ARQADA DINNIŃ AI-NURY BOLǴAN – AIJARYQ AITILEÝULY
HIH ǵasyrda Qazaq dalasynda ıslam dinin qaryshtap ilgerledi. Oǵan sebep – qalmaq-qazaq soǵysy aıaqtalyp, burynǵyǵa qaraǵanda qalyń eldiń beıbit ómirge aıaq basýy edi. Kúnbatystan Reseı patshalyǵy otarlaýdy bastaǵanmen, áýelde olar «Orynbor múftıligin» quryp, ıslam dininiń damýyna múmkindik jasady. Osy kezde arydan oılana bilgen kóregen han-sultandar talǵampaz qazaq jastaryn din oqytýǵa attandyrdy. Sonyń biri Bókeı ordasynyń bıleýshisi Jáńgir han edi. Onyń sharapatyn kórgen jastyń biri Aıjaryq Aıtileýuly bolatyn. Bul jóninde shyǵystanýshy S. Qosan kólemdi zertteýler jasap keledi. Aıjaryq Aıtileýuly 1808 jyly Ishki Bókeı Ordasynda dúnıege kelgen.
Ol áýelgide Ordadaǵy Jáńgir han ashqan medresede bilim alady. Budan soń, M.S. Babajanovtyń derekterine qaraǵanda, Jáńgir han 1826 jyly óziniń ortanshy uly Eskendirdi, Aıjaryqty jáne birneshe qazaq balasyn kórshiles bashqurt eliniń Isterlitamaq ýezindegi el arasynda Ishan ataǵymen belgili moldanyń mektebine oqýǵa jiberedi. Onda 8 jyldaı oqyp, musylmansha júıeli bilimmen sýsyndaıdy. Ondaǵy oqýyn aıaqtaǵan Aıjaryq 1834 jyly Han Ordasyna qaıtyp oralady. Elge kelgen soń týystary ony úılendiredi. Alaıda, Aıjaryq alǵan dinı bilimin odan ary qaraı jetildirý úshin Buqaraǵa attanady. Buqara shaharynda 15 jyl oqyp, ıslam ilimderi boıynsha tereń bilimge qanyqqan Aıjaryq 1849 jyly Orynbor arqyly Ordaǵa qaıtyp oralmaq bolady. Biraq, sol kezdegi saıası ahýalǵa baılanysty oǵan týǵan jerinde turaqtaýǵa ruqsat etilmeıdi. Amal joq, Aıjaryq aty-jónin de jasyryp, Arqaǵa ketedi (Serikbaı Qosan. Abaıdyń rýhanı ustazy – Jáńgir hannyń shákirti (Qamaraddın haziret haqynda oı tolǵaý).
Ol Saryarqaǵa «Qamaraddın Bıjomartuly» degen laqap atpen barady. Buqara sheıhtary Aıjaryqqa «haziret» jáne «damolla» ataǵynan ózge «Qamaraddın» (dinniń aıy) degen dáreje beredi. S. Shormanovtyń jazýynsha, ol aldymen Aqmola óńirine kelip, 1852 jyly sondaǵy yqpaldy qazaqtardyń biri polkovnık Turlybek Kóshenovtiń aýylyna qonystanyp, osy tóńirektegi eldiń bıligin ustaǵan Qońyrqulja Qudaımendeuly men Ybyraı Jaınaquly sekildi aǵa sultandardyń ıeligindegi qazaqtardyń balalaryn oqytady. Qamaraddın hazirettiń taǵy bir talantty shákirti Máshhúr Júsip Kópeıulynyń jazýyna qaraǵanda bilimdar ustaz Arqadaǵy kereı, qypshaq, atyǵaı, qaraýyl, qanjyǵaly, qýandyq, súıindik sııaqty jeti dýandy jaılaǵan el balalarynyń kókirek kózin ashyp, sanalaryna ıman men ilim sáýlesin túsiredi (Serikbaı Qosan. Abaıdyń rýhanı ustazy – Jáńgir hannyń shákirti (Qamaraddın haziret haqynda oı tolǵaý).
Saryarqa jurty 1852-1863 jyldary Aıjaryqtan dinı bilim alyp, ıslam medreselerinde tereńdeı oqytylatyn 12 pán qupııasymen tanysady. Shyǵystyń klassıkalyq ádebıeti, hıkaıa-dastandar, shaıyrlyq poEzııa, qazaqtyń halyq ádebıeti, sopylyq ilim baǵyttary, ıslam fılosofııasy, qoǵam jáne fıqh t.b. negizgi jáne qosymsha pánder qazaq shákirtteriniń oı-órisin keńeıtip, jańa belesterge umtyldyrdy. Qamaraddın haziret Arqadaǵy ómiriniń alǵashqy jyldarynda Semeı óńirinde bolyp, aqyn Abaıǵa da din men ǵylym sabaqtaryn úıretýi múmkin. Bul týraly abaıtanýshy professor Tursyn Jurtbaı («Aıqyn» gazeti, №121, 2008) men jýrnalıst-ǵalym Maqsat Táj-Murat («Astana» jýrnaly, №2, 2010) baspasózde maqalalar jazdy.
Aıjaryq dúnıeden ótkende Sádýahas Musauly jazǵan qazanama-maqalada ulyq ustazdyń asa kórkem minezi men el úshin sińirgen ıgi isteri jaıy tebirene aıtyldy: «Ótken 1888 jylynda sentıabr aıynda molla Qamaraddın hazireti 81 jasynda Baıanaýla atyrabynda opat bolyp, Baıanaýla qalasynyń kúnshyǵys jaǵynda bir shaqyrymdaı jerde musylman qabirleri ishinde dáfin bolyndy. Bu kúngeshe qazaq halqy ishinde mundaı adam az bolsa kerek. Marqumnyń minezi sondaı edi: nashar, dáýleti joq adamdardan haqy almaq túgili, oqyǵany úshin bálkim, ózinen tamaq berip oqytatuǵyn edi. Jáne halyq ishinde arazlyq bolsa, nasıhat aıtyp taýlastyrar edi. Jáne eki-úsh kúnlik jerde óziniń biletuǵyn adamlarynda aýrý ıakı qaıǵyly kisiler bolsa, sonsha qart bolsa da erinbeı baryp, kóńilin aýlar edi. Bıler bitire almaıtuǵyn úlken isler ol kisiniń nasıhat qylýy ılan tatýshylyq /jónimen/ bitip qalatuǵyn edi. Kóp adamlarǵa zary ótse kerek. Qazaq halqy bir artyq adamynan aıryldy» (Serikbaı Qosan.
Abaıdyń rýhanı ustazy – Jáńgir hannyń shákirti (Qamaraddın haziret haqynda oı tolǵaý). Qamaraddın hazirettiń el aldyndaǵy erekshe qyzmeti týraly Máshhúr Júsip Kópeıuly da qundy málimetter jarııalady. Sádýaqas Ǵylmanı de óz shyǵarmasynda Arqada ıslam dininiń óristeýine Qamaraddın hazirettiń shákirt tárbıelep, mol úles qosqanyn aıtyp ótedi.
Iá, Aqjaıyqta týylyp, Arqaǵa eńbegi sińgen Aıjaryq babamyzdyń aldyn kórgen Abaı men Máshhúrler odan keıin saıyn dalada saırý-sýlýk qylyp, Haq dinniń týyn jelbiretti!
Muhan ISAHAN
