QAZAQ DALASYNDAǴY ÁHLI-SÚNNET SENIMI
Islam tarıhshylarynyń keltirgen derekterinde Omardyń (oǵan Alla razy bolsyn) halıfalyq dáýirinde musylmandardyń Máýárannahrǵa kelip, keri qaıtqandyǵy aıtylady. Aıtpaǵymyz, Deshti qypshaq dalasy sol kezden bastap-aq Islam dinimen tanysa bastaǵan. Áhli-súnnet ýál-jamaǵat degenimiz – Islam dininiń negizgi tuǵyry ári eń keń taraǵan, dálirek aıtqanda Islam álemindegi musylmandardyń 92,5 paıyzy ustanatyn senim baǵyty. Mundaǵy «áhli-súnnet» sózi Muhammed paıǵambardyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) súnnet joly men hadısterine, al, «jamaǵat» sózi sahabalar men olarǵa ergen musylman qaýymynyń sońynan júrý degendi bildiredi. Jalpy bul uǵym Islam tarıhynda dinimizdiń bastapqy dáýirinen keıin, eki ǵasyr ishinde kórinis tapqan túrli saıası jáne dinı bólinýlerge qarsy jaýap retinde paıda bolǵan. Ýmeıalardyń 10-shy halıfasy Hısham ıbn Abdýlmalıktiń (724–743) bıligi kezinde ıslamnyń aqıda, fıqh máselelerin birizdilikke túsirý qolǵa alynyp, bul úderis Abbası halıfaty tusynda odan ári jetildirildi. Súıtip, Ýmeıa halıfatynyń sońǵy jyldary men Abbası halıfatynyń alǵashqy ǵasyrynda Islam aqıdasy túrli aǵymdarmen pikirtalasqa túse otyryp, áhli-súnnet ýál-jamaǵat joly aıqyndalyp, senim men sharıǵattaǵy negizder naqty júıelene bastady. Dál osy ýaqyt – Islam áleminde áhli-súnnet seniminiń negizi qalanyp, birtutas júıege keltirile bastaǵan kezeń men Islam dininiń qazaq dalasyna enýi VIII ǵasyrda, ıaǵnı Talas shaıqasy (751 j.) kezine tuspa-tus keledi. Osy tarıhı tutastyqqa nazar aýdarar bolsaq, ıslamnyń qazaq dalasyna kelýi men áhli-súnnet seniminiń qalyptasýy bir dáýirge sáıkes keledi. Talas shaıqasy arqyly Islam dini engen kezde, musylman qaýymdastyǵynda aqıda salasy boıynsha senim negizderi naqtylanyp, búlik pen adasýshylyqtan saqtaıtyn naqty jol – áhli-súnnet ýál-jamaǵat senimi bekitilip jatqan edi. Mundaı tarıhı úndestik qazaq dalasyna alǵash kelgen Islam dininiń radıkal emes, baısaldy ári orta joldy ustanǵan senim júıesimen qatar kelýin qamtamasyz etti. Sondyqtan da túrki halyqtary, onyń ishinde qazaq halqy da, alǵashqy kezeńnen bastap Islam dinin hanafı mázhabyndaǵy fıqhy men Matýrıdı senim júıesin negizinde qabyldady. Islam dini qazaq dalasyna kelgennen keıin Qarahanıdter tusynda meshit, medrese, kitaphana, dinı ortalyqtar salynyp, Islam mádenıeti men ǵylymy qarqyndy damydy. Qazaq dalasy Islam dinin qabyldap qana qoımaı bul dinniń órkenıet dini ekendigin pash etýge úles qosty. Mysaly, Ábý Nasyr ál-Farabı (870–950 jj.) Islam fılosofııasyn damytyp, aqyl men ıman úılesimdiligin kórsetti. Onyń «Qaıyrymdy qala turǵyndary» eńbegi Islam qoǵamynyń minsiz modelin jan-jaqty túsindirip, sıpattady. Júsip Balasaǵun (XI ǵ.) «Qutty bilik» atty eńbeginde ıslamdyq moraldyq tárbıe, bılik pen ádilet máselesin qozǵady. Onyń shyǵarmasynda ıman, aqyl, ǵylym uǵymdary basty rýhanı qundylyq retinde kórsetilgen. HI–HII ǵasyrlarda ómir súrgen Qoja Ahmet Iasaýı Islam dinin túrkilik dúnıetanymmen úılestirip, sopylyq joldy (tasaýýf) túrki halqynyń rýhanı ómiriniń ózegine aınaldyrdy. Iasaýı ilimi Islam dinin júrekpen tanýǵa, rýhanı tazarýǵa úndedi. Onyń «Dıýanı Hıkmet» atty shyǵarmasy ǵasyrlar boıy túrki musylmandaryna jol kórsetýshi rýhanı kitap bolyp keldi. Bul ilim keıingi kezeńderdegi qazaq dalasyndaǵy sopylyq, dinı-fılosofııalyq tanymnyń negizine aınaldy. Saıd Hýseın ıbn Alı as-Syǵanaqı (XIII–XIV ǵǵ.) – hanafı mázhabynyń kórnekti fıqh ǵulamasy, Orta Azııa men Qazaq dalasynda keń taraǵan Islam quqyqtyq mekteptiń ókili. Onyń «An-Natoıj ál-Fıkhııa» jáne basqa da eńbekteri ıslam quqyqtyq tanymyn túrkilik túsinikpen ushtastyrǵan. Syǵanaqı eńbekteri medreselerde oqýlyq retinde qoldanylǵan jáne sol dáýirdiń fıqh júıesin qalyptastyrýda úlken ról atqarǵan.
Qaýam ad-dın ál-Itqanı (XIV ǵ.) – túrki tekti ıslam ǵalymy, Máýrennahr men Deshti Qypshaq aımaqtarynda keń tanymal bolǵan. Ol hanafı mázhabynyń bedeldi faqıhy, ári ál-Mansýrı atty fıqh eńbeginiń avtory. Itqanı shyǵarmalary ıslamnyń quqyqtyq júıesin júıeleýge, qazaq dalasyndaǵy ıslam bilimin tereńdetýge yqpal etti. Muhammed Haıdar Dýlatı, Qadyrǵalı Jalaırı sekildi ǵalymdar Islam sheńberindegi tarıhı-mádenı muralardy jazyp qaldyrdy. Bul ǵalymdar áhli-súnnet ýál-jamaǵat senimin ustanyp, ıslamdy qoǵam ómirimen úılesimdi etti. Olar aqyl men dindi qatar qoldaný qajettigin atap ótti. Bul ǵalymdardyń barlyǵy Islam dinin tek qulshylyq júıesi retinde emes, ǵylymı, quqyqtyq, fılosofııalyq jáne rýhanı ilim retinde qarastyrdy. Olardyń eńbekteri arqyly qazaq dalasynda Islam órkenıetiniń qýatty irgetasy qalandy. Áhli-súnnet seniminiń negizgi sıpattary mynalar:
♦ Alla Taǵalanyń bar jáne bir ekenine, sıpattaryna qatysty Quran men súnnetke negizdelgen túsinik;
♦ Paıǵambarlardyń adamzatqa jiberilgen Allanyń elshileri ekendigin moıyndaý;
♦ Quran men hadısterge súıenip, aqyl men naqyldy úılesimdi qoldaný;
♦ Imandylyq, taqýalyq, ádildik, ustamdylyq, yntymaq sekildi rýhanı qundylyqtardy ustaný;
♦ Bıdǵat pen adasýshylyqtan saqtaný. Áhli-súnnet baǵytynyń basty erekshelikteri mynadaı: Teńgerimdilik pen ustamdylyq – áhli-súnnet aqıdasynda shekten shyǵýshylyq nemese birjaqtylyq bolmaıdy. Bul baǵyt aqyl men naqyldy úılestire otyryp, dinı tujyrymdarda orta joldy ustanady. Saıası tartystan boıyn aýlaq ustaý – áhli-súnnet baǵyty senimdi saıası kúresten bólek ustap, dinı tutastyq pen qoǵam birligin joǵary qoıady. Bıdǵat pen takfırden aýlaq bolý – ózge musylmandardy adasýshy nemese kápir dep aıyptaýdan tartynady. Takfırshildik ıdeologııany qabyldamaıdy. Ijma men qııasqa súıený – din ǵalymdarynyń bir aýyzdan kelisip bekitken úkimderin (ıjma), sondaı-aq uqsas jaǵdaıdan úkim shyǵarý tásilin (qııas) tanıdy. Fıqhtyq mekteptermen sabaqtastyǵy – áhli-súnnet baǵyty fıqhta tórt mázhabpen (hanáfı, sháfıǵı, malıkı, hanbalı) sabaqtastyqta damyǵan. Qazaq jerindegi áhli-súnnet senimi Islam dini qazaq dalasyna kelgennen keıin, tek dinı nanym retinde ǵana emes, sonymen birge qoǵamdyq, saıası jáne rýhanı turaqtylyqtyń tiregi boldy. Qazaq dalasyna Islam ǵylymy, sopylyq ilim, aqıda, fıqh (sharıǵat ilimderi) keldi. Orta ǵasyrlarda Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen kóptegen Islam ǵulamalary dindi taratyp qana qoımaı, ony ǵylymı-tanymdyq deńgeıde damytty. Islammen úılesken salt-dástúrler:
♦ Bata berý – Alladan tilek tileý, bul – duǵa jasaýdyń ulttyq úlgisi.
♦ As berý, jeti shelpek pisirý – marqumdarǵa duǵa baǵyshtaý, Quran oqytý – ıslamdaǵy súnnet amal.
♦ Naýryz merekesindegi tazalyq, jasy úlkenge ıilý, renjiskenderdi tatýlastyrý – ıslamdaǵy keshirimdilik pen aǵaıyngershilik ustanymdaryna saı keledi.
♦ Súndetteý, qudalyq, neke qııý, ólikti arýlaý, jeti ataǵa deıin qyz alyspaý – ıslammen úılesimdi jáne sharıǵatqa qaıshy emes tájirıbeler. Keıingi qazaq handary da, bı-sheshender de (Áz-Táýke, Áıteke bı, Tóle bı, Qazybek bı) áhli-súnnet senimi negizindegi sharıǵat pen saltty qatar ustanyp, el ishinde ádilet ornata bildi. Osylaısha, qazaqtyń rýhanı bolmysy men dástúrli dúnıetanymy – áhli-súnnet senimimen tyǵyz baılanysta qalyptasty. Bul senim el ishindegi birlik pen turaqtylyqtyń negizi bolyp qala berdi.
Ábdimútálip DÁÝRENBEKOV,
RANT múshesi
Kazislam.kz
