ҚАЗАҚТЫҢ ҮРКЕР ШОҚ ЖҰЛДЫЗЫ АРҚЫЛЫ АУА РАЙЫН БОЛЖАУЫ

Үркер шоқ жұлдызы – қазақ мифологиясындағы жұлдыздар шоғырын білдіреді. Үркердің жерге түсуі деген халық арасында метеорологиялық және астрономиялық құбылыстармен байланысты ұғым қалыптасқан.

Дәстүрлі түсінік бойынша, Үркер (Плеяды) жыл сайын белгілі бір кезеңдерде көкжиекте көрінеді және батады. Көктем мен жазда Үркер көкжиекте болмайды, яғни ол "жерге түсті" деп есептеледі. Бұл уақытта Үркер түнде көрінбейді, өйткені ол күннің артында жасырылған. Күз бен қыс мезгілдерінде Үркер қайтадан түнде көрініп, "аспанға көтерілді" деп саналады.

Осылайша, Үркер жерге түсетін уақыт – шамамен мамыр мен маусым айларына сәйкес келеді.

Қазақ халқында Үркер жұлдыздарының қозғалысы мен көрінуіне байланысты көптеген түсініктер мен болжамдар бар. Олар ауыл шаруашылығы, ауа райы және басқа да табиғат құбылыстарына байланысты болғандықтан, қазақтар Үркерге ерекше мән берген.

Үркердің жерге түсуі:

Үркер жұлдызының көктем мен жаз мезгілдерінде көкжиекте көрінбеуі "Үркердің жерге түсуі" деп аталады. Бұл шамамен мамырдың ортасынан маусымның аяғына дейінгі аралықта болады. Осы кезде Үркер күннің жарығында көрінбейді, яғни, ол аспанның күндізгі жарығында жасырынған сияқты болып, түнде көрінбейді. Бұл кезде ауа райы өзгереді.

Үркердің қайта көтерілуі:

Тамыз айының соңынан бастап, Үркер қайтадан түнгі аспанда көріне бастайды. Бұл уақытта ол шығыстан таңғы уақытта көтеріледі. Үркер жұлдызы көрінгеннен бастап, жаз салқын тарта бастайды. Күзге қарай ол түнгі аспанның маңызды жұлдыздарының бірі болып, көзге көрініп, хақ аспанда ерекше жарқырап жанып тұрады. Қазақтағы “Үркерлі айдың бәрі қыс” деген мақал содан туған.

Үркердің көкжиекте көрінуі немесе жасырынуы ауыл шаруашылығындағы жұмыстармен тығыз байланысты. Мысалы, Үркердің жерге түсуі шөп шабу мен малды көктемгі жайылымдарға шығару уақытымен сәйкестендірілсе, Үркердің қайта көтерілуі күзгі егін жинау жұмыстарымен байланыстырылған.

Үркер (Плеяды) жұлдыздар шоғыры мамыр айының ортасынан бастап көрінбей кетеді. Нақтырақ айтқанда, шамамен 16-18 мамырдан бастап Үркер күннің артында жасырылып, түнде көрінбейтін болады. Бұл кезең маусым айының соңына дейін жалғасады. Осы уақыт аралығында Үркер жұлдызының көкжиекте көрінбеуі "Үркердің жерге түсуі" деп аталады. Тамыз айының соңына қарай Үркер қайтадан таңғы аспанда шығыстан көріне бастайды, яғни, ол қайтадан аспанға көтеріледі.

Тоғыс сыры

"Тоғыс" – қазақ халқының дәстүрлі күнтізбесінде қолданылған астрономиялық ұғым. Бұл ұғым Үркер жұлдызының Аймен, Күнмен немесе басқа жұлдыздармен белгілі бір кезеңде бір сызықтың бойында орналасуын білдіреді. Тоғыс қазақтың күнтізбесінде және ауа райын болжауда маңызды рөл атқарған.

Тоғыстың маңыздылығы

1. Күнтізбелік есептеулер:Тоғыс күнтізбелік айларды және шаруашылық жұмыстардың уақытын анықтауда қолданылған. Халық тоғыстарға қарап, мал төлдету, егін егу, шөп шабу сияқты жұмыстардың уақытын белгілеген.

2. Ауа райын болжау: Тоғыс күндерін бақылау арқылы ауа райын болжаған. Тоғыстың уақытын білген адамдар ауа райының өзгерісін алдын ала сезіп, дайындалған.

3. Мифологиялық және мәдени мәні:

Тоғыстарға байланысты көптеген аңыздар мен әңгімелер болған. Бұл құбылыстар халықтың тұрмысында, мәдениетінде және дінінде ерекше орын алған.

Тоғыс түрлері

1. Айдың Үркермен тоғысуы: Ай айына бір рет Үркер жұлдыздар шоғырымен тоғысады. Бұл құбылыс "Айдың тоғысы" деп аталады.

2. Күннің Үркермен тоғысуы: Бұл құбылыс жылына бір рет болады және ол көктемде, шамамен 16-18 мамырда орын алады. Осы уақытта Үркер күннің артында жасырылып, көрінбей қалады.

Тоғысты есептеу:

Тоғысты дәстүрлі қазақ күнтізбесінде есептеу үшін, адамдар Үркердің көкжиектегі қозғалысын және оның Аймен немесе Күнмен орналасуын бақылаған. Қазіргі заманда астрономиялық кестелер мен есептеулер арқылы тоғыс уақытын нақты анықтауға болады. Тоғыстар халықтың тіршілігінде маңызды рөл атқарып, оларды түсіну мен бақылау күнделікті өмірді жоспарлауда маңызды болған.

Қырық күн шілде – қазақ халқының дәстүрлі ұғымында жаздың ең ыстық кезеңін білдіреді. Бұл кезең маусымның соңынан бастап тамыздың ортасына дейін созылады. Ең қызу, ең қапырық күндер деп саналады, себебі бұл уақытта ауа райы өте ыстық және құрғақ болады.

Қырық күн шілде туралы көптеген мақал-мәтелдер мен әңгімелер бар, оларда осы кезеңнің қаншалықты маңызды екендігі айтылады. Мысалы, егін шаруашылығында бұл уақыт ерекше маңызды болып саналады, өйткені шілденің ыстығы егіннің пісіп-жетілуіне ықпал етеді. Сондай-ақ, бұл кезеңде көшпелі қазақ халқы жайлаудағы салқын әрі жайлы орындарға көшіп, ыстықтан сақтануға тырысатын. Осылайша, қырық күн шілде қазақ халқының тұрмысында маңызды рөл атқаратын уақыт болып табылады.

Қырық күн шілде ұғымы қазақ халқының тұрмысында үлкен орын алады және бұл кезеңге байланысты көптеген әдет-ғұрыптар, наным-сенімдер мен халықтық тәжірибе қалыптасқан.

1. Ауа райы мен табиғат ерекшеліктері:

Бұл кезеңде ауа райы өте ыстық болып, күннің ұзақтығы ең жоғары деңгейге жетеді. Түндері де жылы болады, ал жауын-шашын сирек түседі. Сондықтан, бұл уақытты халық арасында "шілденің шыжығы" деп те атайды.

2. Ауыл шаруашылығы: Қырық күн шілде егін мен мал шаруашылығы үшін маңызды кезең болып табылады. Егіннің пісуі, шөптің шабылуы, малдың жайылымы осы уақытқа тура келеді. Халық шөп шабу мен егін жинау жұмыстарын атқарады. Ыстық ауа райы өнімнің тез пісіп-жетілуіне әсер етеді.

3. Денсаулық сақтау: Ыстық кезең болғандықтан, денсаулыққа ерекше көңіл бөлінеді. Дәстүрлі түрде адамдар жеңіл киім киіп, салқын су ішіп, өздерін күн сәулесінен қорғауға тырысады. Күннің астында ұзақ уақыт болмауға, көлеңкеде демалуға тырысады.

4. Дәстүрлі мерекелер мен ойындар: Бұл кезеңде қазақтар арасында түрлі той-мерекелер, ас беру, қымызмұрындық сияқты дәстүрлі шаралар өткізіледі. Жастар арасында түрлі ұлттық ойындар ұйымдастырылады, бұл халықтың рухани өміріне серпін береді.

5. Мифология және наным-сенімдер:

Қырық күн шілде туралы әртүрлі мифтер мен наным-сенімдер де бар. Мысалы, халық арасында шілденің ортасында жаңбыр жауса, ол "қырық күн шілдені бұзады" деп сенеді, яғни, ыстық кезеңнің аяқталуын білдіреді.

Қырық күн шілде қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде табиғатпен тығыз байланысты өмір салтының көрінісі болып табылады. Бұл кезеңдегі ауа райының ерекшеліктері халықтың өміріне, шаруашылығына және мәдениетіне үлкен әсер етеді.

Болат БОПАЙҰЛЫ