«ÁPShÝ BERShI…»
Qazaqta «ápshý bershi!» demeıtin ata da, ony túsinbeıtin bala da joq shyǵar, sirá… Qazaq jeriniń qaı qıyryna barsańyz da, áıteýir bireýden bolsyn bul sózdi qulaǵyńyz shalar.
Ózimizdiń de bala kúnimizde atalarymyz «ápshý bershi!» degende janymyz qalmaı dambalǵa qoldy súńgitip jiberip, usyna qalýshy edik. Usynǵanymyzdy atalarymyz murnyna apara bere murny ornynan ushyp keterdeı tushyna jaqsylap bir túshkirýshi edi. Buny qyzyq kóretin kóptegen balalar shalbaryn tómen túsirgen saıyn «ápshýin» atasyna qaraı ala júgirýdi ádetke aınaldyryp ta alady.
Jalpy, bul nárse qaıdan shyqqan? Balaǵa mundaı dúnıeni ádet qylǵanymyz durys pa ózi? Qazaq baladan «ápshýdi» qyzyq kórgennen suraı ma, joq álde onyń biz bile bermeıtin qyry men syry bar ma?
Qazaq eshteńeni erikkennen ermek qylmaıdy ǵoı. Bul da erikkenniń ermegi emes.
Endeshe «ápshý bershi» degenniń «pálsapasy» men hıkmeti nede jatyr? Sonyń mán-mańyzyna jetip kóreıik.
Ras, búginde kóp adam munyń mańyzyna jete bermeıdi, biraq, ádetke aınaldyrǵany qýantady.
Onyń máni mynada: qazaq «ápshý bershi» dep áli súndettelmegen 1 men 4 jas aralyǵyndaǵy baladan suraıdy. Nege deseńiz, bul ýaqytta bala áli súndettelmegendikten, kishi dáretke otyrǵan saıyn shúmeginiń ushynda, ıaǵnı, kesilip tastalýy tıis artyq ettiń arasynda zár qalady. Ol zár tazalanyp turmasa, ınfektsııalyq aýrýlarǵa dýshar etedi.
Osyny jaqsy túsingen qazaq «ápshý bershi» dep syltaý qylyp, balanyń shúmegindegi zárdi syǵyp tastap otyrǵan. Mine, osylaısha qazaq, birinshiden, ınfektsııalyq aýrýdyń aldyn alsa, ekinshiden, zár ish kıimge tıip, bylǵamas úshin tazalap otyrǵan. Iaǵnı, gıgıenalyq jaǵyn da oılaı otyrǵan.
Úshinshiden, bala súndettelgenshe shúmektiń basyn ýqalap, tartyp, sozyp, súndetteý rásimine daıyndaǵan. Mine, bir-aq áreketpen qazaq birneshe dúnıeniń aldyn alǵan.
Sondyqtan da atalarymyz nemereleri kishi dáretke otyryp bolǵanda shalbaryn kótermesten buryn «ápshý bershi» dep surap, shúmeginiń ushyn tartyp, «ashy eken ǵoı» dep ótirik bolsyn bir jaqsylap túshkirip jatady. Ondaǵysy – balany qyzyqtyrý arqyly keleside «ápshý berem» dep ózi júgirip keletindeıge ádettendirý.
Qazaqtyń bul ádetteri men áreketteri súndettiń aınalasynan tamyr alady.
Avstralııalyq ǵalymdar mynandaı qyzyq jańalyq ashypty. VICh ınfektsııasynyń taralý jolyn jiti zerttegen olar «súndetteý» – SPID aýrýyna qarsy kúresýdiń jáne aldyn alýdyń tıimdi tásili» degen qorytyndy shyǵarǵan.
Iaǵnı, er adamnyń jynys múshesindegi artyq et – dertke tez shaldyǵatyn jáne túrli zııandy vırýstar úıirsek keletin bólik ekenine kóz jetkizgen ǵalymdar osy bir artyq etten tezirek arylýǵa keńes beredi.
Statıstıka boıynsha, SPID aýrýyn juqtyrǵandardyń kóbi súndettelmegen erler eken. Sol ǵalymdar súndettelmegen erlerdiń jynystyq nebir túrli ınfektsııalyq aýrýlarǵa da jıi shaldyǵatynyn anyqtaǵan.
Osyǵan baılanysty, búginde AQSh-ta «súndetteý operatsııasy» keńinen etek jaıyp keledi. Amerıkada statıstıka boıynsha, jańa týǵan balalardyń 80 paıyzy súndetteledi eken. Al Izraılde bul kórsetkish 98 paıyzǵa jetip otyr.
Tazalyq máselesine keler bolsaq, birde Paıǵambarymyz (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) sahabalarymen qabirdiń janynan ótip bara jatyp, eki qabirdi nusqap: «Bul ekeýi azaptalýda, biraq, úlken kúná istegenderi úshin azaptalyp jatqan joq. Olardyń biri zárinen tazarmaıtyn edi (ıaǵnı, zár shyǵarǵannan soń óziniń kıimine, denesine nemese taza jerlerge tııýine kóńil bólmeıtin edi), al, ekinshisi sóz tasıtyn edi», – degen (Býharı, Mýslım rıýaıaty).
Mine, osyny qatań eskergen qazaq balanyń da zárine saqtyq tanytyp, kishkentaıynan tazalyǵyna kóńil bólgen. Sol sebepti, «ápshý bershi» deý tek atanyń suraıtyn dúnıesi emes, atasy men enesinen bólek turatyn erli-zaıyptylardyń da ádetke aınaldyratyn áreketi bolýy kerek deımiz…
Osynyń bárin jıyp-tergende Máshhúr Júsip Kópeıulynyń «din de, ǵylym da, áýlıelik te qazaqtyń sózinde jatyr» degenine bas shaıqaýdan basqa eshteńe de qalmady. Qazaqtyń sózinde de, ısharat etken ár áreketinde de ǵylym jatqanyna daý aıta alatyn bireý bar ma?..
Saltan SAIRANULY
