AQ BATA - ATA SÓZI, TARIH KÓZI
Qazaq dástúriniń bir parasy - "Aq bata" dep atalady. Aq bata - adam ómiriniń barlyq salasyn túgel qamtıtyn ǵumyrlyq ólshemderi men sheshendik túńkeli sóz óneriniń eń kóne úlgisi. Halyqtyń aqyl - naqylynan týǵan parasatty oılarynyń sheshen tilmen jarqyrap jetken uzaq ǵasyrlyq jemisi. Urpaq ósirý, tártipti etip tárbıeleý barysyndaǵy ozyq otbasy úlgisi, bilim jaýharynyń danalyq jınaǵy deýge bolady.
Aq bata - adam rýhyn bıikke kóteredi, jarqyn ómirge, kelisti keleshekke qaraı jeteleıdi. Taza, adal tirshilik ótkizýge jebeıdi. Istegen istiń oń bolýyna úlken yqpal jasaıdy. Bolashaqqa bolǵan senimin bekemdeıdi. Asqaq arman - muratqa talpyndyrady, júregin taza ustaýǵa tárbıeleıdi. Aınalasyna meırli bolýǵa baýlıdy, ımanyn saqtap, ıbasyn aqtap, kisilikti, kishpeıil, arly azamat bolýdyń, dańǵyl sara jolyna salady.
Aq bata - ulaǵytty uly sóz. Sheshen shejire sóz. Baǵy zamandarǵy dana babalarmyz, aq basty atalamyz, aq jaýlyqty analarmyz, aq shylaýyshty ájelermiz, Kóshbastaǵan kósemderimiz, sóz bastaǵan sheshenderimiz, batyl, batyr, balýandarmyz, suńǵyla aqyn - jyraýlarmyz, bulbul kómeı ánshi - kúıshi, bıshi, sal - serilermiz, quralaıdy kózge atqan sur mergendermiz, sheshimi shıe bolǵan daýdy dar aıyrǵan, basynǵan jaýdy qaq aırǵan bı sheshendermiz, barmaǵynan bal tamǵan ónerli sheberlermizdiń bári balalaryn aq bata baqytyna bólep ósire júrip, ózderi de, sol batanyń bal sózdi besiginen tárbıe alyp ósti emes pe?!
Ol jaıly qazaq halqynyń ertegi, ańyz - áńgimelerinde, kórkem ádbıet úlgisinde, tarıhı jazbalary men tarıhı shejirelerinde óte kóp kezdesedi. Jandy jaǵymdy mysaldarmen jan tebirenip, oıdy oıatyp otyryp aıtylady. Atam qazaq "Bataly qul arymas, batasyz qul jarymas", "Batamen er kógeredi, jańbyrmen jer kógeredi", "Jaqsy sóz - jarym yrys" degen sózdi jaıdan - jaı aıtpaǵan.
Aq bata - jas býyn urpaqtardy otanyn, halqyn súıýge, el men jerin qorǵaýǵa, ǵylymdy da ilimdi, bilimdi de bilikti, ónerli de ónegeli, ıbaly da ımandy, arly da aqyldy, adamgershilikti de ádepti, mádenıetti de máıekti, batyr da batyl, kósem de sheshen, jeteli de jetilgen nar azmat bolýǵa baýlıtyn ótkir de sheshen óleń sóz, terme sóz úlgisinde aıtyp, keremetteı ónege kórsetedi.
Bata sóziniń bir ǵajaby - Bata alǵan adam bata sózin estigen jerden - aq sergip, jigerlenip, rýhtanyp, ulylanyp ketedi.
Aq bata jalań urpaq tárbıesine ǵana arnalmaǵan. Ol qoǵamdaǵy dúıim jurtqa, sol jurttyń tálim - tárbısine arnalǵan. Jetimdi jebep, jesirdi súıep, álsizge kómek kórsetip, jylaǵandy ýatyp, qaıǵyrǵandy jubatyp, qısalǵandy túzep, qulaǵandy turǵyzyp, jazyqsyz jaza kórgenderdi qorǵap, qol úshin berip qoldap otyrady. Zamannyń zańǵar uly tulǵalaryn maqtap, shyndyqty jaqtap, aqıhatty aqtap, el birligin saqtap, el irgesiniń sógilmeýine, syrt jaýdy basyndyrmaýǵa úndep, jiger berip otyrady.
Bata sózi bal tamǵan baqytty sózden bas qurap aıtylady. Mazmuny óte tereń bolady. Uıqasty sulý sózden oı qurap, obyrazdy jetkiziledi. Sol arqyly bata alǵan adamnyń jan dúıesin kún shuǵylasyndaı jarqyraptyp, kóńilin kókke kóteredi. Ýaıymynan aıyrady.
Qazaq dástúrinde aq batany - aq sary bas qoı soıǵanda, kók qasqa taı shalǵanda, atan ógiz atap, aq túıe qarnyn jaryp, dúbirli ulanasyr toı jasaǵanda, eki jas bas qosyp, nekege otyryp toı ótkizgende, balaǵa at qoıǵanda, balany besikke salǵanda, qyrqynan shyǵarǵanda, at mingizgende, aq dastarhan jaıǵanda, ul balany súndettegende, qyz balanyń qulaǵyna syrǵa taqqanda, quda túskende, alys sapar alǵanda, qan maıdanǵa attanǵanda, jolaýshy júrgende, otaý bólgende, enshi bergende, jurt jańalaǵanda, qonys aýdarǵanda, aty báıgeden kelgende, soǵym srıǵanda, tý bıe shalǵanda ómirdegi bar qýanyshty, súıinshili isterdiń bárin aq bata alýdan, aq bata berý dástúrinen bastaıdy.
Qazaq dástúrindegi eń kóp atqarylatyn keremet dástúrdiń biri de bir egeıi osy aq bata berý dástúri bolyp tabylady.
Bir kezde Bóltirik sheshenge Sháńki qaryt mynadaı bata beripti:
Astyńdaǵy aq boz at,
Astyńda júrip arysyn.
Qulań sháshti qoı kózdi,
Tańdap alǵan sulý jar,
Qayńda jatyp qarysyn!
Osy batany estigen Bóltirik sheshen "Bar topsa - topsam bosap, ón boıym shymyr - shymyr etip, júregim qýanyshtan jaryla jazdap turdy" degen eken. Mine, aq batanyń kúshi men ómirge dem berýshilik qýaty degen osy.
Aq bata keıde jeke adamǵa berilse, keıde jalpy qaýymǵa da arnaı beriledi:
Ýa, uly qudiret, tilegimdi qabyl et.
Halqymdy dalasymen saqta,
Elimdi danasymen saqta,
Azamatty sanasymen saqta,
Sábıdi anasymen saqta,
Bıeni taıymen saqta,
Qatyndy baıymen saqta.
Jamannyń nalasynan saqta,
Páleqordyń jalasynan saqta,
Aqyr zaman taýqymetinen saqta
Dushpannyń tabasynan saqta,
Saıqaldyń qalasynan saqta,
Ómir boıy jazylmaıtyn,
Júrektiń jarasynan saqta.
Shermende bolǵan naýqastan saqta,
Joqshylyq , tarshylyqtan saqta,
Allanyń qaharynan saqta.
Urpaqtyń azǵynynan saqta,
Qyzdyń uıatsyzynan saqta.
Jer kóshken zelzaladan saqta,
Taý kóshirgen topan sýdan saqta.
Patshanyń kárinnen saqta,
Ý tildiń zárinen saqta.
Halqymnyń basynan baǵyn alma,
Ulylarymnyń aıaǵynan shalma,
Ýá, uly qudiret, tilegimdi qabyl et
Allahýákbar!!!
Dep dúıim jurtqa, jalpy qalyqqa bata berse, jas balalarǵa da móldiretip bata beredi:
Aq tilekten aqtaryp,
Aq batamdy bereıin.
Aq atamnyń aq sózin,
Aq mereı ǵyp tógeıin.
Aq apańnyń aq sútin,
Aq aryńmen aqtaı ber.
Aq peıildi qazaqtyń,
Ar-namysyn saqtaı kór.
Aq besigin terbetip,
Aq ul etip ósirsin.
Aq tilek daryp ózińe,
Páleden táńir keshirsin.
Aq paıǵambar qoldasyn,
Aq perishte ońdasyn.
Aq jol jatsyn aldynda,
Aq semser alǵyzsyn qolyńa.
Aq sóıletsin dosyńdy,
Aqyldy etsin ózindi,
Kóregen etsin kózińdi,
Sheshen etsin sózińdi.
El bastaıtyn er etsin,
Áýeli taza seri etsin,
Muratyńa jetkizsin.
Basyńa kelgen páleni,
Jaratqan alys ketkizsin.
Nurǵa bólep júrekti,
Bóbekke bata bereıik,
Aǵynan aıtyp tilekti,
Qýantyp tastap keteıik!!
Sábıimiz súıkimdi bolsyn,
Óner men bilimge ıkemdi bolsyn.
Báıterekteı qaýlap ósip,
Órshil de órkendi bolsyn.
Jaqsy joldy tańdasyn,
Jamandyq tálim almasyn!
Aınalaıyn, balashym,
Aman bolsyn anashyń.
Aman bolsyn ákeń de,
Aǵataıyń, apań da.
Óziń tátti baldaı bol,
Tamyry tereń taldaı bol.
Bıik zańǵar taýdaı bol,
Jemisi mol baýdaı bol.
Ómir jolyn tańdaı bil,
Týralyqty qoldaı bil.
Oqýda zerek bol,
Uıqyda sergek bol.
Iste sheber bol,
Tuıyqta kósem bol.
Oıda mándi bol,
Toıda sándi bol.
Úlkenge teń bol,
Kishige keń bol.
El úshin jaýyr bol.
Dostaryń súısinsin,
Dushpandaryń kúıinsin.
Qulqynǵa elikpe,
Maqtanǵa jelikpe.
Ómiriń uzyn bolsyn,
Ýaıymyń az bolsyn.
Allahýikbar!!
Bata osyndaı tátti tilek sódermen ǵana beriledi. Keıde sarań baılarǵa sógis retinde beriletin batalar da bolady:
Baıaǵyda bir sarań baıdyń aýlyna bir dilmár jigit kelgen eken. Ánsheıin, qúr shaı qúıyp, soǵan bata surapty. Sonda álgi jigit:
- Jas etke jaıdaǵy bata,
Súri etke oıdaǵy bata.
Qur shaıǵa qaıdaǵy bata?
Allahýakbar!
Bir qaraý baı aq túıeniń qarny jarylǵan kúz kúnińde jolaýshy qarııaǵa mal soımaı, qystaǵy súri etin asyp berip, bata súraıdy. Sonda qarııa:
Mynaýyń jas et emes súri et ǵoı,
Bul súriń kúzge deıin júr eken ǵoı. Qarynbaıdy ekeý dep estýshi em,
Biri ólse de bereýi tiri eken ǵoı, - dep bata bergen eken.
Jylqyshy, Tońǵaq deıtin eki baı qudalasypty. Olardyń toıyna kelgen Byqysh toı tabaǵynyń tym orta ekenin kórip, bylaı dep bata beripgi:
- Shyqqan jeri Jyqań,
Kelgen jeri Toqań.
Kelinge qutty bolsyn aıta kelgen
- Alpys jastaǵy Byqań.
Muny et dep ákeldiń be?
Bet dep ákeldiń be?
Bolmasa sók dep ákeldiń be?
Baı bolsań da kúnińdi,
Kedeıge bermesin.
Sarań peıilińniń artynan,
Jan balasy ermesin!! - dep bata bergen eken. Osy batalardyń barlyǵy tar pyıǵyldy keńeıtý, qysqa alaqanyn uzartý úshin berilgen bata.
Batada osyndaı syndy tárbıelik mán bolady. Bata dástúrlerde qoǵamnyń úılesimdi damýyna úlken úles qosa alatyn órkenıet negizderi jatdy. Biz sony túisýmiz kerek ári dástúrdi buljytpaı atqarýmyz tıis. Sonda ǵana dástúr sabaqtastyǵyn urpaq sabaqtastyǵyna úzbeı ulastyra alamyz.
Qazaqta úlkenderden bata suraý - ejelgi salt. Bunyń bir jaǵynda úlkendi syılaý jatsa, ekinshi jaǵynda "bataly qul arymas, batasyz qul jarymas" degen qazaq halqynyń batanyń kıeligine degen senimi jatyr. Batany kóbinese aýzy dýaly kisilerden, jaqsylardan, kóp jasaǵan qarııadan, ataqty batyrdan, shashasyna shań juqpaıtyn sheshennen, arqaly aqyndardan, oıshyl ozyq ǵalymdardan suraıtyn bolǵan.
"Bata" sóziniń tórkini - Quran kárimniń birinshi súresi "Fatıhanyń" ataýynan týǵan. Paıǵambarymyz (s.a.s.) bir hadısinde eń kúshti duǵa "Fatıha" súresi deıdi. "Fatıhanyń" óte kóp qasıetteri bar. "Bata - Qurannyń anasy, sózdiń sarasy" dep túıedi. Demek bata degenimiz - ıslam dinindegi duǵa. Sebebi halqymyz da bata jasaǵanda mindetti túrde eki qolyn jaıyp, aıaqtaǵanda "áýmın" dep bet sıpaıdy.
Al bul - Paıǵambar súnneti arqyly kelgen jaqsy dástúr. Qazaq haluynyń uly dástúrleri júz paıyz quran qaǵıdalarymen birdeı. Asyl dástúrler deýge bolady. Ish - nara joldan qosylǵan, jolshybaı dástúrlerdi eskermegen jaǵdaıda...
Bolat BOPAIULY
