KELIN KÚTIMI

Tuńǵyshyna aıaǵy aýyrlaǵan jas kelinshek ana bolatynyn bilgenimen, shynaıy mánindegi júrek eljireter analyq sezimdi áli túsinbeıdi. Biraq onyń búkil bolmysynda ózgerister júrip jatady. Boıyna bala bitpeı turǵandaǵy qalpy, aınalany qabyldaýy endi basqasha aǵysqa túsedi. Ózinen-ózi mazasyzdanyp, sál nársege keıip, bolar-bolmasqa tarylyp, ár nárseden sekemdenip, buryn ózine tán emes kúı tańdaý paıda bolady. Álgi aqyn-jazýshylardyń asqaqtatyp sýretteıtin alyp-ushqan júrek qýanyshy, ana bolardaǵy maqtanyshy, shynyn aıtqanda, alǵash bala kótergen áıelde bolaq bermeıdi. Nege deseńiz, aldynda ne kútip turǵanyn shamalap boljasa da, bolmaı qoımaıtyn shyndyqpen betpe-bet kelgende qal-jaǵdaıynyń qandaı kúı kesherin bilmeıdi. Belgizis bir bulyńǵyr dúnıe. Al belgisizdik qashanda qupııaly, tipti qorqynyshty. Óıtkeni ómirge adam ákelý - álemdegi eń aýyr, eń qasıetti qubylys.

Sol úshin ájelerimiz:

"Ekiqabat áıeldiń bir aıaǵy jerde, bir aıaǵy kórde", - dep, ana bolý baqytynyń qasynda tolyp jatqan qaýip-qaterdiń bar ekenin aıtady. Uǵymdy eneler ótpeli kezeńdi jaqsy túsinedi, túsingendikten kelin minezindegi qubylyp turǵan kóriniske, aýmaly-tókpeli jaı-kúıine keshirimmen, janashyrlyqpen qarap, baýyryna tarta meıirim kórsetedi, mezgilimen tynyǵýǵa jagdaı jasaıdy.

"Kóńilsizden kózsiz bala týady", - depti burynǵy ájelerimiz. Aıaǵy aýyr kelin ashyq-jarqyn jaıdary bolsa, kóńil kúıi kótereńki júrse, tolǵaǵy jeńil, aman-saý bosanady, bala erte kúlip, jaqsy shıraıdy deıdi. Urpaǵynyń qamyn náreste ómirge kelmeı jatyp oılaǵan aqyldy ene aýyl jastaryn shaqyryp, "kelin kóńili" dep atalatyn ádemi basqosýdy jasap beredi. Jastar júrgen jer kóńilsiz bolýshy ma edi, kúmbirletip kúı shertip, án shyrqap, qyzyq oıyndar oınap, jarasymdy ázil-qaljyńmen bolashaq ananyń kóńilin kóteredi, jan dúnıesin sergitedi. Janashyr jaqyndar, qurby-qurdas teńtustar arakidik ózderi de "kelin kóńilin" jalǵastyryp, saýyq qurady eken. Qazirgi ǵylymı-zertteý tájirıbeleri jaǵymdy sezimde júretin ananyń balasy meıirimdi, sezimtal, kisige jaqyn úıirsek bolatynyn dáleldep otyr. Al ájelerimiz munyń bárin oqymaı-aq, tabıǵı tektiligi arqyly baıaǵyda-aq bilgen ǵoı.

Eneniń basa nazar aýdaryp qadaǵalaıtyn bir qamqor isi - kelinniń ýaqytymen durys tamaqtanýy. Asty az ishse, balanyń ósýi tejeledi, kóp qabyldasa, bala tym tolyp, keıin bosanarda qıyndyq týyndaıdy, bul ana men balanyń ómirine qaýipti. Sondyqtan sıyrdyń, qoıdyń maıly etterin shektep, esesine, nárli, dámdi taǵamdardy, ásirese sút qosylǵan astardy, sút ónimderin molynan ishkizipti.

Balanyń súıegi shymyr, myqty bolsyn dep qyzyl jegizip, arakidik saǵyz shaınatady eken. Ertedegi saǵyzdardyń eshqandaı hımııalyq qospasy joq, taza ósimdikterden alynatyn qaraǵaısaǵyz, qumsaǵyz, jersaǵyz sekildi tabıǵı túrleri bolǵan. Sonymen birge sábıdiń kórý, estý qabileti jaqsy jetilsin dep ári kelinniń tamaǵy boıyna sińsin dep raýǵash, jýa, qymyzdyq, saýmaldyq, túıetaban sııaqty ósimdikterdi, qaraqat, búldirgen, moıyl, tańqýraı, jıdek sekildi jemisterdi múmkindiginshe jegizýge tyrysqan. Kelinniń ózin kútip taza júrýine úlken kóńil bólingen. Kıikoty, kókemaral, jalbyz, shaıshóp, jupar sııaqty hosh ıisti shópterdi paıdalanyp jýynýǵa úıretken. Uqypty ene, eger kelini qysqa qaraı bosanatyn bolsa, joǵarydaǵy shópterdi jazda kóleńkede qurǵatyp keptirip, daıyndap alyp qoydy eken. Sol sekildi emdik qasıeti bar arsha, adyraspan sııaqty ósimdikterdi úıge tútindetip, ishtegi balanyń tynys músheleriniń sezimtal bolýyna áser etken. "Balaǵa jaǵymsyz kesiri tıedi", - dep kelinshektiń tis tazalyǵyna da kóp kóńil bólipti. Azanda jáne jatarda tuzdy sýmen nemese joǵaryda atalǵan hosh ıisti shópterdiń qaınatpa tunbasymen aýzyn shaıqatqan.

Úlken kisiler nemere kórýdi ańsap kútýmen birge náresteniń aman-esen ómirge kelýine ózderin de mindetti sanaǵan. Qamqor ene kelinge aýyr zat kótertpeı, shań-tozańy, kúl-qoqysy bar jumysqa jolatpaǵan. Áldeneden shoshyp, túsik tastaý qaýipi bolmasyn dep túnde dalaǵa jalǵyz shyǵarmaǵan. Urys-keris, ý-shý bolyp jatqan beıádep kórinisterden aýlaq ustapty. Aıaǵy aýyr kelinniń kózinshe kim-kimge de óreskel sóıleýge, aıǵaılap aryndaýǵa tyıym salǵan ári kelinshektiń ózine: "Shyraǵym, daýryǵyp daýysyńdy kótermeı, bııazy, sypaıy sóıle, áıtpese, bópeńniń minezi shálkem-shalys, saldyr-kúldir sodyr bolyp qalady", - dep jaǵymsyz ádetterden saqtandyrǵan. Sol sekeldi: "Úıge kelgen kisini esikten qaıtarma, "qyryqtyń biri - Qydyr" degen, qolyńnan dám tatqyzyp, yqylasyn al, sharapaty tıedi. Jas balaǵa zekime, olar perishtedeı pák, kúnásiz, balanyń meıirimi tússe, boıyń jeńildeıdi. Itke "ket" deme, tamaq ber. It - jeti qazynanyń biri, ıesine jaqsylyq ákeler berekeniń kúzetshisi. Maldy urma, olardyń árqaısysynyń kıesi, qasıeti bar", - degen sekildi qarapaıym da astarly ulaǵatty tálimin berip, kelindi keleńsiz áreketterden tejep, ádeptilikke, izgilikke jetelepti. Sol arqyly ishtegi balaǵa tárbıe uryǵyn sepken.

"Kelin jylasa - bala jasyq bolady" dep kelindi jylaýǵa jetkizbeı, qas-qabaǵyna qarap, áldebir sýyq habardy, tosyn jamanatty estirtpeı, kezdeısoq zardaptardan qorǵaǵan.

Kelinshektiń kúıeýne:

"Qosaǵyńnyń aıaǵy aýyrlady - salmaǵyn óziń kóteris", - deı otyryp, onyń azamattyǵyna senim artyp, mindet júktegen. Óıtkeni kóńili kúpti áıel, eń aldymen, jubaıyna arqa súıep, onyń súıispenshiligine zárý bolyp turady. Er-azamat jaryn ystyq yqylasyna bólep, janǵa jaǵymdy jaqsy áreketterimen aıalap otyrsa, ishtegi balaǵa áke meıirimi, ákeniń rýhanı kúsh-qýaty anasy arqyly beriledi deıdi. Al bolashaq anaǵa aýyr sóz aıtyp balaǵattaý nemese qol jumsaý qazaqta úlken kúná sanaǵan. Ondaı anaıy minezdi paryqsyzdardy búkil aýyl bolyp aıyptaǵan, qatty synǵa alyp jazalaǵan eken.

Ata-babalarymyz álemdegi eń uly kitap - Jaratylystyń ózinen oqyp-toqyǵan. Tabıǵatpen úılesimdilikti saqtaı otyryp, Jaratylystyń tylsym syrlaryn uǵyp, ony tanyp-bilýge qulshynǵan. Sol túsinip-túısingenin kúndelikti turmys-tirshiligine paıdalanǵan. Búginde ǵylym-bilimmen qarýlanǵan bizdiń úlken aǵattyǵymyz - tabıǵattan bólinip, eshbir qudiretke, tylsymǵa ılanbaı, "senim" deıtin uly kúshti tunshyqtyryp alǵandyǵymyz. Sonyń nátıjesinde ishki jan dúnıemiz, ulttyq dúnıetanym qundylyqtarymyz laılanyp, obaldy túsinbeıtin, saýapty jasaı almaıtyn, paryzdy ótemeıtin, kúnáni moıyndamaıtyn, tirshilikke táýbe demeıtin máńgúrttik dertke shaldyqqanymyz jasyryn emes. Qattyraq ketip, ashylaý aıtyp jatqan sebebim - tárbıe talǵamyn tabıǵattan ajyratyp, oqshaý qaramasaq eken degen oıdan týyp otyr.

Adam qýatty tabıǵattan alady. Bul bizdiń qazaq úshin jańalyq emes. Ilgeride ótken analarymyz kelinderin tabıǵattyń ózimen tárbıelep, sol arqyly bolashaq urpaǵyna qamqorlyq jasaǵan. "Qaraǵym, zańǵar taýǵa qara, nemeremniń óresi bıik bolsyn. Jazyq dalaǵa, kókjıekke kóz jiber, nemerem keńpeıildi darqan bolsyn. Jaınaǵan gúlge, jaıqalǵan kókoraıǵa nazar aýdar, sábıiń shyraıly bolady. Bulaqtyń kózin ash, bala qaıyrymdy, meıirimdi bolady" degen sekildi aqyl-keńesterin aıtyp, jas kelinniń tabıǵatty úırenýge baýlyǵan. Oı jiberip qarasańyz kóńili kúmándi bolyp júrgen aıaǵy aýyr áıel túgili, bylaıǵy adamnyń ózi bir sát taýǵa kóz tigip qaraǵanda oıy bıiktep kóńili ósedi. Sol sııaqty saıyn dalaǵa, saǵymdanǵan kókjıekke qarasań jansaraıyń keńigendeı áser alasyń ári adamnyń kórý qabileti artyp, janary ótkirlenedi.

Kóńiline túıgeni mol kórgendi eneler kelinniń aıy-kúni jaqyndap kele jatqanda dalaǵa alyp shyǵyp, jalańaıaq taza jermen júrgizedi eken. "O, keýdesi túkti qasıetti Jer-ana, óziń medet bere kór! Perzentińdi pále-kesirden saqtap, boıyn jeńildete kór!" - dep tilek tileıdi. Muny negizsiz deı almaısyz. Jerdiń adam denesindegi artyq Energııany, boıǵa sińgen bóten, bylǵanysh kúshterdi ózine tartyp alatyny ǵylymda da dáleldengen. Naızaǵaı túsken, toq soqqan adamdy jerge kómip emdeıtini sondyqtan. Onyń ústine jalańaıaq jer basyp júrgende tabanlaǵy shoǵyrlanǵan nerv júıeleriniń qyzmeti artyp, adamnyń densaýlyǵyna jaǵymdy áser beretini taǵy da daýsyz. Qazir emshilerdiń emdeý tásilinde tabıǵattyń ózinen - kún nurynan, aı sáýlesinen, ottan, sýdan, jerden qýat alyp, naýqasty saýyqtyratyny jaıly jarysa jazyp, jańalyq ashqandaı jar salyp jatady. Osylar qazaqqa tańsyq emes, qarapaıym tabıǵı ádis-tásil bolǵan.

Qolynda ekiqabat kelini bar sanaly ene Aı sútteı jaryq túnde kelindi aı sáýlesi astynda júrgizip serýendetip, ǵarysh qýatynyń áserin darytqan. "Bala aıdaı sáýleli - aıdaı kópke ortaq bilikti bolsyn!" - dep tilepti. Kelindi aı jaryǵynda bulaq sýyna, kólge shomyldyryp: "Bala sýdaı taza, sýdaı tunyq, sýdaı qasıetti bolsyn!" - dep nıet qylǵan. Ile-shala mazdap jatqan otqa qyzdyryp: "Bala aınalasyna ottaı opaly, ottaı meıirimdi, ottaı jaryq, ottaı kúshti bolsyn!" - dep jas kelinniń kóńilin jaqsylyqqa ılandyryp jigerlendiripti. Sýyq pen ystyqty kezek almastyrý arqyly boıǵa kúsh-qýat sińirýdi ata-babalarymyz baǵzy zamanda-aq biogen

Kelin kútiminde onyń kıim-keshegine de zor mán bergen. Boı tazalyǵymen qosa, kıim-keshektiń kirsiz ári denege yńǵaıly bolýyn qadaǵalaǵan. Kelinge qara, qońyr, sur tústi kıim kıgizbegen. Kerisinshe ashyq tústi keń-mol tigilgen kıim tańdalǵan. Osy jerde de naqty bolǵan bir áńgimeni aıtýdy jón kórdim. Meniń anam ulttyq qundylyqtardy ózi ómirden ótkenshe úkisin qısaıtpaı ustaǵan jan edi. Ulyma aıaǵym aýyr kezde bir kúni úıge keldi. Maǵan etek-jeńi keń-mol pishilgen, keýdesinen búrgen eki kóılek tigip ákelipti. Men osy kórgen zamat: "Mundaı kóılekterdi kımeımin, bul meniń mánerim emes", - dep birden yrshyp tústim. Sonda anam:

- Túh, seniń osy tyzetpe mineziń-aı! Týlamaı aldymen tyńda! - dedi ıyǵymnan silkı ustaı, ózine qaratyp.

- Bul kóılekterdi erikkennen ermek etip kóz maıymdy taýysyp tikkenim joq. Seniń qamyńdy, jaryq dúnıege áli kelmegen jıenimniń amandyǵyn oılap tiktim. Qıqarlanbaı qarsylyqsyz kıesiń. Nege ekenin aıtaıyn. "Meni kór" degendeı ishińdi tyrsıtyp kele jatqanyńda qarsy aldyńnan shyqqan kez kelgen adamnyń kózi, eń aldymen, qarnyńa túsedi. Ár adamda ártúrli shamada nazar bolady, kóziniń suǵy bolady, keıbireýlerdiń janarynda otty ýyt ta kezdesedi. Ol adamdar saǵan ádeıilep kesirin tıgizeıin demeıdi, sende sharýasy joq. Biraq óziniń kózinde qanshalyqty nazar baryn bilmeıdi, ony oılamaıdy da. Al kólgemedeı kólkildegen kóılek kóldeneń kózderdiń eriksiz qadalar suǵynan saqtaıdy. Sodan keıin onsyz da tar qursaqta jatqan balaǵa syrttan qosymsha qysym túspeıdi. Balanyń dene músheleriniń emin-erkin ósýine keń kıim aıtarlyqtaı septigin tıgizedi. Jaman aıtpaı, jaqsy joq, náreste ishten kem-ketikti týmaýy úshin bul da bir saqtyq sharasy. Ásirese myqyndy qysatyn kıim aıaǵy aýyr áıelge qaýipti. Bosanar kezde qıyndyq týyndaýy ǵajap emes. "Qaıter deısiń, kıimde turǵan ne bar, ózime unaǵanyn kıem", - dep ózimshildikke salyný opyq jegizýi ábden múmkin. Kimge bolsa da qulaıym ondaıdyń betin aýlaq etsin. Pende paqyr qashan, qaı jerde qaýip-qater, jazym kezigerin boljaı almaıdy. Jaratqan ıem saqtanǵandy saqtaıdy. Sodan keıin sen myna kóılekterdiń túsi tym ashyq deısiń, solaı bolǵany jaqsy, nege deseń, suqtana qaraǵan kózdi aldaıdy. Alǵashqy nazar ishińe emes, kóılekke túsedi, - dep túsindirip uqtyryp edi.

Qazir, qudaıǵa shúkir, sonaý alpysynshy jyllardaǵydaı emes, daıyn kıimniń de, matanyń da alýan túri izdemeı-aq tabylady. Ásirese matalardyń arzany da, ortaqoldysy da, asyl qundylary da kózdiń jaýyn alyp, dúken sórelerinde jaınap tur. Biraq, amal qansha, bir kezdegi qolǵa túspeıtin mata kóbeıgenimen kóılek kıetin áıel zaty azaıǵan. Bul kúnde urǵashy qaýymy kóılekten jerigen zaman. Kári-jas demeı, aryq-semizine qaramaı, úılesken-úılespegenine pysqyrmaı, shalbarlanyp shaýyp júr. Ásirese ústindegi kıiminiń tigisi jyrtylardaı tyrsıtyp, tóńkerilgen tegenedeı ishin alǵa shermıtip kele jatqan aıaǵy aýyr kelinderdi kórgende: "Áttegen-aı, bul baıqustardyń aqyl aıtar anasy, qamqor bop úlgi kórseter enesi joq pa?" - dep janym ashyp qynjylamyn.

Z.Ahmetova, "Kúretamyr"