АТ МІНГІЗУ

Сөз төркіні

"Ат мінгізу" дәстүрінің этимологиялық мәні мен сөздіктегі ұғымын түсіну үшін алдымен қазақ тіліндегі сөздердің түп-тамырына және осы дәстүрдің мағынасына назар аудару қажет.

Этимологиялық мәні

Ат: Қазақ тіліндегі "ат" сөзі жылқы малының атауын білдіреді. Қазақ халқы үшін жылқы малы тарихи тұрғыдан үлкен маңызға ие, себебі ол көлік құралы, азық-түлік және мүліктік байлық ретінде қолданылған.

Мінгізу: "Мінгізу" сөзі "мінгіз" етістігінен жасалған, ол "біреуді атқа отырғызу" деген мағынаны білдіреді. Бұл жерде "мінгізу" етістігі арқылы іс-әрекеттің орындалуы және оған байланысты құрмет көрсету актісі айқындалады.

Сөздіктегі ұғымы

"Ат мінгізу" тіркесі қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мынадай мағыналарға ие.

Құрмет көрсету: Ерекше сый-сияпат ретінде біреуге ат беру арқылы оның мәртебесін арттыру, құрмет көрсету.

Алғыс білдіру: Қол ұшын берген, көмек көрсеткен адамға ризашылық білдірудің белгісі ретінде ат сыйлау.

Қарым-қатынас нығайту: Екі жақтың арасындағы достықты, ынтымақтастықты арттыру мақсатында ат сыйлау.

Дәстүрдің мазмұны

"Ат мінгізу" дәстүрі қазақ халқының әлеуметтік-мәдени өмірінде ежелден атқарылып, күні бүгінге дейін жақсы салтын сақтап келе жатқан ең озық дәстүнлерінің бірі деуге болады. Ол тек материалдық сыйлық берумен шектелмей, терең рухани мағызға да ие.

Құрмет пен ризашылық: Бұл дәстүр арқылы қоғамдағы ерекше тұлғаларға немесе жақын адамдарға деген құрмет пен ризашылық білдіріледі.

Әлеуметтік байланыстарды нығайту: Ат мінгізу арқылы екі жақтың арасындағы байланыс нығайып, қоғамдағы татулық пен ынтымақ артады.

Салт-дәстүрді сақтау: Бұл дәстүр қазақ халқының байырғы салт-дәстүрлерін сақтау және ұрпақтан-ұрпаққа жалғастыру мақсатын да көздейді. "Ат мінгізу" қазақ халқының тарихи, мәдени және әлеуметтік өмірінің ажырамас бөлігі болып табылады. Ол халықтың кеңпейіл, қонақжай, жомарт, сыйластыққа бейім екенін көрсететін маңызды дәстүрлердің бірі саналады.

"Ат мінгізу" дәстүрі – үлкенге құрмет көрсету, сый-сияпат жасау, немесе алғыс айту мақсатында орындалады.

Ат мінгізу дәстүрінің негізгі мәні:

1. Құрмет пен мәртебе : Ат мінгізу – адамның мәртебесін көтеру және оған деген ерекше құрмет көрсету белгісі. Көбіне батырларға, ақсақалдарға, немесе елге еңбегі сіңген адамдарға ат мінгізіледі.

2. Қонақжайлық пен сыйластық: Қонақжай қазақ халқы келіп-кеткен қадірлі қонақтарына ат мінгізу арқылы ерекше сый-құрмет көрсетеді. Бұл қонаққа деген үлкен құрметтің белгісі болып саналады.

3. Достық пен ынтымақтастық: Ат мінгізу арқылы екі ел арасындағы, екі рудың арасындағы достық пен ынтымақтастықты нығайту мақсаты да көзделеді. Бұл дәстүр арқылы бір-біріне деген сенім артып, қарым-қатынас күшейе түседі.

4. Алғыс айту мен ризашылық білдіру: Ат мінгізу – үлкен жақсылыққа немесе көмекке алғыс айту, ризашылық білдірудің бір жолы. Мысалы, біреудің көмегі үшін немесе жасаған жақсылығы үшін ат мінгізу дәстүрі орындалады.

5. Сыйлық ретінде: Той, мереке, ерекше іс-шаралар кезінде құрметті қонақтарға, туыс-туғандарға, құдаларға ат мінгізу дәстүрі бар. Бұл сыйлық ретінде беріліп, екі жақтың қарым-қатынасын нығайтады.

6. Ерекше оқиға немесе жағдай: Белгілі бір оқиғаға байланысты, мысалы, батырлардың ерліктерін атап өту, салтанатты шараларда ерекше жағдайларда ат мінгізу дәстүрі орын алады.

Мінгізетін аттың сыйпаты

1. Ақсақ-тоқсақ, шонақ, ауыру болмауы шарт: Берілетін аттың дені сау, жарамды болуы қажет. Жарақаттанған немесе денесінде ақаулары бар ат сыйға тартылмайды.

2. Арық көтерем болмауы шарт: Аттың семіз, күшті және жарамды болуы тиіс. Арық, әлсіз ат сыйға тартылмайды.

3. Ұрланған болмауы шарт: Сыйлыққа берілетін аттың заңды түрде иелік етілуі маңызды. Ұрланған немесе күмәнді жолмен алынған ат беруге болмайды.

4. Жүйрік, жорға, жүрісті ат болуы керек: Аттың шапшаңдығы, жорғалығы және жүрісінің жақсы болуы маңызды. Жүйрік аттар – бәйге кезінде жеңіске жететін аттар, ал жорға аттар – жайлы және бірқалыпты жүрісімен ерекшеленетін аттар.

5. Келесті ат болуы керек: Аттың күшті, епті және ұзақ сапарларға жарамды болуы қажет.

6. Түсі мен мінезі жақсы ат болуы керек: Сыйға берілетін аттың түсі мен мінезі де маңызды рөл атқарады. Қарапайым қазақ түсінігінде аттың түсі мен мінезі оның қасиеттерін айқындайды, сондықтан жақсы мінезді және көзге әдемі көрінетін ат таңдалады.

7. Бие( ұрғашы ат) сыйға, мінгізуге бермейді. Олай етсе сыйдың құны түседі.

Сыйлыққа берілетін аттың жоғары сапалы болуы дәстүрдің әлеуметтік және мәдени маңыздылығын көрсетеді. Бұл талаптар сый-сияпаттың шынайылығын, сыйластықты және құрметті айқындайды. Жақсы ат беру арқылы құда-құдағилар немесе сый беруші мен сый алушы арасындағы қарым-қатынас нығаяды және татулық, достық орнайды.

Ат мінгізу дәстүрі қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарына негізделген барлық шарттарды қатаң орындайды. Бұл талаптар арқылы қазақ қоғамы сый-сияпаттың маңыздылығын және оған деген құрметін көрсетеді.

Тарихта ат мінгізген тұлғалар

Қазақ тарихында елі сыйлап ат мінгізген тұлғалар жетіп жатыр. Бір - екуін атап өтейік.

1. Қабанбай батырдың жауынгерлік ерліктерін мойындау үшін және оған деген құрмет белгісі ретінде бірнеше рет ат мінгізілгені туралы деректер бар. Оның батырлығы мен ел қорғаудағы еңбегі үшін осындай құрмет көрсетілген.

2. Абылай ханға көптеген рулардың басшылары мен батырлары ат мінгізген. Бұл оның ел басқарып отырғанына және қазақ хандығының нығаюына қосқан үлесіне деген құрметтің белгісі.

3. Әбілқайыр ханға да оның жорықтарындағы жеңістері мен хандықты басқарудағы табыстары үшін көптеген мәрте ат мінгізілген. Бұл оның хандықтағы беделін арттыру үшін жасалған.

4. Құрманғазы Сағырбайұлына күйшілік өнері үшін де ат мінгізген. Оның музыка саласындағы еңбектері мен қазақ өнеріне қосқан үлесі жоғары бағаланған. Бұл мысалдар қазақ халқының тарихи тұлғаларға деген құрметін, олардың еңбегін жоғары бағалауын және ат мінгізу дәстүрінің қаншалықты маңызды болғанын көрсетеді.

Құдалықта ат мінгізу салты

Құда-құдағиға ат мінгізу – қазақтың құдалық рәсімдерінде ерекше орын алатын дәстүр. Бұл дәстүр құдалар арасындағы сыйластық пен құрметтің белгісі ретінде атқарылады. Құда-құдағиға ат мінгізудің негізгі мәні мен себептері мынадай.

1. Сыйластық пен құрмет: Құдаларға ат мінгізу арқылы екі жақ бір-біріне деген сыйластық пен құрметті көрсетеді. Бұл құдалықтың нығаюына және екі отбасының арасында мықты байланыс орнатуға септігін тигізеді.

2. Қуаныш пен мереке: Үйлену тойында құдалардың қатысуы үлкен қуаныш пен мереке ретінде саналады. Құда-құдағиға ат мінгізу сол қуаныштың белгісі ретінде орындалады.

3. Әлеуметтік мәртебе: Құдаларға ат мінгізу олардың әлеуметтік мәртебесін арттырады және екі отбасының арасындағы қарым-қатынастың жоғары деңгейін көрсетеді.

4. Татулық пен ынтымақ: Бұл дәстүр құдалар арасында татулық пен ынтымақты күшейтуге бағытталған. Құдаларға берілген аттар олардың арасындағы достық пен қарым-қатынасты нығайтады.

5. Сыйлық ретінде: Ат мінгізу дәстүрі құдаларға ерекше сыйлық ретінде қарастырылады. Бұл құдалықтың басты атрибуттарының бірі болып табылады және екі жақтың бір-біріне деген ықыласын білдіреді.

6. Келісім мен келіссөз: Кейде ат мінгізу келіссөздер барысында немесе келісім шарттарын бекіту кезінде орындалады. Бұл құдалардың арасындағы келісімнің берік екендігін көрсету мақсатында жасалады.

Заманауи түрі

Қазіргі сәтте машина мінгізу, ат мінгіу орнында атқарылып жүрген жаңа дәстүр болып саналады.

 

 Болат БОПАЙҰЛЫ