kúnderimiz baıandy, ǵıbadattarymyz kámil bolýy úshin sharıǵat kórsetken tártip pen ádepterdi oryndaýymyz qajet. Olar mynalar:

1. Juma kúngi ǵıbadatty beısenbi kúnniń ekinti namaz ýaqytynan bastaǵan durys. Sol ýaqyttan Allaǵa madaq, Paıǵambarymyzǵa (s.ǵ.s.) salaýat jáne ıstıǵfar aıtýdy, qosymsha namazdar men duǵa jasaýdy bastaý taqýalyqqa jatady. Ǵulamalarymyzdyń aıtýynsha: «Alla Taǵala pendelerine kóp jaqsylyqtar beredi. Sonyń kóbisi beısenbi kúnniń keshinde, jumanyń kúndizinde suraǵan pendesine tıedi. Juma kúniniń qasıetin beısenbi kúnnen bastap kútken adamnyń nesibesi mol bolady eken», – deıdi.

2. Musylman adam aptasyna bir ret shomylyp turýy kerek. Óıtkeni, ıslam dini tazalyqqa shaqyrady. Juma kúni shomylǵan jaqsy. Ábý Huraıranyń (r.a.) rıýaıatynda Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Árbir musylman adam jeti kúnde (aptasyna) bir ret juma kúni shomylýy kerek»[10], – dedi.

Ibn Omardyń (r.a.) rıýaıatynda: «Balıǵat jasyna jetken árbir kisige juma kúni shomylýy kerek»[11], – degen.

Sámranyń (r.a.) rıýaıatynda: «Kimde-kim juma kúni dáret alsa, dáret alǵannyń saýabyn alady. Al, kimde-kim juma kúni ǵusyl alsa (shomylsa), ol asa saýapty»[12], – degen.

Osyǵan oraı Záhırıı men Imam Ahmad mazhabynyń ókilderi juma kúni shomylýdy ýájip dep sanaǵan. Hanafı mazhaby bul kúni ǵusyl quıyný «mýstahab» dep alǵan.

3. Jumaǵa tisi men aýzyn tazalap, ústine ıis seýip barǵan durys. Óıtkeni, ol kúni kópshilik jurt jınalyp, bir-birimen aralas-quralas bolyp júrgende aýyzy men denesinen keletin hosh ıis olardy bir-birine jaqyndastyrady. Ánástyń (r.a.) rıýaıatynda Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.):  «Mısýak (tis pen aýyzdy tazalaý) týraly men senderge kóp aıttym»[13],– degen.

4. Juma kúngi ǵıbadatqa arnaıy jańa nemese taza, ádemi kıim kıgen jaqsy. Óıtkeni, juma namazy kópshilik musylmandar jınalatyn aptalyq mereke. Shyraıly bolyp kóriný – musylmandardyń bir-birine degen súıispenshilikti oıatady. Abdýlla ıbn Sálám (r.a.) rıýaıat etedi: «Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) juma kúni minbarǵa turyp: «Eger juma kúni úshin kúndelikti jumys kıimnen basqa taǵy eki kıim satyp alǵandaryńda, sol jaqsy bolatyn edi», – degenin estidim»[14].

5. Juma namazyn oqý úshin meshitke erterek barǵan abzal. Erte barǵan adam qulshylǵyn erte bastaıdy: táspi tartyp, zikir aıtady, qaza nemese qosymsha namazdaryn oqıdy, ýaǵyz tyńdaıdy. Onyń saýaby da molyraq bolady.

Ábý Huraıra (r.a.) bylaı rıýaıat etedi: «Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Juma kúni meshittiń árbir esiginde perishteler turyp, meshitke kelgen namazhandardy jazyp otyrady. Jumaǵa erte kelgen adam qurbandyqqa túıe soıǵannyń saýabyn alady. Keıin kelgen sıyr qurbandyq etkenniń saýabyn alady. Úshinshi kelgen adam qoı qurbandyq etkenniń saýabyn alady. Tórtinshi kelgen adam bir taýyq soıǵannyń saýabyn alady. Besinshi kelgen adam jumyrtqa sadaqa etkenniń saýabyn alady.Meshit ımamy kelgen ýaqytta perishteler amal kitaptaryn jaýyp, ımamnyń sózin (ýaǵyzyn) tyńdaýǵa ótedi»[15].

Meshit ımamy qutpa úshin minbarǵa shyqpaı turyp, erte kelgen adamdarǵa qosymsha saýaptar jazylady. Osy ýaqyttan keıin kelgenderge tek namazdyń ǵana saýaby beriledi.

Alǵashqy ýaqyt degenimiz – kún shyqqanǵa deıingi kez. Ekinshi ýaqyt – kún kóterilgenge deıingi shaq. Úshinshi ýaqyt – aıaq tabandary kúıgenge deıingi mezgil. Tórtinshi jáne besinshi ýaqyt – sáskeden keıin tús aýǵansha. Bul ekeýinde saýap azyraq.

Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Úsh nárse bar. Eger adamdar bul úsh nárseniń saýaby qanshalyqty ekenin bilse, olar saýap izdep, túıeniń jelgenindeı júgirer edi. Birinshisi – azan aıtý, ekinshisi – aldyńǵy sapta turý, úshinshisi – jumaǵa erte barý», – dep habar beredi. Ahmad ıbn Hanbal: «Bulardyń eń ulyǵy – jumaǵa erte barý», – degen eken.

Ǵulamalarymyz aıtady: «Juma kúni bolǵanda perishteler meshitterdiń esiginiń aldynda turyp, kelgenderdi kelgendeı jazyp otyrady. Eger bir kisi juma namazyna kesh qalatyn bolsa, perishteler osy kisi jaıly: «Pálenshe nege óz ýaqytynan keshikti eken?» – dep surap: «Eı, Jaratqan Iemiz, eger ol pendeniń jumaǵa kelýine kedeıshilik kedergi etken bolsa, ony baı qyl. Eger naýqas bolsa, shıpa ber. Basyna bir is túsken bolsa, múshkilin jeńil et. Nıet-oıyn paıdasyz dúnıe isi ýlaǵan bolsa, onyń júregin Ózińe bur», – dep duǵa etip, ıstıǵfar aıtady».

Sahabalardyń kezinde jumanyń alǵashqy ýaqyty sáre ýaqyty dep, tań atpaı musylmandar meshitke baryp alady eken. Ibn Masǵýd (r.a.) juma kúnderdiń birinde úıinen erte shyǵyp meshitke barsa, úsh kisi odan buryn kelgen eken. Sol kezde ıbn Masýd ózine ózi keıip: «Tórt adamnyń tórtinshisi boldyń, á?» – depti.

6. Juma namazyna barǵan adam meshit ádepterin saqtaýy tıis. Iaǵnı, dúnıe sózin sóılemeıdi, tynysh otyryp, ımamnyń ýaǵyzyn tyńdaıdy, adamdardyń ústinen attap ótpeıdi. Bul jaıynda Ábý Huraıradan (r.a.) rıýaıat etilgen hadıste Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Kimde-kim jaqsylap dáret alyp, juma namazyna barsa, meshitte ımamǵa jaqyn otyrsa, onyń ýaǵyzyn tyńdasa, bos sóz sóılemese, ol adamnyń osy juma men aldynǵy juma arasyndaǵy jáne qosymsha úsh kúndik kúnálary keshiriledi. Kimde-kim aldynda (jaınamazda) jatqan usaq tastardy terip alsa, ol adam saýap is istepti»[16], – degen.

Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) juma kúni qutpa oqyp turǵanda bir kisiniń adamdardyń ústinen attap kelip otyrǵanyn kóredi. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) juma namazdy oqyp bolǵannan keıin anaý kisige: «Eı, pálenshe! Búgin nege sen bizben birge namaz oqymadyń ǵoı», – deıdi. Ol: «Namaz oqydym ǵoı», – dep jaýap beredi. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Biz seniń adamdardyń ústinen attap bara jatqanyńdy kórmedik pe?!» – dep, onyń jaqsy is istemegenine ıshara etedi. Meshitte otyrǵan jamaǵattyń ústinen attap ótý – úlken aıyp ári olardy qurmettemeý bolyp sanalady.

7. Juma namazy tórt rákaǵat súnnet, eki rákaǵat paryz jáne tórt rákaǵat súnnet etip oqylady. Omar (r.a.): «Juma namazy eki rákaǵat. Oraza aıt namazy eki rákaǵat. Qurban aıt namazy eki rákaǵat. Sapar namazy eki rákaǵat. Túgeli osy, qysqarmaıdy. Bul Muhammedtiń (s.ǵ.s.) aıtqany boıynsha»[17], – dedi. Bul hadıste aıtylǵan jumanyń eki rákaǵat namazy paryz.

Abdýlla ıbn Masýdtan (r.a.) rıýaıat etiledi: «Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) juma namazynyń paryzynan aldyn tórt rákaǵat jáne paryzynan soń tórt rákaǵat namaz oqıtyn edi»[18]. Bul tórt rákaǵat súnnet.

Qurmetti jamaǵat, Alla Taǵala barlyǵymyzǵa myzǵymas ıman, paıdaly ilim, adal rızyq, taza júrek berip, eki dúnıede de izgi pendeleriniń qataryna qosqaı! Ámın!

Baqtybaı Beısenbaev
QMDB OQO ókil ımamy