ҚАЗАҚТЫҢ АЙДАУЫЛ ДӘСТҮРІ

Сөз төркіні

Этимологиялық мәні

«Айдауыл» сөзі қазақ тілінде «айдау» және «ыл» қосымшаларынан құралған. «Айдау» — «көлік жүргізу», «тасымалдау», «құмдағы және шөлдегі ұзақ жолдарды өту» деген мағыналарды білдіреді. Осыдан, «айдауыл» — «тасымалдауды күзетумен айналысатын әскери жасақ» деген мағына шығарылады. Бұл термин қазақ қоғамында көлік құралдарын, жүк пен тұтқындарды қауіпсіз тасымалдау, оларды қорғау және тәртіпті сақтау үшін ұйымдастырылған арнайы әскери немесе қоғамдық топты білдіреді.

Сөздіктегі ұғымы

Қазақ сөздіктерінде «айдауыл» сөзі екі негізгі мағынада қолданылады:

1. Әскери жасақ: Айдауыл — көлікті, жүкті, тұтқындарды немесе қамалғандарды күзету және алып жүру мақсатында

ұйымдастырылған әскери команда немесе бөлімше. Бұл жасақтар қауіпсіздікті қамтамасыз етіп, тәртіпті сақтап, қажетті жүк пен адамдарды белгіленген орынға қауіпсіз жеткізу үшін жауапты болды.

2. Теңіз және әскери контекст: Айдауыл теңіздегі немесе әскери операциялардағы арнайы қорғау жүйесін білдіреді. Бұл мағынада айдауыл ұрыс кемелері мен ұшақтарының тікелей қорғауымен теңізде немесе әскери экспедицияларда бірлесе жүруді қамтамасыз ететін көлік және көмекші кемелерді қамтиды.

Айдауылдың этимологиясы мен сөздіктегі анықтамалары оның қазақ қоғамындағы маңызды рөлін және функциясын көрсетеді, сонымен қатар тарихи және мәдени контексте пайдаланылуын айқындайды.

Айдауыл — Қазақ даласындағы әскери жасақ

Айдауылдың әскери мақсаттары

Айдауыл — қазақ даласында көліктер мен жүктерді, сондай-ақ тұтқындарды қауіпсіз жеткізу үшін ұйымдастырылған әскери команда немесе бөлімше. Айдауылдың қызметі әсіресе маңызды болды, себебі ол халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, тәртіпті сақтау және заңсыз әрекеттерді алдын алу мақсатында жұмыс істеді. Мысалы, 18-ғасырдағы Қабанбай батырдың әскери жорықтарында айдауылдың рөлі ерекше болды. Қабанбай батырдың әскерлері жауынгерлік сапарларда және ел қорғауда айдауыл жасақтарын ұйымдастырып, қымбат бағалы жүктері мен тұтқындарды қауіпсіз тасымалдады.

Айдауылдың қоғамдық рөлі

Айдауыл қазақ қоғамында қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету үшін маңызды болды. Тұтқындарды қорғау және көлік құралдарын қауіпсіз тасымалдау халықтың тыныштығын сақтау үшін қажет еді. Мысалы, 19-ғасырда Жанқожа Нұрмұхамедұлының көтерілісі кезінде айдауыл жасақтары көтерілісшілердің қозғалысын бақылап, тұтқындарды қорғау үшін ұйымдастырылды. Айдауылдың қызметі әсіресе үлкен жорықтар мен саяси оқиғаларда маңызды рөл атқарды.

Айдауылдың теңіздегі қызметі

Теңізде айдауылдың қызметі әскери кемелер мен ұшақтардың қорғанысымен жүзеге асырылды. Қазақ даласында теңіз айдауылы негізінен сауда жорықтарында және әскери экспедицияларда қолданылды. Мысалы, Сұлтан Бейбарыс кезеңіндегі теңіз жорықтарында айдауыл жүйесі арқылы сауда кеме және әскери кемелердің қауіпсіздігі қамтамасыз етілді.

Айдауылдың мәдени әлеуметтік мәні

Айдауыл қазақ қоғамында мәдени және әлеуметтік өмірдің маңызды бөлігі болды. Айдауылдың қызметі халықтың әлеуметтік құрылымында, дәстүрлерінде және қоғамның қауіпсіздігінде маңызды рөл атқарды. Мысалы, Кенесары Қасымұлының көтерілісі кезінде айдауыл жасақтары көтерілісшілердің және тұтқындардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін арнайы ұйымдастырылды. Бұл айдауылдардың халықтың сенімін қалыптастырып, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды сақтау үшін маңызды болды. Бұл мәтінде айдауылдың тарихи оқиғалардағы рөлін көрсететін нақты мысалдар келтірілді, сондай-ақ батырлардың айдауыл қызметіне қатысты мысалдары қамтылды.

Исламда айдауыл дәстүрінің негіздері бар

Исламда «айдауыл» дәстүрі арнайы терминмен аталмаса да, оның эквиваленттері мен ұқсас қызметтер бар. Ислам тарихында және мәдениетінде көліктерді, жүктерді және тұтқындарды қорғау мен қауіпсіз тасымалдау үшін түрлі ұйымдастырулар мен әскери дәстүрлер қолданылған.

Исламдағы қорғау тасымалдау дәстүрлері

1. Халифат Әскерлері: Ислам тарихында халифат әскерлері мен әскери жасақтар көлік құралдары мен жүктерді, әсіресе әскери немесе саяси мақсатта маңызды заттарды қорғау үшін арнайы ұйымдастырылған. Бұл дәстүр исламның алғашқы кезеңдерінен бастау алады, соның ішінде Ұлы Құдыс жорығы (632-640 жылдар) сияқты әскери операцияларда көліктерді қорғау үшін айдауылдар қолданылған.

2. Сапарлар мен жорықтар: Ислам дәуірінде ұзақ сапарлар мен жорықтар кезінде жүк пен тұтқындарды қорғау үшін арнайы жасақтар мен айдауылдар ұйымдастырылған. Мұндай жасақтар қауіпсіздікті қамтамасыз ету және түрлі қауіптерден қорғау мақсатында жұмыс істеген.

3. Құқықтық және әлеуметтік жүйелер: Ислам құқық жүйесінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін арнайы құқықтық және ұйымдастырушылық жүйелер бар. Мысалы, ислами құқықта қоғамдағы тәртіпті сақтау және адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында арнайы тәртіп сақшылары мен қорғаныс жүйелері енгізілген.

Исламдағы осы ұқсас дәстүрлер мен жүйелер айдауылдың қызметіне сәйкес келетін элементтерді қамтиды, бірақ терминология мен нақты ұйымдастыру формалары ислам мәдениетіне тән ерекшеліктермен сипатталады.

 

Болат БОПАЙҰЛЫ