DIN KEREK PE ÁLDE ǴYLYM KEREK PE?
Áleýmettik jelide "Din kerek pe, ǵylym kerek pe?" degen syńaıdaǵy pikirtalas tolastar emes. Ókinishti...
Biz kezinde, "ǵylymı ateızm" dáýirinde tek ǵylym kerek dep óstik. Fılosofııany da "ǵylym" dedik. Ony "ǵylymı fılosofııa" dep te atap aldyq.
Negizi, adam baıǵusty jolǵa salyp, shektep, ıektep, bir úkimge, bir shablonǵa salý — determınızm. Onsyz da adam eriksiz mahluq. Ol álsiz. Onda bári shekteýli. Soǵan qaramastan ony shekteý men erkindikke qaýyshtyrý arasynda tanymdardyń mıssııasy bastalady.
Adamdy qorshaǵan tanym kóp. Ol — dinı tanym, ol — ǵylymı tanym, ol — fılosofııalyq tanym, ol — mıftik tanym, ol — akkýlttik tanym... Osylaı kete beredi. Solardyń bireýin ǵana qaldyryp, basqasyn shekteý — spekýlıatsııa, ıdeologııa, aıaǵy saıasatqa bastaıdy...
Eger "sizdegi bes sezim múshesiniń bireýin ǵana qaldyr, qalǵanyn alyp tastaıyq" dese, qaısysyn tańdaısyz? Kózdi me, joq álde qulaqty ma? Tildi me, joq álde muryndy ma? Joq álde terińdi me? Joq, siz kelispeısiz.. Sebebi olar — sizge qyzmet etip turǵan, kózge kórinip turǵan asa qajet quraldaryńyz... Al tanymdar she? Olar — sizdiń rýhanı, sana, aqyl, erik, oı salar quraldaryńyz... Sizge kórinbeıdi, tanylady, bilinedi, seziledi, senesiz, moıyndaısyz, uǵasyz. Bári —ishki tanymdyq quraldaryńyz. Farabı babańyz "adamda ishki-syrtqy on qural" bar deıdi. Syrtqy bes sezim múshesi, ishki bes ıntellektýaldyq qural.
Keshe keńestik ıdeologııa kezinde ǵylympazdyqpen aýyrdyq, ǵylymı tanymdy báriniń aqıqat ólshemi dep tanytyp baqtyq. Biraq ony da negizdeı almaıtyn bolyp shyqtyq. Adamnyń syryna, bolmysyna qııanat jasaldy. Qysym men erejeler, ıdeologııalyq dogma rýhtyń aqıqatyna jaýap bere almady. Sondyqtan adamdy qorshaǵan tanymnyń eshqaısysy artyq nemese syrttan tańylǵan dúnıe emes. Olar — rýhtyń, sananyń, aqyldyń, bolmystyq "menniń" ereksheligine, suranysyna jaýap beretin tanymdyq qabattar. Sosyn bulardyń arasynda ıerarhııalyq mártebe qoıyp, "mynaý birinshi, mynaý ekinshi" dep jik qoıýǵa bolmaıdy. Qoıǵandar bar, olar adasýda. Bizge ǵylym da, oı da, óner de, ertegi de, ańyz da, din de, jyr da, sán-sáýlet te — bári kerek. Biz erkin qoǵam qurýymyz úshin de osyndaı keńdik pen álem jarata alýymyz kerek. Eger adam bolsaq... Árıne biz robot emespiz. Adam máni — rýh. Onyń qajettiligine ózinen tys eshkim boılaı da almaıdy. Ol — ózi avtonomdy álem. Rasynda árbir adam jeke álem. Sondyqtan ózińniń durysyńdy bárine tańbaǵyn. Sosyn... Alla, álem jáne adam arasyndaǵy baılanysqa senimnen basqasy shydas bermeıdi. Myna álemniń ózinde de senim, din bolmasa, adamdaǵy ojdandy, muratty, maqsatty, qundylyqty, moraldy, quqyqty, saıasattyń turaqtylyǵynyń, baıandylyǵynyń tórkinin taba almaısyń. Sondyqtan da Farabı "Parasatty el turǵyndarynyń" kózqarastarynyń tórkinin Uly Jaratýshymen baılanystyrdy. Sol úshin ony keńestik ıdeologııa ǵylympazdyq, spekýlıatıvtik bilim tetigi, ýtopııa dedi. Qysqasy, adamǵa kerek tanymnyń eshqaısysy ólmeıdi, ómir súre beredi. Árıne, adamzat barda. Olardyń bireýin ǵana tańdap óltiremin, joıamyn degender — keshegi tarıhtan taǵylym almaǵandar. Sosyn adamdy tanýǵa qabiletsizder. Dinnen bas tartsańyz — keshegi keńestik ıdeologııadan taǵylym alyńyz, fılosofııalyq tanymnan bas tartsańyz — búgingi ýahabızmnen taǵylym alyńyz. Ǵylym men dindi, fılosofııany úndestirgińiz kelse —Farabıden taǵylym alyńyz...
Jalpy adamǵa bet buraıyq. Eń durys baǵyt sol!!!
Dosay Kenjetay
