ALASh ZIIaLYLARY DINGE QALAI QARADY?
Qazir memleketshildikti az oılaıtyn, el týraly sóılegende qısynsyzdyqqa jıi jol beretin sabazdar otandyq din tarıhyn burmalap túsindirip júr. Árıne, ókinishke qaraı! Keńestik qıyn jyldary danyshpan Muhań – Muhtar Áýez amalsyz aıtqan «Abaıdyń dini – aqyldyń dini» degen tezısti qate dolbarlaǵannan shyqqan «din basqa, aqyl basqa» degen beıdaýa paıym qazaq qalalaryndaǵy minberli oryndardan jyraq ketpedi. Taıaýda almaǵan ataǵy, otyrmaǵan qyzmeti qalmaǵan aqsaqal jasyndaǵy bir akademık osylaı dep tur. Bul – ǵylym sózine parodııa ǵoı.
Taǵy da birer mysal. Nege ekenin bilmedik, abaıtanýdyń qazirgi qaısybir mamandary Shyǵysty, dana aqynnyń dinshildigin aýyzǵa ala otyryp, «Qazaq jerine ıslam kúshpen kelgen, ol eski jádigerlikterimizdi túgel joıdy» dep, túıeden túskendeı qoıyp qalady. Dál osy sóz sanamyzǵa «áke-sheshem beker úılengen, men odan da jaqsy adamdardan týatyn edim» degendeı bolyp qabyldanady. Qazaqstan fılosof-ǵalymdarynyń maqala-eńbekterin qarańyz: «táńirshildik din» degennen kóz súrinedi. Baıyptap kórińizshi, aıtalyq, ertedegi túrik dáýirinde babalarymyz bir mezgilde kókke, aıǵa, kúnge, otqa, sýǵa t.b. tabyndy. Sonda, «táńirshildik din» qaıda? Qazir bárimizdiń kózimiz ashyq, muny ǵylymda «putqa tabyný» nemese «májýsılik» deıdi. Sol kezden aýysyp, Abaıǵa jetken Táńir sózdik uǵym retinde Allanyń balama ataýy ǵana bolyp tur (parsydan engen Qudaı sózi sııaqty).
Otandyq gýmanıtarlyq ǵylymnyń tisi bata almaı júrgen áıgili Qarahan dáýirindegi ıslamdyq túrik qundylyqtaryn bylaı qoıǵanda, Asan qaıǵydan Abaıǵa deıingi kórkem sózimiz, rýhanııatymyz din qýattaıtyn ǵylymmen, tanymmen sýarylǵan. Alaıda, el qorǵaý, qıly joryq pen kúres, otarshyldyq azap dáýirinde «oıpań jerge on otaý, qyrań jerge qyryq shatyr» tigip, meshit-medreseniń shýaǵyn shashatyndaı, dindi bılik pen aqyldyń jolbasshysy etetindeı ýaqyt boldy ma?.. Sóıte tura, «musylman men káýirdiń arasyn ótip buzyp din ashqan» alash balasy az shyqpaǵanyna tarıh kýá. Alaıda shyndyqtyń aty – shyndyq, Kókbaı aqynnyń deregine qaraǵanda, hakim Abaı «Mysyrdan tóte jolmen oqý shyqty, Sol qashan keledi dep shóldeýshi edi». Bul – áý bastaǵy ǵylymy men bilimi myqty ıslamǵa qaıtý jáne ony jańasha serpiltý (jádıtshildik) joly edi. Qazaq dalasyna bul soqpaq Qyrym tatary Ysmaıyl Ǵaspyralynyń (Ismaıl Gasprınskıı) «Tárjimany» arqyly tartyldy. Alash qaıratkerleri Batys pen Shyǵysty teń tutqan, ǵylymı ıslamdy ómiriniń mánine aınaldyrǵan Ismaıl Gasprınskııdiń shekpeninen shyqty.
Alash kóshbasshysy Álıhan Bókeıhan 1910 jyly ımperatorlyq Reseıdiń kóptomdyq tarıhnamasynda jarııalaǵan «Qazaqtar» atty eńbeginde mynandaı málimet keltiredi: Aqmola oblysynyń bir musylman azamaty dinimizdi túgenshe degen svıashennık qorlady dep Omby Arhıpastyryna aryz jazady. Al, bul dinı oryn: «Batyl aryzqoı qazaq Túrkııada emes, pravoslav-hrıstıan dinindegi Reseıde turatynyn umytqan eken. Ózgerissiz qalsyn!» degen qarar qabyldaıdy. Álıhan búı deıdi: «Men qazaqtarǵa L.N.Tolstoı týraly aıtyp berip edim, olar qobdıynan álgi qarardy shyǵaryp, «sirá, Tolstoıyńyz orys emes, musylman shyǵar, áıtpese, orys dinine pikirin bildire almas edi» dedi».
Á.Bókeıhan eńbeginen qazaqtar tuńǵysh ret patsha ókimeti saıasatyna qarsy proklamatsııany (1905 jylǵy Petıtsııadan áldeqaıda buryn) 1902-1903 jyldar shamasynda jazǵanyn bilemiz. «Qazaqtyń birinshi proklamatsııasynda orys ókimetiniń ıslam dinine jasap jatqan zorlyǵy men hrıstıandandyrý saıasatyna bir kisideı qarsy turýǵa shaqyrdy. Bul ıdeıa proklamatsııada jalań aıtylmaı, orystandyrý saıasatyna baılanysty naqty faktilermen dáleldengen. 1902 jyldan endirilgen «krestıan nachalnıgi» júıesine, eldegi resmı mektepterdegi arab tili men jazýyn qoldanýǵa tyıym salynýyna qarsylyq bildirgen. Ótinish qanaǵattandyrylmaǵan soń, halyq proklamatsııa avtorlary aıtqan ımansyz sharalardyń júzege asatynyna kózi jetken», – dep kórsetedi Álıhan. Osy zertteýinde Á.Bókeıhan 1903 jyldan bastap dindarlar qýǵyndaldy, kitaptary tárkilendi degen keıingi Sadýaqas Ǵylmanı jazbasyn tolyq rastaıtyn dálel keltiredi.
Alash balasyna úlgili Naýan hazirettiń tarıhı ornyn orys úshin Lomonosov qandaı bolsa, qazaq úshin sondaı degen Álıhan: «Proklamatsııaǵa baılanysty qazaqtyń áıgili ıgi jaqsylaryn, moldalary men jańasha oqyǵan muǵalimderin alǵash ret saıası turǵydan resmı tintidi. Kitaptary, hat-jazbalary tárkilendi. Biraq, olardy 2-3 jyldan soń azattyq kúnderi qaıtaryp berdi. Naýryzbaı (el ony qurmettep sypaıy atpen Naýan deıdi) Talasuly shákirtterimen birge jer aýdaryldy», – dep jazady. Kúrdeli kezeńniń zııalylary, Á.Bókeıhan pikirinshe, 1905 jyly 17 sáýirdegi «Senim tózimdiligi týraly» Jarlyqtan soń kózqaras-tujyrymdaryn ashyq bildire bastaǵan. Qaıratker ult oqyǵandaryn ekige bóledi: biri – «batysshyldar», olar orys ádebıetin oqyp óskender, batys mádenıetimen halqyn aǵartqysy jáne kórkeıtkisi kelgender, dindi ekinshi kezekke qoıýshylar, 17 sáýir jarlyǵyna úmit artýshylar; ekinshisi – «túrikshilder» (tıýrkofılder), bular – dindi birinshi kezekke qoıýshylar, ǵylym-bilim men dindi birtutas dep qaraýshylar, dindik birlik pen ulttyq birlikti teń kórýshiler. Álıhan osy eki toptyń sońǵysynyń qatary kóp dep kórsetedi. Buǵan qosymsha ol: «Qazaq dalasyndaǵy orystandyrý saıasatynyń osy kezge deıin jalǵasyp kelýi munda batys aǵartýshylyǵy men mádenıetine salqyn kózqaras týǵyzǵan», – deıdi.
Joǵarydaǵy Á.Bókeıhan oılarynan mynandaı tujyrym jasaýǵa bolady: birinshi, 1905 jyldary, tipti biz shartty túrde mejelegen 1911 jylǵa deıin qazaqtyń oqyǵan qaýymy (Álıhan da bir sózinde shyǵyssha oqyǵandardyń esepke alynbaı júrgenin eskertedi) ári-sári kúı keshken, izdengen; ekinshi, basymdylyq tabıǵı túrde Shyǵys, ıakı, ıslam jaǵynda bolǵan. Osy tujyrymdy mysalmen de dáleldeý qıyn emes.
Musylmandyq aǵartýshylyqqa túsinispenshilikpen qaraǵan Á.Bókeıhannyń saıası-qoǵamdyq qyzmeti men sanaly ǵumyryndaǵy áriptesteri men pikirlesteriniń ishinde Á.Baıtursynuly men M.Dýlatulynyń orny bólek. Endi, osy tulǵalardyń alǵashqy «Oıan, qazaq» pen «Qyryq mysal», keıingi «Masa» men «Azamat» kitaptaryn alyp qaraıyq. Munyń qaı-qaısysy da halyqty aǵartýǵa, oıatýǵa baǵyt ustaǵan. Eshqaısysy dinsiz de ómir súremiz demeıdi. Qaıta dindi saqtaýdy ultty saqtaýmen teń qaraıdy. Ahmettiń «Masa» eńbegine engen «Jıǵan-tergen» óleńinde: «Moldalarda ne ǵamal?..» – degen suraq bar. Suraqtyń dál osylaı qoıylýy jáne oǵan qaıtarylǵan jaýap A.Baıtursynulynyń ıslamǵa ál-Marjanı, I.Gasprınskııshe qaraǵanyn, jádıtshildiktiń qazaq nusqasyn qalyptastyrýǵa jumylǵanyn kórsetedi. Al, M.Dýlatuly «Úlkenimiz qadımlyqqa jazylyp, Jádıt degen partııada jas boldyq», – dep bul aǵymdy qoldaý qajettigin ashyq aıtady. Áıtkenmen de, osy qaıratkerlerdiń jádıtshildiginde dabyra da, daqpyrt ta joq, túsindirý yńǵaıyndaǵy dabyl jáne óz halqynyń jaǵdaıyna sáıkes is bar. Bulardyń jádıtshildiginiń zaıyrlyǵy basym.
Jádıtshildikti úırený negizinen tikeleı I.Gasprınskıı eńbekterin jáne Qazannyń jańasha oqyǵandarynyń gazet-jýrnaldarda jarııalaǵan maqalalary men jazǵan oqýlyqtaryn paıdalaný arqyly júzege asty. Dál qazirgi kúni Qazaqstan Ǵylym akademııasy Ortalyq Ǵylymı kitaphanasy men Ulttyq kitaphana qorynda I.Gasprınskııdiń “Hodja-ı sybıan” atty álippesi (Baqshasaraı, 1892 jáne 1902), “Adáb-ı Sharkııa ýa adáb-ı ǵarbııa” atty Estetıka týraly kitaby (jyly kórsetilmegen), “Kýtıb-hana-ı jádıdá” atty bıblıografııalyq-anyqtamalyq sıpattaǵy eńbegi (Baqshasaraı, 1902), “Máshhúr paıtáhlár” atty tarıhı-jaǵrafııalyq anyqtamalyǵy (Baqshasaraı, 1901), “Mýbad-ı támáddán ıslamııan Rýs” atty Reseı musylmandary mádenıetiniń tarıhy týraly zertteýi (Baqshasaraı, 1901), “Mır Alı Sher Naýaı” atty ǵumyrbaıan ocherki (jyly belgisiz), “Nasıhat tıbbııa” atty dárigerlik (medıtsına) haqyndaǵy jıǵan-tergeni (jyly belgisiz), “Tatar haıatıdan meń ıknche kıcha” atty kitaby (Baqshasaraı, 1907), “Tarıh áǵlámát ýa ıhtıráǵát” atty iri tulǵalar men oqıǵalar týraly eńbegi (jyly belgisiz), “Túrkstan ǵalımasy” atty ǵulamalar jóninde tanymdyq eńbegi (Baqshasaraı, 1900), “Hýkámaı-ı ıslam” atty musylman fılosoftary haqynda, “Hýkámaı-ı ıýnan” atty grek fılosoftary týraly eńbekteri (jyldary belgisiz), “Kyryk edı hádıs shárıf” atty jınaǵy, “Hatýnlar dúnııasy” atty kitaby (Baqshasaraı, 1905), “Kadınlar” (hatýn – ataqty áıel, kadın – jalpy áıel delingen) atty kitaby, “Krylov támsılátıdán tárjýmálár” atty aýdarmasy, “Zorákı tabıb” atty 3 aktili komedııasy, “Dar-ýr-Rahat mýsýlmanlary” atty kórkem shyǵarmasy (bir zertteýshiler povest dese, endi, bireýler roman deıdi) saqtalǵan. Naqty aıtýǵa bolatyn nárse: osy eńbekter áýelgiden Qazaqstan jerine jetken (keıbir kitaptarda Qyzyljarlyq musylman azamattarynyń móri basylǵan), ıaǵnı, kitaphana keıin satyp, ıakı, aýystyryp alǵan dúnıeler emes.
I.Gasprınskııdiń osynaý oqýlyqtary, tanymdyq kitaptary, aǵartýshylyq aýdarmalary jáne Reseılik túrik dúnıesindegi alǵashqy hám baǵyty júıeli «Tárjiman» gazeti – qaıratkerdiń «Orys musylmandyǵy», «Orys–Shyǵys kelisimi» eńbekterinde aıtqan arman-múddesiniń údesinen shyqqanyn kórsetedi. Mysalǵa áıgili «Túrkistan ǵulamasyn» («Túrkstan ǵalımasy. Týrkstánda etıshin ǵafan ýa mashaıyq dın baǵzalary», Baqshasaraı: Tárjiman, 1900) alaıyq. Osy kitabynyń alǵysózinde I.Gasprınskıı: «Biz Túrkistanda týyp-ósken ǵulamalar týraly bilmeımiz. Keıbireýler «munyń keregi ne?» dep qaraıdy. Oqyǵan azamat bulaı demese kerek. Sol úshin Túrkistan men Maýrenahrda týǵan ataqty ata-babamyz týraly málimet berýdi kózdedik. Eýropa ǵylymy ósip órkendedi, biz qalyp qoıdyq. Sondyqtan, kemistikti toltyryp, maǵlumat berýdi qaladyq», – dep jazady.
Endi asa kórnekti aǵartýshy toptastyrǵan Túrkistannyń tarıhı tulǵalaryna kóz salyńyzdarshy:
Túrkistannyń asa bilgirleri
Shah Naǵyshbánd
Shaıyh Nádjimeddın Kýbra
Ǵabdýl Halyq Ǵajdaýanı
Ǵalı Ramadını Buharı
Ǵazız Násifı
Shaıh Ibragım Bádahshanı Nahshábandı
Shaıh Masǵut Buharı
Mýaıaddın Jumdı
Máýlána Shaıh Saddrıdın Kýnýı
Izbasarlary
Ábilqasym Muhammád bın Ǵumar Ázzamhajarı
Máýlána Káshiǵı Sábzaýarı
Máýlána Jamalıddın Ábý Ǵabdýlla Bálhı
Máýláná Shaıyh Shaǵabýddın
Ábýlláıas Samarqandı
Ábı Hafas Ǵumar Ánnasfı
Imam Ábýmansur Matrıdı
Máýlána Shaıyh Ǵálı ás-Samarqandı
Ábý Hafız Ǵumar bın Yshah bın Ahmad ál-Ǵaznaýı
Hafızýddın Ábýlbárakat Ǵabdolla bın Ahmad bın Mahmut án-Násfı
Túrkistannyń ataqty hadıstanýshylary
Ábý Ǵabdýlla Muhammed bın Ismaǵıl ál-Buharı
Muhammed bın Ǵaısa Termezı
Ibraїım Shákıstanı
Ábý Ǵabdýrahman Ahmad bın Shuǵaıyp án-Násaı
Ismaǵıl bın Músilim Shákanı
Imam Ahmed bın Hannbal
Ábý Muhammad Ǵabdýlla bın Ǵabdrahman Dıramı
Ábý Bákir Shashı (Táshkendı)
Ábý Bákir Ahmed bın Muhammed ál-Horezmı
Túrkistanda týǵan sóz óneri bilgirleri (ıdeologtar)
Ábý Mansýr Matrıdı
Máýlána Bahaı Horezmı
Ábýlılıas Samarqandı
Máýlána Ǵabdýlla bın Masǵut Buharı
Ǵabdýlla bın Ǵumar bın Ǵaısa Abý Saıd Dábýsı
Sadrý Sharıha Ǵabdýlla bın Masǵut Harým
Ámir Kátip ıbn Ǵumar ál-Ǵamıdı
Túrkistannyń ádebıet ǵalymdary
Ábý Nasyr Ismaǵıl bın ál-Hamadı ál-Jaýharı
Sırajdın Iýsýp Áskakı
Ǵulama Mahmýd Ǵaznaýı
Ábý Ǵabdýlla Muhammed bın Ǵalı Termezı
Ábý Ibraїım Farabı
Máýlána Hasan Sábzaýarı
Raıshddın Ýtýat Bálhı
Nasyr bın Ǵabdýsaǵıt bın -Ǵalı ál-Matarazı
Ábilqasym Bálhı
Túrkistannyń ataqty shaıyrlary
Hakim Sánáı Ǵaznaýı
Shah Badahshanı
Saǵır Farıabı
Fataýl Horezmı
Kámaladdın Jumandı
Sháýkat Buharı
Sultan Husaıyn Baıǵara
Ǵalı Shır Naýaı
Ásireddın Ahastakı
Seıfýddın Esfaranı
Maqtumqulı
Máýlána Lutfı
Ábýlfattah Bástı
Ámir Husraý Dáhlaýı
Muhammed Salıh
Túrkistannyń hakımderi men tábıpteri (dáriger-emshi)
Ibn Sına
Farabı (Muhammed bın Muhammed bın Ýzlah bın Tarhan) aty Ábýnasyr
Hoja Fahreddın bın Áýhadı Sábzaýarı
Hakım Ázrahı Marýaı
Bádreddın Samarqandı
Nájıbýddın Ábý Hama Samarqandı
Ǵabdraman ál-Hasan ál-Hatan ál-Marzaýı
Ábdi Ibrahım Gýrganı
Sharıf Sharafýddın
Ábýlǵabbas Ahmed bın tabıp Sarhajı
Túrkistan ǵaryshshylary (astronom)
Ábý Mahshar Bálhı
Muhammed bın Musa ál-Horezmı
Ahmed bın Ǵazır Fárǵanı
Muhammed bın Muhammed Jaǵmını
Máýlána Ǵalı Qusshy
Shamsýddın Samarqandı
Áýlat Shah Temýrden Ulyǵbek
Muhammed Hodjandı
Ǵalı ıbn Majýr jáne onyń uly Abýlhasan
Ǵabdýlla bın Saǵıl ál-Farǵanı
Ábý Raıhan ál-Bırýnı ál-Horezmı
Túrkistanda týǵan tarıhshylar men jaǵrafııashylar
Ǵııasýdın Muhammed
Hafız Abrý
Jamaledın Ǵataýlla Nızabýrı
Ábý Saǵıt Samǵanı ál-Marýazı
Ahmed bın at-Tabıp as-Sarhı
Ǵalı Qusshyy
Ǵabdýrazah Samarqandı
Ábý Jaǵpar Muhammed Musa ál-Horezmı
Mır Ǵabdýlkárim Buharı
Túrkistannan shyqqan ıslamnyń fıkh (sharıǵat týraly ilim) ǵulamalary
Ábý Matfah Balhı
Kákim as-Shaıd Ábýl Fazyl Muhammed bın Muhammed Ahmed ál-Marýa
Ábýl Qasym Safar Balhı
Shámsýl Ima Sarahı
Fahrýddın Ǵalı Iazdaýı
Býrhanıddın Mır Ǵananı
Nádjýmýddın Ábý Hafız Ǵumar bın Mahmut Ahmed án-Nasfı
Zeınýddın Gátabı Buharı
Mine, osy tulǵalardyń biz keltirgen uzaq tiziminen I.Gasprınskııdiń qanshama izdengenin baıqaýǵa bolady. Árıne, ol esimderdi qurǵaq atamaı, bulardyń nendeı is atqarǵanyn jáne Shyǵys ǵylymynda qandaı orny baryn jazdy. «Orys musylmandyǵynda» aıtqandaı, I.Gasprınskıı túrik jurtyna qaryshtaı damýǵa negiz, ıakı, qunarly topyraq baryn jaqsy ańǵarǵan. Bizdińshe, HH ǵasyr basyndaǵy jádıtshe medreselerde aǵartýshynyń «Túrkistan ǵulamasy» syndy tanymdyq eńbekteri shákirtterge oqýǵa usynylǵan. Azamattyq tarıhymyzdan málim jaı, Abaıǵa deıin de, odan keıin de qazaq oqyǵandary ózine etene Shyǵysty meńgerýge umtylǵan, munyń dúrildegen shaǵynyń úzilip qalǵanyna ókinish bildirgen. Ǵylymnyń eki dúnıege de qajettigine ımany sengen. Muny Abaı: «Ǵylymsyz ahıret te joq, dúnıe de joq. Ǵylymsyz oqyǵan namaz, tutqan rýza, qylǵan qaj eshbir ǵıbadat ornyna barmaıdy»,-dep túıindegeni málim. I.Gasprınskıı ataǵan ǵulamalardyń barlyǵy derlik din men ǵylymdy ajyratyp qaramaǵandar, ıakı, birjaqtylyq oıyna da kirip shyqpaǵandar edi. Dálirek aıtsaq, dinge aqylmen kelgender-tin. Shákárim qajy Qudaıberdiuly:
Taza aqylmen tappaǵan din –
Shyn din emes, jyndylyq, – deıdi. Sonymen birge, osy oıshyl aqyn birjaqtylyqqa urynǵan zamandas keıbir «dindarlar men oqyǵandardyń» qateligin dóp kórsetedi:
Moldalardan din surasań,
Sandyraqtap sandalar.
Pánshilermen bas qurasań,
Jan, qudaı joq, der turaq.
Biz haqıqat elegine
Osy ekeýin elesek,
Túkke turmas keregińe,
Ekeýi de qaljyraq.
Endi, baıyptaı berińiz: biz I.Gasprınskıı deregindegi ǵulamalardyń 15-20 paıyzyn bilemiz be?.. Búgingi qazaq 60-jyldardyń basynda ǵana atyn estip, bórkin aspanǵa atqan Ábý Nasyr ál-Farabı osy tizimde júr. Keıde «aqyn Maǵjan ál-Farabıdy qaıdan bilgen?» dep jatamyz-aý… HH ǵasyr basyndaǵy din hám rýhanııat máselesinde otarlaýshy men otarlanýshy qarym-qatynasyn Ahmet Baıtursynuly da zerdelepti. Aǵartýshy búı deıdi: «Húkimetke (patshalyq – D.Q.) keregi – jurttyń bári bir tilde, bir dinde, bir jazýda bolý, ár halyqqa keregi – óz dini, tili, jazýy saqtalý». Aqańnyń «dinmen baılanysqan jazý din joǵalmaı, joǵalmaıdy» degen tujyrymdamasy bar. Muny búgingi tanymǵa jatyq etip aıtsaq, bizdiń myńdaǵan jylǵy dúnıetanymymyz, ádebıetimiz, tilimiz ıslammen sýarylǵan, odan aıyrylý – bárinen aıyrylý, ony túsinbeý – ómir súrý mánisin túsinbeý. Osy oraıda danyshpan aǵartýshy qazir de kókeıkesti pikir aıtady: «Qazaq dinge nashar kúıden ótken, endi, qazaqty basqa dinge aýdaramyn deý qur áýreshildik». A.Baıtursynuly sóziniń búgingi shyndyǵyna mysal da keltirýge bolady. Áne bir jyldary «táńirshildik dindi» jańǵyrtamyz degenderdiń áreketinen eshteńe de shyqpady. Óıtkeni, ol negizsiz, júıesiz, qur sandyraq bir nárse edi… Biraq, ókinishtisi, ondaılar ózderi ǵana adaspaı, jas býyndy túsiniksiz jolǵa salýy múmkin ǵoı.
Ult zııalylary din qaıratkerleri men qyzmetkerlerine de aıryqsha qarady. 1925-1927 jyldary Qazaqstannyń Halyq aǵartý mınıstri bolǵan Smaǵul Sadýaqasuly 1920 jyly bylaı dep jazdy: «Qazaqtyń moldalary bir jaǵynan dindi úıretse, ekinshi jaǵynan balalarǵa hat tanytýdy úıretti (sońǵy jumys úshin orystarda ýchıtel degender bolýshy edi). Qysqasyn aıtqanda, orystyń poptary men qazaqtyń moldalaryn bir kózben ólsheýge bolmaıdy. Olaı bolsa, orystar poptaryn jamandaıdy, biz de moldalardy jamandaıyq deýdiń qısyny joq». Osy tanym-túsinik búgingilerdi de oılantýǵa tıis. Máselen, 1917 jyly Alash Ordany jasaqtaıtyn quryltaıda, sol kezge deıin 4-5 kitap shyǵarǵan, mańyzdy máseleler boıynsha kelissózge birneshe márte ımperııa astanasyna barǵan aqyn, dindar Ǵumar Qarashtyń qazı bolyp saılanýy da osyndaı tanymmen oraılasyp jatyr.
Biz Alash qaıratkerlerin keremet dintanýshylar demeımiz. Olardyń ózindik mıssııasy boldy, sóıte tura adamzattyń durys hám ornyqty damý zańdylyǵyn bilgendikten, kótergen máselesiniń retine qaraı ıman men dástúrge adaldyqty árkez eske salyp otyrdy. Qansha zaıyrly bolsa da dinsiz memlekettiń bir búıiri tómen túsip turatynyn jıi eskertti.
Dıhan QAMZABEKULY,
professor
