QASQYRDYŃ AÝZY
"Qasqyrdyń aýzy jese de qan, jemese de qan", - degen maqaldy ómirde jıi qoldanamyz. Tilimizde qasqyrǵa qatysty budan ózge de maqaldar barshylyq. Máselen birde:
"Adam oıǵa toımaıdy,
Bóri qoıǵa toımaıdy", - desek, taǵy birde:
"Qoıǵa qasqyr shapsa,
It semiredi", - deımiz.
"Kári qasqyr qaqpanǵa túspeıdi", - dep te qoıatynymyz bar.
Eger baıybyna barsaq, osy sońǵy maqal men áýelgi maqal mándik turǵyda bir-birimen úndes. Úndes bolatyny, negizgi mán qasqyrdyń ózinde emes, soǵan balanǵan adamdarda. Olar: Jemqor basshy; aty áıgili ury; báleqor; ósekshi...
Osylaı jalǵastyra berýge bolady. Bul - kópshilikti alańdatqan kúmándi is-áreketke jaýapty bolýy múmkin "aýzy qan" adamdar. Biz: "Qasqyrdyń qarny toımaıdy", - degende de qaperge sol adamdardy alamyz. Áıtse de olar aýzynyń tek jese ǵana qan bolatyny belgili. Biraq jemegen jaǵdaıda álgilerdi qalaısha kústánalaýǵa bolady? Jaýap aıqyn. Sebebi, senim joq.
Bizdiń túsinigimizdegi maqaldyń máni negizinen osyǵan saıady. Alaıda kóńilde kúmán qalmas úshin másele mánin ashyp alaıyq. Ol úshin qoraǵa qasqyr shapqandyǵy kúmán týǵyzbaýy kerek. Ondaı jaǵdaıda qasqyr aýzynyń qan bolatyndyǵyn joqqa shyǵara almaısyń. Al jemese she? Solaı bola tura qasqyrǵa nege kiná artylady? Sebebi... Durys. Ol - jaý. Onyń ústine qoradaǵy qoı basy kún sanap kemip barady. Soǵan oraı joǵalǵan mal da qasqyr jegen mal esebine jatqyzylady. Onyń aýzynyń barlyq kezde qan bolatyndyǵy sondyqtan.
Adam da sol tárizdi. Bir ret jaman aty shyǵyp qalǵan soń, týra álgi qasqyr sııaqty jelingen de, jelinbegen de, urlanǵan da, urlanbaǵan da, tipti kózden tasa bolǵan nárseniń bári sonyń atyna telinip aıtyla beredi. Bul turǵyda Artýr ShopengaýEr:
"Adamnyń bet kelbeti onyń aýzyna qaraǵanda áldeqaıda kóp shyndyqty aıtady. Mańyzdysy, aýyz adamnyń ıdeıasyn aıtsa, bet pishini onyń ıdeıasynyń mán-maǵynasyn aıtady", - degen eken. Sondyqtan da ondaı adamdarǵa qarata Per Býast:
"Adam keıde óziniń sezimderine ıe bola almasa da, árdaıym aýzyna ıe bolýy tıis", - degen. Sebebi olar erkinsip ketken jaǵdaıda Aqan seri aıtpaqshy: "Erke ıt aýyz jalaıdynyń" kerin keltiredi.
Atalarymyz: "Qoıdyń qarǵysy qasqyrdy qappaıdy", - dese de Qadyr aǵamyz óziniń "Qasqyr" atty óleńinde bylaı depti:
"Qarǵysy ma qozy-laqtyń ondaǵan,
Qapylysta qolǵa tústi ońbaǵan.
Qulyptaýly temir tordan — qapastan
Qaıtyp shyǵý bola qoımas endi oǵan!
Aýzyna almas arystanyń qaldyǵyn
Kókjal edi,
Ýaqyt odan aldy qun.
Tor bolmasa,
Selebe tis — azý tis
Kim-kimniń de shyǵarar-dy dal-dulyn!
Ǵárip bolyp kóringenmen búginde
Qansha kúsh bar kúdireıgen túginde!
Jalt-jult etip
Bir tutanyp,
Bir óship,
Kek ushqyny jatyr kózdiń túbinde.
Bolmaǵasyn ómirdegi degeni,
Búıreginen shanshıdy yza tebeni.
Sóıte tura,
Temir tordan kórgende,
Bárin umytyp,
Aıap kettim men ony.
O, jaratqan!
Jeliktirseń jeliktir!
Qasqyrlarmen tek osylaı jolyqtyr
Kiriptar dep aıaǵanmen men ony,
Onyń meni jep qoıǵysy kelip tur!".
Kóńilde kúmán qalmas úshin "Maqalda nege qasqyrdyń aýzy qaperge alynǵan?" degen saýalǵa jaýap izdep kórelik. Máselen, nege arystan emes? Bulaı desek, álgi aýzy qan ury-qary mártebesi asqaqtap ketedi. Al shıbóri men túlki negizgi mánge úılespeıdi. Sondyqtan da maqalda qasqyr oryndy tańdalǵan. Sebebi, ol - bizdiń nápsimiz. Nápsi eshýaqytta bizge, bizdiń malymyzdy túgeldeýge qyzmet etpeıdi. Onyń aýzynyń barlyq ýaqytta qan bolatyndyǵy sondyqtan. Ashqaraqtyǵy, toıymsyzdyǵy, bárinen buryn adam balasymen ymyraǵa kelmeıtindigi de "nápsi-qasqyr" bolmysyn aıqyndaı túsedi. Soǵan oraı atalarymyz:
"Ashý aqyldyń dushpany,
Nápsi ımannyń dushpany", - degen. "Meshkeı qaryn toıady, meshkeı nápsi toımaıdy, - degen maqal da nápsiniń qasqyrǵa balanatynyn ańǵartyp tur. Soǵan oraı Álıhan Bókeıhanov:
"Adam balasy – nápsiniń quly: mańdaıy tasqa tımeı toqtamaıdy", - degen.
Ras, atalarymyzdan jetken taǵy bir qanatty sózde aıtylatynyndaı: "Aqyldy adam nápsisin tyıa biledi". Biraq... Ol biraq jaýabyna Shákárim atamyz jan-jaqty toqtalǵan eken . Endeshe biz de sóz sońyn sol óleńmen túıindeıik:
"Bas kózimen qarasań, nápsi – jalǵan,
Bir sulý qyz syqyldy jurt tańdanǵan.
Anyq aqyl kózimen qaraǵanda,
Ózin berer qalyńǵa ol qyzdy alǵan.
Qylyqty qyz sııaqty kórinse de,
Ólsheýsiz sansyz baıdan jesir qalǵan.
Kúninde qyzyl gúldeı júz kúlse de,
Syrt aılansa, júrekke jalyn salǵan.
Bas alýǵa jaralǵan bir jádigóı
Ótkir qylysh syqyldy ýǵa malǵan.
Ólmeı adam osydan qutylar ma,
Nege qylyp júrgemiz ólimdi arman?
Nápsi úıinde baılaýly ynsap jatyr,
Munyń emi – teginde, sol bosanǵan.
Sopysynyp‚ aqsynyp áýre bolmaı,
Er bolsań, bosatyp al sol zyndannan.
Aqyl, ǵylym ár túrli aıtsa-daǵy
Jıyny osy sózben aıaqtalǵan".
Qudııar BILÁL
