QAZAQTYǴYŃ ÓLMESIN!

Qazaqtyń uly aqyny Esenǵalı Raýshanov bir óleńin «Qazaq ekenińe kúmándanyp kórdiń be? Kórseń men seniń dosyńmyn» – deı kele:

«...Ajaldy kún kelgesin,

Aq shyraǵy sóngesin,

Qazaq ólse kómiler,

Kómilmese, ımany Haqqa amanat,

Qazaqtyǵyń ólmesin! – dep bitiripti.

 

Iá, «Qazaqtyǵyń ólmesin!» – depti

Al ataqty Ǵabeń (Ǵ.Músirepov): «Qazaq degen kisińizdiń ón boıy tolǵan aqyl. Bir kúnde eń kemi eki kisige aqyl aıtpaı otyra almaıdy, ol» - degen eken.

Endeshe qazaq bolyp týǵan soń, qazaqtyǵymyzdy óltirmeý úshin «ón boıymyzdaǵy tolǵan aqyldy» aıta otyraıyq. Álqıssa, baýyrlarym, eger bilgińiz kelse aıtaıyn:

• Ata – danalyq;
• áke – asqar taý;
• ana – qaınar bulaq;                 
• apa (ápke) – tilek;
• aǵa – qanat;
• ini – tirek;
• bala – baqyt;
• qyz – óris;
• naǵashy – súıenish;
• qaıyn – qanaǵat;
• týys – qorǵanysh;
• jastyq – qyzyq;
• azamattyq – dáýren;
• jomarttyq – barlyq;
• márttik – erlik;
• qaıyrym – azamattyq;
• sý – ómir;
• qazyna – baılyq;
• jer – tirshilik;
• jylqy – maqtan;
• túıe – saltanat;
• sıyr – qanaǵat,
• qoı –qazyna;
• baılyq –mura;
• densaýlyq – baılyq;
• til – tereńdik;
• bilim – sheksiz;
• aqyl – artyq;
• óner – máńgilik;
• din – senim – degen eken, qazaq atamyz.

«...Dúnıeniń qyzyǵy – Siz ben Biz ǵana». Basqanyń bári aldamshy, ýaqytsha. «Tiride syılasqannan artyq jaqsylyq joq» – degen qaǵıdany  ustanǵan halqymyzdyń saltynda eger syılaǵyńyz kelse tómendegi is-áreketterdi jasańyz depti. Munda:

• úlkenge – sálem ber;
• qýantqanǵa – súıinshi ber;
• soǵymnan – sybaǵa ber;
• eginnen – keýsen ber;
• maldan – kógendik ber;
• balaǵa – bazarlyq ber;
• kıimge – baıǵazy ber;
• sábıge – kórimdik ber;
• tórkindegen qyzǵa – qalaýyn ber;
• kóshkenge – aırylysar kóje ber;
• dosqa – estelik (eskertkish) ber;
• jetim-jesirge – qolqaıyr;
• músápirge – sadaqa;
• alǵashqy qymyzdan – qymyzmuryndyq;
• sońǵy qymyzdan – sirgejııar;
• dáýletińizden – shúlen taratyp beresiz;
• toıǵa – toıhana apar;
• qudalyqqa – kıit apar;
• úılený toıyna – nemeýirin apar;
• azamatqa – syılyq;
• qýanyshqa – shashý;
• asqa barsań – sabamen qymyz, soıysqa mal;
• qazaǵa – aza aparasyz;

Adam bolyp týǵan soń ómirde ne bolmaıdy. Aǵash besikten jer besikke jetkenshe, bir teriniń ishinde úsh aryp, úsh semiresiń. Eń bastysy eki ıyǵyńnyń ústindegi basyń aman turǵanynda qaıyrshylyqqa deıin jetseń ol musylmanshylyqqa da, qazaqtyqqa da jat, jaǵymsyz bolyp sanalady. Qazaq qaıyr suramaǵan, qaryz suraǵan. Alǵanyn sáti túskende qaıtarǵan. Eger suraǵyńyz kelse qazaq atamyz tómendegi aqyldy aıtypty. Munda:

• Alladan – densaýlyǵyńyzdy surańyz;
• paıǵambardan – shapaǵat surańyz;
• danadan – ónege, bilim sura;
• batyrdan – saýǵa;
• ańshydan – syralǵy;
• qarttan – hal-jaıyn sura;
• ananyń – meıirimin;
• jetimniń – jaı-kúıin;
• saýdyń – amandyǵyn;
• aýrýdyń – kóńilin;
• týǵan-týystyń – bútindigin;
• oljadan – tábárik;
• qonaqtan – buıymtaıyn surańyz;

Joǵaryda suraý týraly aıtyp óttik. Endi qalaý týraly aıtaıyn. Qalaý men suraý eki bólek ekenin bilesizder. Eger qalaǵyńyz, tilegińiz kelse, tómendegi uǵymdardy ustanǵan jón eken. Munda:

• azǵa – qanaǵat;
• barǵa – táýbe;
• toısań – toba;
• aýyrǵa – tózim;
• jaqsylyqqa – alǵys;
• jamandyqqa – qarǵys;
• bolashaqqa –senim;
• jetistikke – salaýat;
• qalǵanǵa – bereke;
• basqa – amandyq;
• denge – saýlyq tileńiz;

Qazaqta «saqtyqta qorlyq joq» degen sóz bar. «Alla saqtanǵandy saqtaımyn» depti. Endeshe, saqtanǵyńyz kelse, qazaq atamyz mynany aıtqan:

• dostyń kúlkisinen saqtan;
• dushpannyń tabasynan saqtan;
• jamannnyń jalasynan saqtan;
• páleqordyń pálesinen saqtan;
• astyń alasynan saqtan;
• ushynǵan órtten saqtan;
• daýasyz dertten saqtan;
• tasyǵan sýdan saqtan;
• eki júzdi qýdan saqtan;
• shaıtannyń azǵyrýynan saqtan;
• araqtyń azdyrýynan saqtan;
• asa baılyqtan saqtan;
• saıqal qatynnan saqtan;
• esýas ákimnen saqtan;
• ata-anaǵa kináli bolýdan saqtan;
• din aldynda kúnáli bolýdan saqtan depti.

Eger bireýden birdeńe alǵyńyz kelse, nápsińizdi tyıyńyz. Sizdiń alatyn nárselerińiz tómendegideı bolsyn:

• jurttyń – alǵysyn alyńyz;
• qarttyń  – batasyn alyńyz;
• kishiniń – sálemin alyńyz;
• kóptiń – senimin alyńyz. Senimińizdi aldyrmańyz.
• tálimdiden – tárbıe alyńyz;
• ǵalymnan – ǵylym-bilim úırenip alyńyz;
• jomarttan – baıǵazy;
• mártten – súıinshi;
• jerden –qýat;
• kókten – nur alyńyz.

Eger bergińiz kelse she... O, onda bólek. Ózińizde baryńyzdy aınalańyzdaǵylarǵa, el-jurtyńyzǵa, Otanyńyzǵa, musylmandarǵa, adamzatqa barynsha sarqyp berińiz. Bári-bárin berińiz. Óıtkeni ómirden ótken kúni bári de qalady ǵoı. Jalańash kelip, jalańash ketesiz. Sondyqtan tiride bergenniń bári aqyrette saýap bolyp aldymyzdan shyǵatynyna senýimiz kerek. Bir Allanyń baryna qalaı sensek, jaqsylyqtyń saýap bolatynyna solaı sengen lázim. Endeshe ne turys, eger bergińiz kelse:

• qýansań  - elge toı jasap ber;
• qoryqsań – aqsarbas ata;
• shoshysań – qudaıy ber;
• aýyrsań – sadaqa ber;
• baıysań – shúlen ber;
• orazada – pitir ber;
• maldan - zeket ber;
• oljańnan – tábárik ber;
• shóldegenge – sý ber;
• shaldyqqanǵa – kólik ber, ber, ber, bere ber!..

Allanyń rızashylyǵy úshin ber. Kemip qalmaısyń, keńısiń!

 

Túıin. Keler urpaq atalarymyz aıtyp ketken osy ósıetterdi eske tutsa:

«Qulym bir uldaı kıinse,

Kórkemin kórgen súıinse.

Atymtaı jomart sekildi,

Ataǵym elge bilinse» – degendeı  áleýmettik teńdikti qalyptastyrý muratynyń oryndalýyna qozǵaý bolar edi dep kókseımiz.  

 

Amantaı TOIShYBAIULY