ҚАЗАҚТЫҢ АҚШАМ ҒҰРПЫ
Сөз төркіні
Этимологиялық мәні
Ақшам сөзі – қазақ тілінде тәуліктің күн батқаннан кейінгі уақытын білдіретін термин. Бұл уақыт, күннің ұясына кіріп, қараңғылық түсе бастаған сәтті сипаттайды. Этимологиялық тұрғыдан, "ақшам"сөзі түркі тілдерінде кеңінен таралған және ол «ақ» (жарық) және «шам» (от, жарық көзі) деген сөздерден құралған деп саналады. Бұл екі компонент бірігіп, «жарық түскен уақыт» немесе «жарықтың азайған кезі» деген ұғымды береді. Осылайша, бұл сөз қазақ тілінде кешкі уақытты немесе ымырт мезгілін бейнелеп, күннің батуымен байланысты ерекше уақыт кезеңін білдіреді.
Сөздіктегі ұғымы
Ақшам – кешкі уақыт, күннің батуымен байланысты тәулік кезеңі деп анықталады. Бұл сөз көбінесе діни мағынада қолданылады, өйткені ақшам намазы – бұл күн батқаннан кейін оқылатын намаздың атауы. Ақшам – қазақ мәдениетінде уақытты өлшеудің маңызды кезеңі ретінде қалыптасқан ұғым. Ол халық арасында кешкі ас немесе отбасылық жиындармен байланысты дәстүрлерді сипаттау үшін де жиі қолданылады.
Ақшам ғұрпының мағынасы да осы уақыт кезеңімен тікелей байланысты. Бұл дәстүр бойынша, кешкі уақыт ерекше мәнге ие болып, адамдардың жиналуы, бірге тамақтануы, діни рәсімдерді орындауы маңызды болып саналады. Ақшам кезінде тыныштық сақтау, артық шулы іс-әрекеттерден аулақ болу, үйдің жарығын бәсеңдету сияқты ғұрыптар кеңінен таралған. Бұл ғұрыптар қазақ халқының рухани және әлеуметтік өмірінде маңызды рөл атқарады.
Ақшам ғұрыпының мәні
1. Қазақ халқының уақытты өлшеп, тәулік бойындағы мезгілдерді дәл бөліп атауы – ғасырлар бойы қалыптасқан мәдениеттің бір көрінісі. Әрбір мезгілге атау беріп қана қоймай, сонымен қатар белгілі дәстүрлер мен ғұрыптар да қалыптасқан. Солардың бірі – "Ақшам ғұрыпы".
2. Ақшам – күн ұясына бата бастаған, күннің кешкі мезгілі. Бұл кезде күн көкжиектен асып, айнала алакөлеңке түсе бастайды. Қазақ халқы осы мезгілді "ақшам", "ымырт", "алакеуім" деп атаған. Бұл атаулар уақыт өлшемін ғана емес, сонымен бірге белгілі бір әрекеттерді орындаудың белгісі ретінде де қызмет еткен.
3. Ақшам – қазақ халқы үшін ерекше мәні бар уақыт. Бұл мезгіл – күндізгі тіршіліктің аяқталып, түнгі тынығуға дайындық кезеңі. Ақшам кезінде орындалатын ғұрыптар мен әдет-ғұрыптар "Ақшам ғұрыпы" деп аталады.
4. Ақшам уақытында қазақтар отбасымен жиналып, кешкі ас ішуге дайындалған. Бұл уақытта балалардың сыртта ойнауы шектеліп, үйге кіруі талап етілген. «Ақшамда далада жүруге болмайды» деген сөз тіркесі осы уақытқа байланысты туған.
Мысал ретінде бір әженің немересіне айтқан ескертуін келтіруге болады:
*– Балам, ақшам болды, далада ойнап жүрме! Жын-шайтанның уақыты ғой, үйге кір! Бұл сөздер тек қана тыйым салу емес, сонымен бірге күннің батуы және қараңғылықтың түсуімен байланысты қауіп-қатерлерден сақтандыру мәні бар.
Ақшам мен намазшам
Ақшам уақытында мұсылман жұртының орындауы тиіс міндетті бес уақыт намаздың бірі – ақшам намазы оқылады. Бұл намаздың уақыты күннің ұясына батуынан басталып, күн толық батқанша созылады. Осыған байланысты "намазшам" атауы да жиі қолданылады.
Ақшам кезінде намазды оқу – рухани тазару мен күнделікті тіршілікті аяқтау рәсімі. Қазақ халқының дінге деген құрметі осы уақыт өлшемі арқылы көрініс табады. Қазақтардың айтуынша, намазшам уақыты – тыныштық пен ғибадат кезеңі. Сондықтан бұл мезгілде үй ішінде де тыныштық сақталып, артық әңгіме айтылмайды.
Ақшамдағы қонақ күту дәстүрі
Ақшам уақытында қонақ күту қазақтың ежелгі салттарының бірі болып саналады. Егер ақшам уақытында үйге қонақ келсе, оны құрметтеп, қонақасы беріледі. Бұл – қазақ халқының қонақжайлылығының бір көрінісі. Қонақ келсе, үй иесі дастархан жайып, ақшам уақытында отбасы мен қонақтар бірге отырып ас ішеді. Бұл дәстүрдің негізгі мәні – күннің батуы мен түннің басталуымен бірге адамдардың бір-бірімен тіл табысуы, жақын араласуы.
Қазақ халқының уақыт өлшеміндегі "ақшам ғұрыпы" – ұлттың рухани және мәдени құндылықтарының бір бөлігін құрайды. Ақшам уақыты – күннің батып, түннің түсуімен байланысты болғандықтан, бұл мезгіл ерекше мәнге ие. Ақшам кезінде орындалатын ғұрыптар мен дәстүрлер қазақ халқының табиғатпен үйлесімділігін және рухани байлығын айқын көрсетеді.
Ақшамнан кейінгі уақыт
Ақшамнан кейінгі уақыт – қазақ халқы үшін ерекше кезең. Күн толық батып, қараңғылық түскенде, айнала тынышталып, адамдардың күндізгі істері аяқталады. Бұл уақыттың әртүрлі атаулары бар: "қас қараю," "қараңғы түсу," және "кеш." Осы мезгілде орындалатын дәстүрлер де ерекше.
Іңір және қызыл іңір
Іңір – күн батып, қас қарая бастаған кез. Бұл мезгілдің негізгі белгісі – күннің соңғы жарығы сөніп, аспан мен жер арасындағы шекара анық көрінбей қалған уақыт. Іңірде адамдардың көбісі үйге оралып, отбасымен бірге болуға ұмтылады. Үй ішінде шам жағып, ошақта тамақ пісіріле бастайды.
Қызыл іңір – бұл іңірдің бір кезеңі, толық қараңғылықтың түсуіне дейінгі уақыт. Бұл кезде далада жүру ерекше қауіпті деп саналатын. Қазақтар қызыл іңірді жаман ниеттілердің, жын-шайтанның уақыты деп есептеген. Сондықтан осы уақытта балаларды үйде ұстауға, ал ересектерді артық жүгіріп-жанжалдаспауға шақырған.
Мысалы: әжелеріміз балаларды шақырып: Қызыл іңірде далада жүрме, жамандыққа ұшырап қаласың! –* деп ескерту жасайтын.
Ақшамнан кейінгі тыныштық
Ақшамнан кейін қазақ халқы тыныштық сақтауды дәстүрге айналдырған. Бұл уақытта үй ішінде де, сыртта да дауысты көтеріп сөйлеуге, шулауға тыйым салынған. Қазақтардың түсінігі бойынша, ақшамнан кейінгі уақыт – рухани тынығу кезеңі. Бұл уақытты отбасымен бірге өткізу, үлкендерге құрмет көрсету, түнгі тыныштыққа дайындық кезеңі деп санаған. Сонымен қатар, бұл мезгілде қонақ күту дәстүрі жалғасады. Егер ақшамнан кейін қонақ келсе, оны жылы қарсы алып, құрмет көрсету – әрбір қазақтың міндеті. Қонаққа түнгі ас беріліп, ол құрметпен шығарып салынады. Бұл – қазақ халқының қонақжайлылығының тағы бір айқын көрінісі.
Жарым түн және түнгі ғұрыптар
Түннің ортасы – жарым түн деп аталады. Бұл кезеңде табиғат та, адамдар да толық тыныштыққа көшеді. Жарым түн мезгілі – ертегілер мен аңыздарда ерекше орын алатын уақыт. Қазақ халқының сенімі бойынша, дәл осы уақытта жын-шайтан мен басқа да зұлым күштер күшіне еніп, олардың әсері арта түседі. Сондықтан түн ортасында үй ішінде отты өшірмей, азан шақырып, дұға оқып отырған.
Түнгі мал қарау дәстүрі
Түнде малды қарау, қораның есігін бекіту – қазақтың көшпенді өмір салтында ерекше маңызды ғұрып. Түнде малды қасқырдан және басқа да жыртқыштардан қорғау қажет болған. Осыған байланысты, түнде малды қорғау үшін ауылдың ер азаматтары кезекпен түнгі күзетке шығып отырған. Бұл дәстүр – қазақ халқының табиғатқа бейімделуі мен оның қауіптеріне қарсы тұру қабілетінің көрінісі.
Жарық түсірмеу-тыныштық сақтау
Түнде үй ішінде немесе сыртта артық жарық түсірмеу, от жағып, айналаға айғай-шуға тыйым салу – қазақтардың түнгі тыныштықты сақтау дәстүрі. Мұның мәні – табиғатқа, оның тыныштығына құрмет көрсету және түнгі уақыттың ерекшелігін ескеріп, қауіпті жағдайлардан сақтану. Қазақтардың айтуынша, түнде артық жарық түсіру жын-шайтанды шақырумен тең.
Қазақ халқының уақыт өлшеміндегі ақшам және түн мезгілдері – ұлттық дәстүрлер мен ғұрыптардың маңызды бөлігі. Ақшамнан кейінгі уақыттың әрбір кезеңіне сәйкес әрекеттер, тыйымдар мен наным-сенімдер ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан мұра. Бұл дәстүрлер халқымыздың табиғатпен тығыз байланысын, рухани байлығын және өмір салтының ерекшеліктерін айқын көрсетеді.
Исламдағы ақшам ғұрпы
Исламдағы ақшам ғұрпы ерекше мәнге ие, себебі ол тәуліктің күн батқаннан кейінгі уақытын білдіріп, діни тұрғыдан маңызды кезең болып саналады. Бұл уақыт күннің батып, кештің басталатын мезгілі, ал мұсылмандар үшін бұл мезгілде **ақшам намазын** оқу парыз болып табылады.
Ақшам кезіндегі ырым-тыйымдар
Ақшам кезінде, яғни күн батқаннан кейінгі уақытта қазақ халқы әртүрлі ырым-тыйымдарды сақтап, олардың кейбірін қатты қадағалаған. Бұл тыйымдардың негізгі мақсаты — адамдарды жамандықтан, қауіп-қатерден қорғау және үйге, отбасыға тыныштық пен береке әкелу болып табылады.
1. Ақшамда үй жинамау: Күн батқаннан кейін үй тазалауға, сыпыруға болмайды деп есептеледі. Бұл тыйым үйдегі құт-берекенің кетуіне әкеледі деп саналған.
2. Ақшамда айнаға қарамау: Бұл уақытта айнаға қарауға тыйым салынады, өйткені бұл жамандық шақырады деп сенілген.
3. Ақшамда су төкпеу: Ақшамда далаға су төгуге болмайды. Бұл жын-шайтанды шақырады деген сенім бар.
4. Ақшамда бос ыдысты ұстамау:Қолда бос ыдыс ұстап жүруге болмайды, себебі бұл кедейлікке ұшыратады деп есептелген.
5. Ақшамда босағада тұруға болмайды:
Босағада тұрып сөйлесу, отыру жамандық шақырады деп саналады. Бұл жаман хабар немесе сәтсіздіктерге алып келеді деп сенген.
6. Ақшамда қарыз сұрау және беру: Бұл уақытта қарыз сұрауға немесе беруге болмайды, өйткені бұл берекенің кетуіне себеп болады деп сенген.
7. Ақшамда айқайлауға, шулауға тыйым салынған: Үй ішінде де, далада да ақшам уақытында тыныштық сақтауға тырысқан. Шуға жаман рухтар жиналады деп есептеген.
8. Ақшамда тырнақ алмау: Ақшам уақытында тырнақ алуға болмайды деп сенген, себебі бұл ауруға немесе қиындыққа әкеледі деп есептелген.
9. Ақшамда кір жууға болмайды: Бұл уақытта кір жууға тыйым салынған. Мұндай іс-әрекеттер үйдегі құт-берекенің кетуіне және отбасының әл-ауқатының төмендеуіне себеп болады деп сенген.
10. Ақшамда сыртқа шықпауды ескерту:
Үлкендер ақшам кезінде балаларды далаға жібермеген, бұл кезде жын-шайтандар жүреді деген сенім болған.
11. Ақшамда иттің ұлуы: Ит ақшам уақытында ұлып немесе қатты үрсе, бұл жамандықтың белгісі деп қабылданған. Мұндай кезде дұға оқып, үйді жамандықтардан қорғауға тырысқан.
12. Ақшамда қоқыс шығармау: Ақшамда үйден қоқыс шығаруға тыйым салынған, себебі бұл үйдегі берекенің сыртқа шығып кетуіне әкеледі деп сенген.
13. Ақшамда от жақпау: Бұл кезде от жағуға немесе отын әкелуге болмайды деп есептелген. Бұл да үйдің құты мен берекесіне зиян келтіруі мүмкін деген түсінік бар.
14. Ақшамда қасқыр ұлуы: Егер қасқырдың ұлуын естісе, бұл табиғаттағы бір өзгерістің немесе қатты аяздың белгісі деп қабылданған. Мұндай кезде малға немесе басқа табиғатқа қатысты сақтық шараларын қолданған.
15. Ақшамда қарызды қайтармау: Ақшам уақытында қарыз қайтару да тыйым салынған. Бұл берекенің азаюына және адамның қаржылық қиындықтарға ұшырауына себеп болады деп саналған.
16. Ақшамда құмырсқа көрсе: Құмырсқа ақшамда көрінсе, бұл жақын арада жаңбыр жауатынын немесе табиғаттың бір өзгерісін білдіреді деп есептелген.
17. Ақшамда есік ашық қалдырмау: Үйдің есігін ақшам уақытында ашық қалдыруға болмайды, себебі бұл жаман рухтардың кіруіне мүмкіндік береді деп сенген.
18. Ақшамда тамақ қалдықтарын далаға тастамау: Тамақ қалдықтарын ақшамда далаға төксе, бұл үйдегі берекенің кетуіне және жамандықтың үйге келуіне себеп болады деп сенген.
19. Ақшамда үй ішіндегі шамдарды өшірмеу: Үйде шамдар ақшам уақытында міндетті түрде жағулы болуы тиіс, өйткені бұл үйге тыныштық пен жылылық әкеледі деп есептелген.
20. Ақшамда дастарқанды жинамау: Ақшам уақытында дастарқанды жинап қоюға болмайды деп сенген, себебі бұл үйдегі ырыстың азаюына әкеледі деп есептелген.
21. Ақшамда қабырғаларды қағуға болмайды: Қабырғаларды қағу немесе басқа қатты дыбыстар шығару жамандық шақырады деп сенілген. Үй ішінде тыныштық сақтау қажет деп есептелген.
22. Ақшамда біреуге жаман сөз айтпау: Ақшам уақытында жағымсыз сөздер айтуға немесе біреуге тіл тигізуге болмайды, себебі бұл сөздер іске асып кетуі мүмкін деп қорыққан.
23. Ақшамда құстың ұшуы: Құс ақшамда ұшып келсе немесе қонса, бұл жамандықтың немесе қайғылы оқиғаның белгісі деп саналған. Мұндай кезде дұға оқып, сақтану шараларын жасаған.
24. Ақшамда балаға ескерту жасау: Ақшамда балаларға ұрысуға немесе қатты ескерту жасауға болмайды, өйткені бұл олардың өмірінде қиындықтар тудыруы мүмкін деп сенген.
25. Ақшамда құрбандық шалу: Ақшам уақытында құрбандық шалу ұсынылмаған, себебі бұл үйге жақсылық әкелмейді деп есептелген. Құрбандық тек күндізгі уақытта шалынады.
26. Ақшамда түс жоруға болмайды: Ақшам уақытында көрген түс жамандыққа әкеледі деп есептеліп, оны жоруға тыйым салынған.
27. Ақшамда жаңа бастама бастамау: Ақшамда жаңа іс бастауға немесе маңызды шешім қабылдауға болмайды, өйткені бұл сәтсіздікке ұшыратады деп сенген.
Бұл ырым-тыйымдар қазақ халқының өмірінде маңызды орын алған және оларды сақтау арқылы халық жамандықтан сақтануға тырысты. Бұл тыйымдардың түпкі мәні – отбасының амандығы мен үйдің құт-берекесін сақтау.
Ақшам ғұрпының исламдағы мәні
1. Ақшам намазы: Ақшам уақыты мұсылмандар үшін бес парыз намаздың бірі – ақшам намазының оқылатын уақыты. Күннің батқанын білдіретін бұл намаз уақытында, мұсылмандар Аллаға шүкіршілік етіп, күндізгі уақыттағы істерінің аяқталғанын мойындайды. Ақшам намазы үш ракағат парыз, екі ракағат сүннеттен тұрады.
2. Тазалық пен тыныштық уақыты: Исламда ақшам уақыты тазалық пен тыныштыққа ерекше көңіл бөлуге шақыратын уақыт болып саналады. Бұл кезде адам күндізгі қарбаластан кейін тынығып, рухани тазалыққа ұмтылады. Ақшам намазын оқу арқылы мұсылмандар күнделікті тіршіліктерін тыныштықта аяқтап, Алланың алдында жауапкершіліктерін сезінеді.
3. Шайтаннан сақтану: Ислам сенімінде, ақшам уақыты – шайтанның күшейетін уақыты деп есептеледі. Хадистерде, ақшам кезінде балаларды сыртта ойнаудан тыйып, үйге кіргізу ұсынылады. Бұл уақыт шайтанның адамға әсер ету мүмкіндігі арта түсетін кез ретінде түсіндіріледі.
4. Берекелі уақыт: Ақшам – берекелі уақыт. Бұл уақытта үйде отбасы мүшелері жиналып, бір-бірімен бірге болуға ерекше мән береді. Үйде бейбітшілік пен тыныштық орнап, бұл уақыт отбасылық дұғалар мен діни рәсімдерді орындауға қолайлы деп есептеледі.
5. Рухани маңыз: Ақшам – рухани тәрбиеге және Аллаға жақындауға арналған уақыт. Бұл кезеңде адамның жүрегі тынышталып, күндізгі іс-әрекеттерін таразылай отырып, кешірім сұрауға, шүкіршілік етуге мүмкіндік алады.
Исламдағы ақшам ғұрпының осындай рухани және практикалық мәндері оны мұсылмандардың күнделікті өмірінде маңызды етіп көрсетеді. Ақшам уақытын қадірлеп, осы ғұрыптарды орындау – Исламның рухани байлығын сезінудің бір жолы болып табылады.
Болат БОПАЙҰЛЫ
