HÁKIM ABAI JÁNE BÚGINGI ZAMAN
Abaı – qazaq halqynyń rýhanı qazynasyna ólsheýsiz úles qosqan ǵulama ǵana emes, sonymen qatar, ol qazaq halqynyń el bolýy jolynda ulan-ǵaıyr eńbek etken danager.
Abaıdyń ontologııalyq kózqarastarynan ónip shyqqan rýhanı áleýetti saqtaý, ony jańa tarıhı jaǵdaılarda damytý – bizdiń búgingi kezeńniń jáne zamandastarymyzdyń mindeti.
Abaıdyń shyǵarmasyndaǵy kemeldikke jetýdiń joldaryn usynatyn qundylyqtardy nasıhattaýda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Q. Toqaevtyń
«Abaı jáne 21 ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalasynyń roli erekshe. Hákim Abaı osydan bir ǵasyrdan astam ýaqyt buryn óz halqynyń aldyna qoıǵan jańa maqsattar men tyń talaptar búgingi jahandaný jaǵdaıynda júzege aspasa, jaǵdaıymyz jaqsarmaıdy. Ol Shyǵys pen Batys álemindegi ozyq kórkemdik ádisterdi qazaq dúnıetanymyna endirip, halqymyzdyń tereńnen tamyr tartqan rýhanı álemin basqa qyrynan tanytyp, qazaq ulttyq mádenıetiniń negizgi qundylyqtaryn júıelep ashyp berdi.
Óz shyǵarmashylyǵynda Abaı jolaıryqta turǵan adamnyń – ol ómir súrgen qoǵamnyń burynǵy tuǵyrlary men qundylyqtary kelmeske ketkendikten ótkeninen aıyrylǵan jáne qazirgisi taıǵanaq ári turaqsyz bolǵandyqtan osy shaǵy joq adamnyń jaǵdaıyn keskindeıdi. Aqyrynda, bul osy taıqymaly, túsiniksiz ári keıde qasiretti bolmystan kóńilge úmit uıalatatyn keleshektiń keskinin qurastyrýǵa tyrysatyn adamnyń jaǵdaıyn beıneleıdi.
Ásirese, munyń sońǵysy óte qajet, óıtkeni oıshyldyń kámil seniminshe, «uly maqsaty nemese ortaq aqıqaty joq halyq rýhanı ólik. Al ómir bolmaǵan jerde, kemeldený de bolmaıdy».
Hákim Abaı týraly Alash arystary Júsipbek Aımaýytov pen Muhtar Áýezovtiń tikeleı bastaýymen «Abaı» jýrnalynyń 12 nómiri jaryq kórdi.
Sol jýrnaldaǵy Abaı týraly Ilııas Jansúgirovtyń jazǵan esteliginde: «Tus-tustan jaý qysyp, mal men basqa daý túsip, daǵdaryp qazaq sasqan soń orysqa kelip baǵyndy… burynǵy dáýren kózden bir-bir ushty… Urlyq, ne túrli áreket kerneı bastady. Sóz sybyrǵa, is jybyrǵa aınaldy. Bereke ketip, azdy, tozdy. Sol kezde qalyń nadan, qara tumandy qaq jaryp, bulaqtaı jarq etip Abaı týdy. Aqyldy dana, raqymdy ádil, shynǵa sýsaǵan, qyńyrdy jónge, qısyqty tezge salmaq bolǵan, buzyqtyqpen alysyp ótken Abaı edi. Qazaqtyń ádebıetine jan bergen, sózdiń syrtynan syrlap, ishin túrlegen, óleńnen órnek shyǵarǵan, aqyndyq, synshyldyq birdeı daryǵan Abaı edi. Óner tap, áreket qyl, tárbıe al, ynsapty, adal bol dep qaqsap ótken, adam balasyn baýyr tut, adamshylyqqa qyzmet et degen Abaı bolatyn…», – dep Abaıdyń ult tarıhyndaǵy orny men rolin jaqsy kórsetken.
Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyq murasyn alǵashqy zerttegen Alash arystary Shákárim Qudaıberdiuly, Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Maǵjan Jumabaev jáne taǵy basqalary. Alash ardaqtylary Abaıdy uly dep emes, hákim dep ataǵan. Hákim degenimiz – ǵylymnyń bul dúnıedegi paıdasyna kóp kóńil bólip, adaldyqty, ǵylymdy, meıirim shapaǵatty súıetindikten, adamzatqa qyzmet jasaýda óz nápsilerin pıda qylyp, shyndyqty taýyp, halqyn órge súıregen jandar. «Adaspaı týra izdegen hákimder bolmaǵanda, dúnıe oıran bolar edi», – dep Abaıdyń ózi aıtqandaı, ult tarıhy men mádenıetin sol ultty jan-tánimen súıip, órge súıregen oıshyldardyń dúnıetanymynsyz elestetý múmkin emes.
Qazaqstandyq ǵalym Ǵ. Esim «Hákim Abaı» eńbeginde «uly» degen uǵymǵa bergen anyqtamasyna júginsek:
«Qudaıǵa senbegen dáýirde biz sóz qısynyn buzdyq. Allaǵa aıtylatyn sózdi adamǵa aıttyq. «Uly» degen sózdi basynda dinsiz kósemderge qoldanyp, boıymyz úırengennen keıin, onyń Allanyń, ıaǵnı Jaratýshynyń Epıteti ekenin de umyttyq. Ulylyq – tek Jaratýshyǵa ǵana qatysty aıtylatyn sóz». Muny Maǵjan da, Ahmet Baıtursynuly da bilgen, sol sebepti qoldanbaǵan. Men sondyqtan Abaıdy uly demeı, hákim dep aıtamyn dep, uly jáne hákim degen uǵymdarǵa tamasha anyqtama bergen.
Hákim Abaı óziniń qara sózderinde Sokratty, Platondy, Arıstoteldi jáne Shyǵys oıshyldaryn hákim dep ataǵan. Demek, hákim degenimiz – óz ultynyń bolashaǵy úshin qam jep, durys joldy izdeýshi. Jahandaný jaǵdaıynda kóptegen ulttar mádenıettanýlyq túsindirme boıynsha, mádenı normalar arasyndaǵy qaıshylyqtardyń nátıjesinde oryn alatyn devıatsııaǵa tap bolýda. Devıatsııaǵa anyqtama bergen frantsýz áleýmettanýshysy Emıl Dıýrkgeım devıatsııanyń negizgi sebebi – anomııa, retteý normalarynyń bolmaýynan dep túsindirdi.
Retteý normalarynyń buzylýy halyqty jik‑jikke bólip, máńgúrtik pen kosmopolıtızmge aparady. Mysaly, nemis halqynyń fılosofy F. Nıtsshe mádenıet daǵdarysynyń mánin, eń aldymen shynaıy hrıstıandyq rýhtyń joǵalýymen jáne mańyzdy mádenı qundylyqtardyń joıylýynan kórse, ıspandyq mádenıettanýshy H. Ortega-ı-Gasset qazirgi mádenı daǵdarysty qoǵamdaǵy bıliktegilerdiń barlyǵynyń buqaraǵa ótkendigimen baılanystyrady.
Al, hákim Abaı 39 qara sózinde qazaq halqynyń mineziniń ózgerýine ata‑babalarymyzdyń boıyndaǵy eki jaqsy minezden (el basy, top basynyń sózine qulaq asýda jáne namysqorlyq, bir‑birine qansha renjisede birlikke bekem bolýy) aıyrylýda dep túsindi. Hákim Abaıdy ómir, qorshaǵan dúnıe, tabıǵat, bolmys syry, olardyń zańdylyqtary kóp oılandyrǵan. Ol dúnıe syryna boılap, ózin mazalaǵan saýaldarǵa jaýap tabýǵa tyrysty.
Men osy kimmin?
Jan ıeleri ómiriniń túpki máni nede?
Barlyq adam balasy, jan-janýarlar da tamaqtanady, uıyqtaıdy, qorǵanady, artyna urpaq qaldyrady. Sonda adam balasynyń basqa jan ıelerinen aıyrmashylyǵy nede? Ol óziniń pálsapalyq shyǵarmalarynda adam balasynyń ómir súrý maqsatyn, sol muratyna jetý jolyn, álemdegi bolmystyń máni men ózindik ishki baılanysyn, jalpy zańdylyqtaryn ashyp kórsetedi.
Abaı adamdardy ekijúzdilikke, ótirikshi nemese ósekshige aınaldyratyn, dostyqty satyp ketýge jáne jaǵympazdyqqa májbúrleıtin, bólektenýden týyndaıtyn rýhanılyqtan jurdaı jáne tylsym syrtqy kúshtiń yqpalymen bolatyn kúnáhar áserdi de aıqyn túsinip, kórsetip berdi.
Árkimdi zaman súıremek,
Zamandy qaı jan bılemek?
Zamanǵa jaman kúılemek,
Zamana ony ılemek, – dep hákim Abaı aıtqandaı, adam ómirge kelgendegi basty mıssııasyn anyqtaý barysynda, birinshi kezekte ózin‑ózi tanýy qajet.
Tanymaǵan jaǵdaıda! Zamannyń soqqan jeline tótep bere almaı, bolmysynan aıyrylady. Iaǵnı, jahandaný jaǵdaıynda buqaralyq mádenıet arqyly taraǵan nadandyqtyń kebin kıgizýge tyrysady:
Kóp aıtsa kóndi,
Jurt aıtsa sendi.
Ádeti nadan adamnyń! Nadan adamnyń jahandanýdyń qurǵan toryna túsken belgisi «kosmopolıt», «fýndamentalıst» (Gıddens), «kózqaman» (R. Berdibaev), «máńgúrt», «lıýmpender» sekildi obrazdarǵa aınalýy. Bul obrazdaǵy adamdar ulttyń mádenıetine bolashaǵyna beı‑jáı qaraıtyndar. Indıvıd kúıindegi adamdy Abaı top, tobyr, dúrmek dep ájýalaıdy. Tobyr ózdiginen túk te bitire almaıdy, «óńkeı nólge» aınalady. Al adamdar bir múddeniń, fılosofııalyq tilmen aıtqanda, ıdeıanyń sońyna túsip birikse, tobyr emes, zor kúshke aınalady. Sol ıdeıany Abaı bizge amanattady.
Prezıdentimiz Q. Toqaevtyń «tolyq adam» tujyrymyn qaıta zerdelep, osy baǵytta ǵalymdarymyzdyń tyń zertteýlerin qolǵa alyp, «Tolyq adam» kontseptsııasyn, ómirimizdiń kez kelgen salasynyń, memleketti basqarý men bilim júıesiniń, bıznes pen otbasy ınstıtýttarynyń negizgi tuǵyryna aınalýy kerek degen paıymy óte mańyzdy. Ásirese, hákim Abaı qundylyqtarynyń nárin óskeleń urpaqtyń sanasyna sińirip, ómirlik azyǵyna aınaldyrý qajet. Halyqtyń rýhyn bıiktetip, ulttyń ózindik sanasy men psıhologııasyn ózgertip, bilimin kótermese, joǵary tehnologııaǵa negizdelgen serpindi Ekonomıkalyq damýshy qoǵam qurý múmkin emes. Hákim Abaı el-jurtyn túrli ónerdi ıgerýge úgittedi. Sonyń bári ýaqyttyń talaby ekenin ol anyq ańǵaryp, ultyna erterek ún qatty. Tipti qazir aıtyp júrgen ıntellektýaldy ult qalyptastyrý ıdeıasy Abaıdan bastaý aldy deýge bolady. Uly oıshyl ár sózimen ulttyń óresin ósirýdi kózdedi. Egerde jastarymyzdy Abaıdyń amanatymen tárbıelemesek, «Zamanaqyr jastary» degen óleńindegi jastardyń obrazdary kóbeıe bermek. Sol óleńge toqtalsaq:
Zamanaqyr jastary,
Qosylmas eshbir bastary.
Birine‑biri qastyqqa
Qoınyna tyqqan tastary, – dep alǵashqy shýmaǵanda, jastardyń arasyndaǵy birliktiń joǵalýyn, bir‑biriniń sózin kótermeıtin qatygez obrazy sıpattalsa ári qaraı:
Saýdasy – ar men ımany,
Qaırat joq boıyn tyıǵaly.
Eńbekpen etti aýyrtpaı,
Qur tilmenen jıǵany, – dep bul shýmaǵynda, jastardy bala kúnnen bastap tárbıeleý barysynda jan-dúnıesine tıisti deńgeıde kóńil bólinbegendikten, ar men ımandy saýdaǵa ońaı salatyn jastardyń kóbeıýin meńzegen. Ári qaraı:
Ónimsiz iske shep‑sheber,
Maıdanǵa túspeı nesi óner?
Sıyrsha toısa mas bolyp,
Órege kelip súıkener. Bul shýmaqta hákim Abaı haıýan sııaqty tamaqqqa toıyp maǵynasyz, paıdasyz ispen aınalysatyn jastardy sıpattap, osy óleń shýmaǵyn kúlmeńdegen, qaljyńdaǵyn, bireýdi sóz qylýǵa máz bolǵan, aýzynan tek las sóz shyǵatyn adamnyń beınesimen aıaqtaıdy. Búgingi jas – eldiń erteńgi kirpishi. Kirpishtiń sapasyz bolýy eldiń bolashaǵyna qaýipti. Sondyqtan Abaıdyń ıdeıalaryn mekteptegi alǵashqy synyptardan bastap «ózin‑ózi taný» sabaǵynyń josparyna engizý qajet. Sol arqyly «bir bolsa da júzge tatıtyn azamattardy tárbıeleımiz». Olaı bolmasa, «júz bolsa da birge tatymaıtyn ezderdi kóbeıtemiz».
Abaıdyń shyǵarmasyn jastarǵa oqytyp, tanystyrýdaǵy basty maqsat – «kemel adam» obrazyna jetkizetin joldarmen tanystyrý. Ol úshin hákimniń 43 qara sózindegi jan men tán arasyndaǵy jıbılı jáne kásibı qasıetterdi taný qajet. Ǵylym-bilim, ónerge úırený arqyly oı-órisimizdi jetildirýdiń alǵashqy qadamyn jasaımyz. Iaǵnı, aqyl arqyly, biraq, aqyldyń bir ózi «adamnyń kemeldenýine» ákelmeıdi, sondyqtan eń mańyzdysy rýhanı jetilý, ıaǵnı jandy jetildirý máselesi.
Abaıdyń aıtýynsha, jan júrekte ornalasqan. Jan adamnyń tynys-tirshiligin, is-áreketin júrek arqyly basqarady. Eger jan jetilmegen bolsa, onda adamnyń is-áreketinde de kemshilik bolady. Ishki dúnıesi tazaryp, jetilgen adam ǵana qatelikke urynbaı, ómirde qate baspaı, durys ómir súre alady. Adam balasynyń baqyty onyń júreginiń tazalyǵymen tyǵyz baılanysty dep úıretedi. Sondyqtan «Paıda oılama, ar oıla, Talap qyl artyq bilýge» degen ónegeli ósıetinde ar oıdy jetildirý úshin artyq bilip talaptanýǵa shaqyrady.
Al, ózin-ózi durys tanymaǵan adamdar qoǵamnyń damýyna kedergi keltirip, bereke-birligine iritki salady. Ózin durys tanymaǵan adamdar kóre almaý, kisini syrtynan sóz qylý, maqtaný, ysyrap jasaý sııaqty qasıetterge ıe bolady. Ondaı adamdardyń sıpatyn hákim Abaı «Tereń oı, tereń ǵylym izdemeıdi», «Ynsap, uıat, tereń oı, oılaǵan jan joq, jaýyp qoı»; «Malda da bar jan men tán, aqyl, sezim bolmasa, tirshiliktiń nesi sán, tereńge bet qoımasa», «Tereń oıdyń telmirip, sońyna ermeı, adamnyń isi biter me?» jáne taǵy basqa óleńderi arqyly ashqan. Ózin-ózi durys tanymaǵan adamdardyń áreketiniń sońǵy aıaldamasyn hákim bylaısha sıpattaǵan:
«El buzylsa qurady shaıtan órmek,
Perishte tómenshiktep qaıǵy jemek.
Ózimniń ıttigimnen boldy demeı,
Jeńdi ǵoı dep shaıtanǵa bolar kómek». Ómir joly – kelý men qaıtýdan turatyn Təńir isi, jaratylys zańy. Osy eki aralyqta adamǵa ýaqytsha berilgen ómirdi mándi, ókinbesteı ótkizýge shaqyratyn hákim Abaıdyń shyǵarmalary kez kelgen jastaǵy azamattarǵa baǵyt‑baǵdar beretin qundylyq.
J. TÚSIPBEKOV,
Kazislam.kz
