QAZAQShA JYL QAIYRÝDY BILESIZ BE?

Qazaq halqy aı, kún, jyldarǵa rettik san esimin qoıyp ataýdan tys, ər kún, ər aı, ərbir jyldarǵa at qoıyp, aı, kún, jyl attaryn sol boıynsha ataǵan. Mysaly, búgin, ıaǵnı, osy kúndi aptanyń birinshi kúni desek, onda ony – dúısenbi, erteń – seısenbi, búrsigúni – sərsenbi, arǵy kún – beısenbi, qasıetti kún – juma, sońǵy kún – senbi, azyna – jeksenbi dep, bir aptadaǵy jeti kúnge jeke-jeke at qoıyp ataıdy.

Aı attary da ózindik ataýlarmen atalady. Mysaly:

1-aı – aqpan (úshtik aıy)

2-aı – birdiń aıy

3-aı – kókek

4-aı – mamyr

5-aı – maýsym

6-aı – shilde

7-aı – tamyz

8-aı – mızam

9-aı – qazan

10-aı – qarasha

11-aı – jeltoqsan

12-aı – qańtar

Osy 12 aıdy kóktem, jaz, kúz, qys dep 4 maýsymǵa bólgen. 

Qazaq halqynyń jyl attary da ózgeshe atalady. Mysaly, jyl basy, ıaǵnı, birinshi jyl – tyshqan, ekinshi jyl – sıyr, úshinshi jyl – barys, tórtinshi jyl – qoıan, besinshi jyl – ulý, altynshy jyl – jylan, jetinshi jyl – jylqy, segizinshi jyl – qoı, toǵyzynshy jyl – meshin, onynshy jyl – taýyq, on birinshi jyl – ıt, on ekinshi jyl – dońyz dep atap, on úshinshi jyly qaıta jyl basy tyshqannan bastalyp, ıaǵnı, on úshinshi jyldy «bir múshel», 25 jyldy «eki múshel», 37 jyldy «úsh múshel» dep, ary qaraı qaıtalap jalǵastyryp otyrady. Mysaly, belgili bireý 1901 jyly týylǵan bolsa, onda onyń jyly sıyr bolady. Al taǵy bireý 1954 jyly týylǵan bolsa, onda onyń jyly jylqy bolady. 2003 jyly týylǵan balanyń týylǵan jyly qoı bolady.

Eger jyl qaıyrýdy bilmeseńiz, onyń oqasy joq, ózińizdiń týylǵan jylyńyzdy 12-ge bólip, shyqqan nətıjesine qarasańyz, jylyńyzdyń ne ekenin op-ońaı bilip alasyz, ıaǵnı, ózińizdiń týylǵan jylyńyzdy 12-ge bólgende, ol qaldyqsyz bólinse, onda onyń nətıjesin «nól» dep esepteımiz de, týylǵan jylyn «meshin» deımiz. Al bir qaldyq qalsa – «taýyq», eki qaldyq qalsa – «ıt», úsh qaldyq qalsa – «dońyz», tórt qaldyq qalsa – «tyshqan», bes qaldyq qalsa – «sıyr», alty qal- dyq qalsa – «barys», jeti qaldyq qalsa – «qoıan», segiz qaldyq qalsa – «ulý», toǵyz qaldyq qalsa – «jylan», on qaldyq qalsa – «jylqy», on bir qaldyq qalsa – «qoı» bolady, ıaǵnı, tómendegideı:

0 – Meshin

1 – Taýyq

2 – It

3 – Dońyz

4 – Tyshqan

5 – Sıyr

6 – Barys

7 – Qoıan

8 – Ulý

9 – Jylan

10 – Jylqy

11 – Qoı

Mysaly, belgili bir adam 1800 jyly týylǵan bolsa, 1800-di 12-ge bólemiz. Sonda ol 12-ge 150-den qaldyqsyz bólinedi. Sondyqtan ony joǵarydaǵy qaǵıda boıynsha, «0» dep eseptep, 1800 jyly týylǵan kisimizdiń týǵan jylyn «meshin» dep kórsetemiz. Al endi bireý 1901 jyly týylǵan bolyp, onyń jylynyń ne ekenin bilmek bol- saq, 1901-dy 12-ge bólip jibersek, ol 158-den tıip, 5 qaldyq qalady. Joǵarydaǵy qaǵıdamyz boıynsha, 5 qaldyq sıyrǵa ýəkildik etedi, de- mek, bul kisimizdiń jyly «sıyr» degen sóz. Al 2002 jyly týylǵan bir balanyń jyly ne ekenin bilmek bolsańyz, 2002-ny 12-ge bólesiz. Nətıjede ol 166-dan tıip, 10 qaldyq qalady. Joǵarydaǵy qaǵıda- myz boıynsha, 10 qaldyq jylqyǵa ýəkildik etetindikten, bul balanyń jyly jylqy bolady. Mine, osy qaǵıda boıynsha, ərbir adam óziniń de, ózgeniń de jylynyń ne ekenin bilip alýyna bolady.

 

 Aıyp NÚSIPOQASULY