QAZAQTYŃ AQIDASY

Sóz – Qudirettiń elshisi. Tanylyp bitpegen naqyl qazaqta kóp. Sonyń birinde «Kún nury – tary, din nury – taý» degen eken danalyǵy ımanǵa sýarylǵan  halqymyz. Kún nury túspes kóleńke tabıǵatta bar bolsa bolar, al din nury túspes qaltarys jandy jansyz-jaratylysta joq. Sebebi on segiz myń ǵalamnyń jaratylýynyń máni – dinniń nuryn, Haqtyń syryn tanýda dep paıymdaıdy qazaqy dúnıetanym. Din nury dúnıe tirshiliginen tys turǵan áldebir tylsym kúsh emes, qazaqtyń tal besikten jer besikke deıingi ár isin, ár sózin, ár dástúrin, ár ǵurpyn nurlandyrǵan hıkmet bolatyn. Qazaqtyń árbir maqal-máteli, ańyz-áfsanasy, jyr-dastany, ertegisi, sheshendik sózi, danalyq naqyly, turmys-salt óleńderi – bári-bári ımanı qundylyqtarmen kómkerilgen edi. Allasyz sóz sóılemegen, Allasyz is bastamaǵan, besigin Alla atymen terbetken, qýansa Alla atymen súıinshi suraǵan, «Allalap» jatyp, «Allalap» turǵan júregine ıman tunǵan ult edi bul…

Al, qazir…

Dinı senim bostandyǵyn dúnııaýı maqsattarǵa paıdalaný sońy joq sana sergeldeńin ala keldi. Myń jyl boıy halyqtyń ózimen bir jasasyp kelgen, turmysyna, sanasyna, bolmysyna sińip, rýhymen tutasyp ketken dindi qol jetpes kúrdeli dúnıege uqsatyp, qıly-qıly tápsirmen túsindirip, halyqtan qasaqana alystatý bastaldy. Qazaqty ıslamǵa jańa kirgen el sekildi kórsetip, ǵasyrlar boıy qalyptasqan dástúrdi, ǵulamalar júrgen joldy mansuqtap, qazaq rýhanııatynyń kúre tamyryn qyrqýǵa baǵyttalǵan arandatýshy áreketter saldarynan dástúrli qundylyqtar kúıreýge ushyraýda. Dinniń jartysyn senim, jartysyn ahlaq qundylyqtary quraıtynyn, tarazynyń bir jaǵynda senim, ekinshi jaǵynda rýhanı qundylyqtar turǵanyn, ıman tarazysy teńelýi úshin onyń eki basy birdeı bolýy qajettigin, dástúr dinsiz, din dástúrsiz ómir súrmeıtinin biz jıi esten shyǵarýdamyz…

Jaqyn arada bir áriptesimiz qoǵamda beleń ala bastaǵan bir oıdy óz pikiri retinde ortaǵa saldy: «Aqıda máselesi qarapaıym halyqtyń shuǵyldanatyn sharýasy emes. Halyq dinniń qarapaıym tájirıbesin bilse boldy. Senim negizderi, Matýrıdı nemese Ashǵarı aqıdasy degendi olarǵa táptishtep aıtyp, talqyǵa salýdyń qajeti joq. Bul ispen ıslam ǵulamalary aınalysýy qajet». Dástúrli qoǵam qundylyqtarynyń kóz aldynda kúırep jatqanyna nazaly jannyń shymbaıyna batatyn sóz bolǵandyqtan, áriptesimniń arynyn qaıtaryp tastaýǵa týra keldi: – Ras, qazaq balasy ǵasyrlar boıy aqıda máselelerin taldap-tarazylamaı-aq «Qudaı bir, paıǵambar haq» degen qarapaıym tanymmen musylmandyq jolyn berik ustanyp keldi. Óıtkeni ony qazirgideı aqıdasynan adastyryp, dininen azdyrýǵa baǵyttalǵan arandatýshylar bolǵan joq. Dástúrli qundylyqtar saltanat qurǵan qoǵamda halyq birtekti sanamen, biryńǵaı tanymmen ómir súrdi. Rýhanı qundylyqtardy retteýshi ımanı tárbıe ınstıtýttary myzǵymaı qyzmet atqaryp turdy. Al qazir sol qundylyqtardy kúıretýge nıettengen kúshter aqıda máselesin arnaıy ortaǵa shyǵaryp otyr. Din qaǵıdalarynyń ıirimderine kópshiliktiń boılaı bermeıtinin paıdalanyp, senim negizderin burmalap túsindirip, halyqtyń dástúrin dinine qarsy qoıýda. Bul jerde olar «aqıda qarapaıym halyqtyń sharýasy emes» dep otyrǵan joq. Aqıda tóńireginde saýal kóterilgen eken, oǵan jaýap berilýi qajet. Biz eskermeı tastasaq, oǵan jaýapty sol saýaldy týyndatýshy radıkaldy aǵymdar jetekshileri beretin bolady. Siz silteme jasaǵan ıslam ǵulamalary da solar bolyp shyǵa keledi. Solardy pir tutar bolsa, keıingi qoǵamnyń bet alysyn baǵamdaı berińiz…

***

«Kórgenimnen kóp eken kórmegenim, Bárinen de jaqsy eken ólmegenim» deıdi qazaq. Kóz tiri bolǵan soń kórgen bir hıkmetimiz aı-kúnniń amanynda aqıdamyzdan jańylǵanymyz boldy. «Biz qazaqtar, Ábý Hanıfa mazhabyn, Matýrıdı aqıdasyn ustanamyz» dep aıtýdaı aıtyp kelemiz. Din tutqasy bolyp otyrǵan ımamdarymyz ben ıslamtanýshy mamandarymyz mazhabtyń mánin, aqıdanyń ara-jigin ajyratyp, syndarly maqalalar jazýda. Dinı tanymymdy durys qalyptastyramyn degen adamnyń ómirine jeterlik ónegeli týyndylar az emes. Degenmen… biz áli de óz tilimizde – qara ormandaı qabyrǵaly halyqtyń dástúrli tilinde sóıleı almaı júrgen tárizdimiz.

Áńgimeni aqıdaǵa bursaq. «Amaldaǵy mazhabym – hanafı, senimdegi mazhabym – matýrıdı» degendi tili shyqqannan jattap ósken qazaq pir tutqan ımam Matýrıdı kim edi? Ol eń aldymen qazaqtyń bolmysyna etene jaqyn Orta Azııa órkenıeti týdyrǵan tulǵa edi. Ejelgi Azııa jerinde jartylaı kóshpeli, jartylaı otyryqshy mádenıet negizinde dańqty Turan órkenıetin qalyptastyrǵan túbi bir túrki jurtynyń barlyq mádenı jetistikteri ortaǵasyrlyq Orta Azııa órkenıetinde jalǵasyn tapqan bolatyn. Túrki, arab, parsy mádenıetteriniń toǵysynda tolysyp, olardyń úzdik jetistikterin saralap sińirgen, Farabıdeı álemge áıgili Entsıklopedıst ǵalymdy dúnıege keltirgen ortaǵasyrlyq Orta Azııa órkenıeti kemeline kelgen shaǵynda ımam Matýrıdı syndy din ǵulamasyn tarıh tórine shyǵardy. Órkenıet nárimen óz topyraǵynda sýsyndaǵandyqtan da Matýrıdı aqıdasynda ulttyq dúnıetanym – Orta Azııalyq mentalıtet keńinen kórinis tapty. Sonyń nátıjesinde Matýrıdı aqıdasy qasań qaǵıdalarǵa emes, izgi qundylyqtarǵa negizdeldi. Matýrıdı aqıdasynyń ereksheligi sanalatyn ustanymdar – Allanyń ózi qalasa, kúnálardy keshiretini, adamǵa ózi kótere almaıtyn júkti artpaıtyny, Jaratýshynyń árbir isiniń sebebi men hıkmeti barlyǵy, ıman men ıslamnyń bir ekendigi, ımannyń kóbeımeıtini jáne azaımaıtyny, adamnyń jaqsy men jamandy Alla syı etken aqyl arqyly tanıtyny – osylardyń barlyǵynyń negizinde kóshpeli órkenıet qundylyqtaryn qosa sińirgen keń óristi dúnıetanym, ashyq pikirli paıymdaý, órkenıetti tarazylaý qabileti, bıik adamsúıgishtik qundylyqtar jatyr.

Islamdaǵy senim negizderin tujyrymdaǵan qos ǵulama ımam Matýrıdı men ımam Áshǵarıdyń aqıdadaǵy kózqarastarynda birqatar aıyrmashylyqtar bolǵany kózi ashyq, kókiregi oıaý ár musylmanǵa belgili. Teologııalyq tereńdikke barmaı-aq Matýrıdı ustanymdarynyń qazaqy dúnıetanymda qalaı damytylǵanyna qarapaıym qısynmen taldaý jasap kórelik.

Imam Matýrıdı tujyrymdaǵan senim negizderi boıynsha «Musylmansyń ba?» nemese «Diniń ne?» degen saýaldarǵa «Álhamdýlla, musylmanmyn» dep jaýap berý qajet. «Inshalla, musylmanmyn» dep jaýap berý óz ımanyna ózi kúmán keltirgendik bolyp sanalady. Al ımam  Áshǵarı  aqıdasy boıynsha «Inshalla, musylmanmyn» dep jaýap berý jón sanalady. Osy qaǵıdalardyń qaısysyn qazaqtyń qabyldaǵanyna nazar aýdaryp kórelik. Qazaq arasynda keńinen taraǵan ıslam ilimderiniń álippesi sekildi «Imandylyq týraly myń suraq» atty qoljazba kitap bar. Kitaptyń alǵashqy taǵylymdarynyń biri «Musylmansyń ba?» degen saýaldan bastalady. Beriletin jaýap: «Álhamdýlla, musylmanmyn». Ary qaraı «Qashannan beri musylmansyń? Rabbyń kim? Diniń ne? Paıǵambaryń kim? Kitabyń ne?» degen saýaldar qoıylyp, beriletin jaýaptar: «Álimsaqtan beri musylmanmyn. Rabbym Alla, dinim ıslam, paıǵambarym Muhammed, kitabym Quran» bolyp jalǵasa beredi. Qara tanyǵan ár qazaq balasy tutynyp ósken «Imanshart», «Muhtasar ǵylymhal», «Shar kitap», «Ǵıbadatýl ıslamııa», «Sabatýl ajızın» sekildi kez kelgen din kitaby ıslamı taǵylymyn osy «Musylmansyń ba?» degen saýal men «Álhamdýlla, musylmanmyn» degen jaýaptan bastaıdy. Álipti taıaq dep bilmegen qaımana qazaqtyń da kez kelgeni osynaý qarapaıym qaǵıdalardy kókeıine túıip ósti. Óıtkeni aýyldaǵy qazynaly qarttar tili shyqqannan nemere-shóberelerine osy qaǵıdalardy úıretti. Sonyń nátıjesinde «ınshalla, musylmanmyn» dep musylman bolar-bolmasyn bilmeı, óz ımanyna ózi kúmándanyp turatyn qazaqty búginge deıin kózimiz kórgen joq. «Álhamdýlla («Allaǵa madaq, Allaǵa shúkir») musylmanmyn», dep Allanyń quly, Muhammed paıǵambardyń úmbeti sanatyna engenine shúkirlik etip ósken atalarymyz sol ǵıbratty urpaqtaryna jalǵady. Bul – qazaqtyń aqıdasyna adaldyǵynyń qarapaıym dáleli.

***

 Imam Matýrıdı «ıman kóbeımeıdi de, azaımaıdy da» dese, ımam Áshǵarı «ımannyń azaıýy da, kóbeıýi de múmkin» dep paıymdaıdy. Qazaqy qısynǵa kelsek, ultymyzda «ımandy» jáne «ımansyz» degen uǵymdar bar. «Imany az» nemese «ımany kóp» degen uǵym qazaqta joq. Iaǵnı qazaq úshin ıman ne bar, ne joq, ol kóbeımeıdi de, azaımaıdy da. «Imany kóbeıip qalypty» nemese «ımany azaıǵan eken» dep sóılemeıdi qazaq. Esesine «ımany kúshti», «ımany berik», «dini berik» («dáti berik»), «dini qatty», «ımany álsiz» degen uǵymdar kezdesedi. Osy uǵymdardyń keńinen qoldanylýy qazaqtyń ımam Matýrıdı aqıdasyna negiz bolǵan «ıman kemimeıdi de artpaıdy da, onyń kúsheıýi nemese álsireýi múmkin» degen qaǵıdadan aýytqyp kórmegenin dáleldeıdi. Orta Azııa ǵulamalarynyń bári sýsyndaǵan, qazaq zııalylary jıi silteme jasaǵan HVII ǵasyrdaǵy din ǵalymy Sopy Allaıardyń «Sabatýl ajızın» kitabynda da: «Iaqyn bilgilkı, ıman bolmaǵaı kám, Erýr birdek, zııada bolmaǵaı hám» dep, ımannyń kemimeıtini de artpaıtyny, onyń birtutas ekendigi aıqyn kórsetilgen. «Ýa gar na bolmas ıman zaııdý kam, Aqıda buldur, eı, fárzándı Adam!» dep, ımannyń kóbeımeıtini jáne azaımaıtyny adamzat balasyna ortaq aqıda negizderiniń birinen ekeni baıandalǵan.

Imam Matýrıdı «ıman men ıslam bir»  dese, ımam Áshǵarı «ıman men ıslam eki basqa nárse, ıslam senimmen boıusyný bolsa, ıman – senimin amalmen dáleldeý»dep tujyrymdaǵan. Al qazaqtyń «ımandy» degen uǵymyna nazar aýdarsaq, onyń ımam Matýrıdı aqıdasynyń aıasynda qalyptasqan uǵym ekenine birden kózimiz jetedi. «Imandy» dep qazaq júreginde berik senimi bar, tereń adamgershilik qasıetke ıe, izgi minez-qulyqty jandy aıtady. «Júzinen ımany tógilgen» dep nur júzdi jandarǵa súısinip jatady. Mundaıda ol adamnyń bes ýaqyt namazyn oqıtyn-oqymaıtyny, basqa musylmanshylyq paryzdaryn óteıtin-ótemeıtini, ıaǵnı senimin amalmen dáleldeıtin-dáleldemeıtini negizgi ólshem bolyp sanalmaıdy. Qazaq qashanda júrektegi ımandy basty orynǵa qoıǵan, senimi berik, nıeti túzý adamnyń musylmandyǵyna shúbá keltirmegen. «Syrt tazasy ne kerek, Tazart áýel ishińdi», dep rııakerlikten tyıǵan. «Syrtqa qasıet bitpeıdi, Alla Taǵala qaraıtuǵyn qalybyńa (júregińe), boıamasyz yqylasyńa bitedi» degen Abaı aqyn da osy qısynmen paıymdaǵan. Al bes ýaqyt namazyn qaza etpegenimen, óz nápsisine ıe bolmaǵan adamdy kórse, qazaq ony «ımansyz» dep aıyptaǵan. Bul musylmanshylyq paryzdardyń ultymyz úshin mańyzy kem bolǵan degendi bildirmeıdi. Atamyz qazaq tek syrt pen ishtiń birligin pir tutqan, «ıman» uǵymynyń jan tazalyǵynan bastaý alýyn qamdaǵan, kórkem minez-qulyqtardy kemeldendirý úshin kelgen Paıǵambarymyzdyń ar tazalyǵyna negizdelgen ımanı ilimine adal bolǵan. Sodan keıin baryp nıet pen amaldyń birligin ósıet etken. Musylmanshylyqtyń abzaly júrektegi ımannyń dúnıe tirshiliginde kórinis tabýynda ekendigin jaqsy túsingendikten Shalkıiz jyraý:

  Jyǵylǵandy turǵyzsań, 

  Jylaǵandy ýatsań,

  Qısaıǵandy túzetseń,

  Táńiriniń úıi báıtolla,

  Sultan ıem, qarsy aldyńda jasapty,-dep, bı Temirdi qajylyq saparynan  toqtatty.

  Mekke menen Medıne joldyń ushy,

  Alys sapar deıdi ǵoı barǵan kisi.

  Atań menen anańdy qurmetteseń,

  Mekke bolyp tabylar úıdiń ishi,-degen Shal aqyn da sol júrektegi ıman men rııasyz kóńil ilimin jalǵady.

  Din musylman balasy

  Adamdyqtan jerimes,

  Til musylman, qarashy,

  Aramdyqtan sheginbes,-degen Úmbeteı jyraý men:

  Musylmanshylyq kimde joq,

  Tilde bar da, dilde joq,-dep nazalanǵan Ábýbákir Kerderi qazaqtyń bolmysyna bitken júrektegi ımanyn joqtady.  Iman men ıslamdy ajyratyp qaramaǵan qazaq óz tanymyn osylaı órnektedi. Al ózine deıingi rýhanı ilimdi sana súzgisinen ótkizgen Abaı aqyn óz «Qarasózderinde» syrttaǵy ǵıbadatty ishtegi ımannyń kóleńkesi deı kelip: «Iman ekeý emes, bireý» tujyrymdaǵan. Abaı ustaz tutqan Sopy Allaıar eńbeginde: «Erýr bir maǵnada ıman-ý ıslam, Muny bilsá kerák hár has, hár ǵam» dep, ıman men ıslamnyń maǵynasy bir ekendigi, ony árbir adamnyń da, barsha halyqtyń da bilýi qajettigi aıtylady.

***

Imam Matýrıdıdiń endigi bir kózqarasy boıynsha adamnyń óz aqylymen Allany tanýy, onyń bar jáne bir ekenin bilýi paryz bolyp sanalady. Bireý ýaǵyz-nasıhat aıtsyn-aıtpasyn, adam Allany aqylymen taýyp, senýi kerek. Al ımam Áshǵarı aqıdasy boıynsha adamdar Allany aqylymen taýyp, oǵan ıman keltirýge mindetti emes.

Adamnyń aqylymen Allanyń bar jáne bir ekenin tanı alatyny jaıyndaǵy ǵıbrat Quran Kárimde aı men kúnniń, juldyzdardyń shyǵýy men batýyna qarap, olardy jaratqan bir qudirettiń bar ekenin paıymdaǵan Ibrahım paıǵambar qıssasynda baıandalǵan. Qazaqqa kelsek, halqymyzdyń  ult bolyp uıysýy ıslamnyń aıasynda júzege asqany belgili, biraq ıslamǵa deıingi kezeńde qazaqtyń arǵy atasy – túgel túrkiniń birqudaılyq dindi ustanyp, Kók Táńirge – jalǵyz Jaratýshyǵa tabynǵany Allany aqylmen tanyp bilgeniniń dáleli desek, artyq aıtpaǵanymyz bolar. Bálkim, keıbir zamandastarymyz paıymdap júrgendeı, «túrikte de Alladan kelgen paıǵambarlar bolǵan» shyǵar, ondaıda kóne dáýirde túsken haq dininen jańylmaýy da halqymyzdyń Alla syı etken aqyl tarazysynan aýytqymaǵandyqtyń aıǵaǵy deýge bolady. Al dúnıe tirshiliginiń negizi bolǵan tabıǵatty qasterleý,  ot pen sýdy qasıetteý, tórt túliktiń pirine syıyný túrki-qazaqtyń Táńiri jaratqan árbir bolmysty kıeli de qasıetti sanaǵan biregeı tanymynyń kórinisi bolyp sanalady. Sonyń nátıjesinde qazaqta «obal» jáne «kıe» degen teńdesi joq uǵymdar qalyptasty. Sol uǵymdarǵa negizdelgen ustanymdar qazaq halqynyń ımanyn shynaıy, taza, tereń, berik etti. «Kókti julma, aqty tókpe, maldy teppe, nan qıqymyn tastama, sýdy bosqa tókpe, sýdyń da suraýy bar» sekildi qazaqtyń myń-san tyıymdarynyń máni «obal bolady» degen jalǵyz aýyz sózben túıindeledi. Islamdaǵy ıman, nyǵmet, shúkirshilik, qanaǵat, bardy baǵalaý, ysyrap etpeý, qııanat jasamaý, qııamette suralý, esep berý, jaza tartý sekildi túsinikterdiń toǵysar jeri de osy – qazaqtyń «obal bolady» degen uǵymynyń aınalasy. Osynyń bárin qazaq óz turmys-tirshiliginiń nátıjesinde óz aqylymen tanyp bildi. Mal men jannyń, ot pen sýdyń, taý men tastyń qadirin qazaqqa bireý kelip úıretken joq. «Obal» degen uǵymdy da qazaq bireýden alǵan joq. Kásipke nemese ilimge úıretken jandardy halqymyz ustaz tutty, pir sanady, qasterledi, Jaratýshynyń olarǵa darytqan tálimin kıeli dep bildi. Kıeli sanalyp, qasıettelgen ilimge bereke darydy, kóbeıdi, eldiń ıgiligine qyzmet etti. Eshkim kıelini qorlaýǵa bata almady. Qasıettige eshkim til tıgizgen joq. Sondyqtan halyq qasıetsizdikten aýlaq boldy. Osynyń barlyǵynyń bastaýynda qazaqtyń soqyr senimnen aýlaq, parasatqa negizdelgen aqıdasy turdy.

Islam nárimen sýsyndaǵannan keıin halqymyzdyń bolmysyndaǵy Jaratýshyny aqylmen taný ǵıbraty aıryqsha tereńdep, dúnıetanymynyń ajyramas bóligi retinde qalyptasyp, saıyn dalada taralǵan árbir din kitabynda kórinis tapty. Joǵaryda atalǵan kóne kitaptardy bylaı qoıǵanda, aldyńǵy ǵasyrlardaǵy rýhanı ustazdarymyz Abaı, Ybyraı, Shákárimniń eńbekterinde de osy máselege erekshe mán berilgen. Ásirese Shákárimniń «Musylmandyq shartynda» «Imannyń maǵynasy» atty alǵashqy bólimnen keıin barlyq aqıda jáne fıkh máselelerinen buryn «Alla Taǵalanyń barlyǵyn aqylmenen oılap bilmek» jáne «Alla Taǵalanyń birligin aqylmenen oılap bilmek» atty eki taraý qamtylyp, Jaratýshyny aqylmen tanýdyń paryz etilý sebebi táptishtep túsindiriledi. Kitap sońyna taman «Adam ózin tanysa, Qudaıdy da tanymaq» degen taraýda Shákárim bul máselege qaıta soǵyp, tujyrymdaryn tııanaqtaı túsken.

Aqyl ǵıbratyna qatysty Matýrıdı aqıdasynda: «Adam Alla syı etken aqyl arqyly jaqsy men jamandy tanyp bile alady» degen taǵy bir tujyrym aıtylǵan. Al Áshǵarı aqıdasynda kez kelgen nárseniń jaqsy nemese jaman ekenin aqyl bile almaıdy, ony tek Allanyń ámiri men tyıymdary arqyly ǵana anyqtaý múmkin (osynyń saldarynan Quranda aıtylǵandarmen ǵana shektelý, odan ózgeniń bárin jaman bıdǵatqa jorý, Quran aıattaryn týra maǵynada ǵana uǵyný, olardy aqylmen jorýǵa qarsy shyǵý, aqyldyń pátýa berýdegi mańyzyn joqqa shyǵarý tárizdi salafılikke negiz bolǵan býkvalızm kórinisteri týyndaıdy).

Matýrıdı aqıdasyn ustanatyn qazaq halqynyń búkil dinı jáne dúnııaýı tanymy eń aldymen aqyl-parasatqa negizdelgendigine onyń kúlli rýhanı murasy dálel. Sol rýhanı mura tolyǵymen aqyl arqyly jaqsy men jamannyń ne ekenin ajyratýǵa baǵyttalǵan. Qazaq úshin aqyl – adamnyń basty baılyǵy, eń qasıetti de qymbat qundylyǵy. Bir úıir jylqyǵa nemese at basyndaı altynǵa úsh aýyz aqyl satyp alyp, qalǵan ómirinde sonyń qyzyǵyn kóretin keıipkerler qazaq ertegisine tán. Baq pen dáýlet bir basqa qatar qonyp, aqyldyń joqtyǵynan bas ıesinen aıyryla jazdap, aqyrynda aqyl arqyly aman qalǵanyn talaı ańyzǵa arqaý etken de bizdiń qazaq. «Aqyl jastan» dep maqaldap, jasy kishi demesten aqyly asqandy aǵa tutý da qazaq mentalıtetine tán. Qazaqtyń aqylǵa qatynasyn qapysyz sýretteıtin myna bir mysaldy keltire ketken osy tusta oraıly.

***

Birde Tezek tóre aınalasyndaǵy ıgi jaqsylardy jıyp: – Azbaıtyn, tozbaıtyn baılyq qandaı bolady? Qaıtpaıtyn, taımaıtyn qorǵaýshyń men qoldaýshyń qandaı bolady? Jaryǵy tutas elge túsken qasıetti shyraq qandaı bolady? Jel jetpes júırik, asyl tekti pyraq qandaı bolady? – dep surapty. Tóreniń aınalasyndaǵy sheshender tosylyp qalǵan saýalǵa Bóltirik sheshen bylaı dep jaýap beripti:

  Azbaıtyn baılyq bireý, ol – aqyl,

  Tozbaıtyn baılyq bireý, ol – aqyl,

  Taımaıtyn adal qoldaýshyń bireý, ol – aqyl,

  Jaryǵy tutas elge túsetin shyraq bireý, ol – aqyl,

  Jel jetpes júırik bireý, ol – aqyl.

  Sonda Tezek tóre: – «Aqyl, aqyl» dep taqyldaǵan sala qulash til bergen Qudaıym saǵan neǵyp barmaqtaı baq bermedi eken? – dep ájýalaı sóılegende, Bóltirik sheshen:

  Erdiń basyna qonatyn baq bireý, ol – aqyl,

  Eldiń basyna qoıatyn taq ta bireý, ol – aqyl,

  Aqylsyz basqa qonǵan baq baıansyz,-dep Tezek tóreni sózden tosqan eken.

Aqyl arqyly jaqsy men jamandy tanyp bilýge kelgende qazaq «bul ózi Quranda bar ma, joq pa?» dep tórt taǵandap turyp alǵan joq. Ár iste aqyldyń jorýyna salǵandyqtan, ıman men aqyldy qarsy qoıyp kórmedi. Aqyl tanyǵandy qısyndy, qısynǵa kelgendi dinge syıymdy dep bildi. Din men dúnıe isin aqylǵa salyp topshylaýǵa kelgende qazaqtyń jaza basqan jeri tarıhta joq. «Qudaıym kóńilime aqyl saldy» degen joldy talaı dastanyna arqaý etken qazaq aqyldy Allanyń hıkmeti dep bildi. Qazaq pir tutqan aqyl salqyn aqyl emes, izgi, nurly aqyl, ıaǵnı parasat bolatyn. Sondyqtan da Abaı aqyn: «Aqyl ósse, ol túpsiz tereń jaqsylyq súımektik birlán óser» dep topshylaǵan.

Matýrıdı aqıdasyndaǵy endigi bir erekshelik – Alla Taǵalanyń segiz sıpatynyń biri retinde «Tákýın» («Bolǵyzýshy», «Barlyqqa keltirýshi») atty jeke sıpaty bar ekendigin taný. Al Áshǵarı aqıdasy boıynsha «Tákýın» sıpaty jeke-dara sıpat emes, ol Alla Taǵalanyń «Qudiret» sıpatynyń aıasynda qamtylady. Matýrıdı aqıdasyndaǵy bul sıpatqa negiz retinde Quran Kárimdegi «Iasın» súresiniń:  «Shyn máninde Ol bir istiń bolýyn qalasa, Onyń buıryǵy oǵan «bol!» deý, sonda ol bola qalady» degen 82-aıaty alynǵan. Matýrıdı aqıdasyn ustanǵan Orta Azııa din ǵulamalary óz eńbekterinde qashanda Alla Taǵalanyń «Tákýın» sıpatyn erekshelep kórsetýge, basqa sıpattarǵa qaraǵanda osy sıpatqa kóbirek mán berýge tyrysty. Islam álippesi kitaptaryndaǵy dástúrli saýaldardyń biri: «Alla Taǵala áýeli neni jaratty?» bolyp keledi de, onyń jaýaby tómendegishe óriledi: «Alla Taǵala áýeli «káf» pen «nýndy» (arabshadaǵy «k» jáne «n» áripteri) jaratty. Odan paıda bolǵany – «Kýn fa ıakýn» («Bol» dedi, bola qaldy»). Sol arqyly dúnıedegi barlyq zat, jan-janýar, sý men orman, taý men kól jaraldy». Bul – Allanyń «Tákýın» sıpatynyń qarapaıym tilmen túsindirilgen nusqasy. Al Abaı paıymdaýlaryna nazar aýdarsaq, osy sıpat tóńireginde aqıdalardy ajyratatyn túsinikterdiń bar ekendigin eskerse kerek, abyz aqyn «Tákýınniń» jeke sıpat ekendigine arnaıy toqtalǵan: «Biri – tákýın, ıaǵnı «barlyqqa keltirýshi» degen sóz. Eger barlyqqa keltirmegi bir óz aldyna sıpat bolsa, Alla Taǵalanyń sıpaty ózindeı qadim, hám ázálı, hám ábádı bolady da, hámıshe barlyqqa keltirýden bosanbasa, bir sıpaty bir sıpatynan úlken ıa kishi bolarǵa jaramaıdy. Olaı bolǵanda ǵylym, qudiret sıpattary sekildi bosanbaı, hár ýaqyt jaratýda bolsa, bir yqtııarsyzdyq shyǵady. Yqtııarsyzdyq Alla Taǵalaǵa laıyqty emes. Onyń barlyqqa keltirmegi – qudiretine bir sharh. Bul ǵylym, qudiret eki sıpat birlán segiz sıpat buzylmastan túgel bolady». Abaıdyń úlken-kishi zamandastary Ybyraı men Shákárim eńbekterinde de «Tákýın» sıpatynyń jeke-dara atalýy aqıda máselesindegi qazaqy musylmandyq túsiniginiń ımam Matýrıdı kózqarasy negizinde birtutas arnada qalyptasqanynyń aıǵaǵy deýge bolady.

***

Al ımam Matýrıdı aqıdasyndaǵy Allanyń zaty men sıpaty bir dep biletin (áshǵarılerde ekeýi eki basqa nárse sanalady) tujyrymǵa kelsek, Sopy Allaıar eńbeginiń «Alla Taǵala sıpattarynyń baıany» taraýyndaǵy: «Sýbýtıdúr anyń sákkiz sıfaty, Sıfaty zatı emás, na ǵaırı zatı» degen báıitte kúlli Orta Azııa musylmandary uıyǵan matýrıdılik aqıdanyń joǵarydaǵy ustanymy baıandalǵan. Iaǵnı báıitte: «Alla Taǵalanyń zattyq sıpattary zatynyń dál ózi emes, biraq zatynan bólek te emes; sıpattary óziniń zaty sekildi ejelden bar jáne máńgi bola bermek» degen oı tujyrymdalǵan. 

Matýrıdı aqıdasy boıynsha Alla Taǵala bárin bilýshi ári hıkmet ıesi bolǵandyqtan, Onyń árbir isinde hıkmet pen sebep bar dep esepteledi. Al áshǵarıler «Alla jasaǵandaryna jaýapty emes, sondyqtan Onyń isinen sebep izdestirilmeıdi» degendi ustanady. Bul máselege qatysty bizdiń ulttyq ustanymymyz qaı máselemen bolsyn, salystyrǵanda anaǵurlym aıqynyraq deýge bolady. Dúnıeni sebepter álemi retinde qarap, ony tek tutastyqta tanyǵan qazaq halqy «Qudaısyz qýraı synbaıdy», «Allanyń ámirinsiz pendeniń tabanyna shóńge qadalmaıdy», «Jazmyshtan ozmysh joq», «Jazym bolsa, bylamyqqa tis synady», «Bolmaıyn deıdi qaı kisi, Boldyrmaıdy Táńirisi», «Bereıin degen pendege Onnan-munnan quralar, Bermeıin degen pendeniń Jalǵyz atyn ury alar» dep, bar tanym-túsinigin bul oraıda da sóz ónerine syıǵyzǵan. Abaısha aıtqanda: «Belgili, Qudaı taǵala eshbir nárseni hıkmetsiz jaratpady, eshbir nársege hıkmetsiz táklıf qylmady. Báriniń hıkmeti bar, báriniń sebebi bar, bizdiń ǵaýam bylaı tursyn, ǵylymǵa mahabbaty barlarǵa sebep, paryzdardy bilmekke yjtıhat lázim».  Máseleni keńirek paıymdasaq, orta ǵasyrlarda Orta Azııa keńistigine hıkmet ilimi keńinen tanymal bolǵanyn da atap aıtýymyz qajet. Ál-Farabıden bastaý alǵan «hıkma ılahııa» – «táńirlik danalyq» ilimi óz kezinde ımam Matýrıdı kózqarastarynyń qalyptasýyna áser etken bolýy yqtımal. Al osy ilimdi túrkilik túpnegizben tyǵyz baılanystyryp «qut ákelýshi ilim» degen atpen jalǵastyrǵan Júsip Balasaǵunnyń, «hıkmet ilimi» dep órnektegen Qoja Ahmet Iasaýıdiń búkil Orta Azııalyq aqyl-oı keńistigindegi orny barshaǵa tanymal. Bul ilimder Orta Azııada keńinen taraǵan sopylyq tanymmen tikeleı baılanysty damyǵan bolatyn. Sopylyq tanymnyń bastaýynda álem Jaratýshysynyń bolmysty sebeppen jáne hıkmetpen birtutas etip jaratqany, jaratylystyń ár hıkmetine qarap, Jaratýshyny taný kerektigi, sebepter álemi ári synaqtar alańy – dúnıe ǵana rýhty kemeldendire alatyn meken ekeni, kemeldený úshin adam tánine kirgizilgen rýhtyń negizgi maqsaty óz bastaýyna – Jaratýshymen jáne jaratylyspen birtutas bolmysyna oralýǵa umtylý ekendigi jónindegi túsinikter turdy. Ortaǵasyrlyq órkenıetimizdiń ózegine aınalǵan atalmysh ilim túrki halyqtary mádenıetiniń barlyq salasynda tereń iz qaldyrdy. Dinı týyndylarda biregeı rýhanı ilim retinde, poEzııada «hıkmet» janry aıasyna toptasqan ıláhı jyrlar túrinde, prozada «hıkmet» atymen tanylǵan danalyq naqyldar sıpatynda jalǵasyn tapqan bul ilim óz kezeńinde Orta Azııanyń ıslamı álemin sopylyq tanymmen ajyramastaı tamyrlastyrǵan bolatyn.

Osy tanym arqyly keń taraǵan Matýrıdı aqıdasynyń taǵy bir taǵylymy «Qııamet kúni Alla Taǵalanyń dıdary kórine me, kórinbeı me?» degen saýalǵa qatysty bolatyn. Bul máselede ımam Matýrıdı «Quranda kórsetilgendeı, qııamet kúni Allanyń dıdary kórinetinine sený qajet» dep esepteıdi. Al úlken kúná jasaǵan adamnyń aqyrettegi jaǵdaıyna qatysty saýalǵa kelgende, ımam Matýrıdı bul jaǵdaıdyń Allanyń qalaýyndaǵy is ekenin, Alla Taǵala ózi qalasa, kúnáhar pendesin keshirip, qalamasa, azaptaıtynyn paıymdaǵan. Quran Kárimde Alla Taǵalanyń ózine serik qosýshylardy ǵana keshirmeıtinin eskertkenin negizge alyp, ol:«Pende árdaıym qorqynysh pen úmittiń («haýf ýa rıja») arasynda bolýy kerek. Kishkentaı kúná úshin de jazalanýy nemese úlken kúná jasasa da keshirilýi múmkin» dep tujyrymdaıdy. Allanyń dıdaryna jáne qorqynysh pen úmitke qatysty osy eki tujyrym Orta Azııa sopylyǵynyń jáne onymen sabaqtasyp jatqan búkil rýhanı áleminiń negizgi tuǵyrlaryna aınaldy. Sopylyq jolyndaǵylar dúnıeni de, aqyretti de emes, Allanyń dıdaryn talap etken jandar retinde «dıdar talap», «dıdar ǵashyq» atandy. Dıdar úshin dúnııaýı múddelerdi tárk etip, nápsini tárbıelep, rýhanı kemeldikke qol jetkizý maqsat etildi. Qorqynysh pen úmittiń arasynda ǵumyr keshý taqýa jandardyń ıman tarazysyn teńgerip turatyn basty halge aınaldy. Osy negizder túrki sopylyǵynyń negizin salýshy dindar oıshyl, iri aqyn Qoja Ahmet Iasaýı hıkmetteri men traktattarynda tolyq negizdelip, onyń barlyq izbasar shákirtteriniń, bertinde búkil qazaq aqyn-jyraýlarynyń shyǵarmashylyǵyn kókteı ótip jatty. Orta Azııa rýhanııatynda ózindik orny bar ekinshi bir sopylyq tarıqat – naqshbandııa ókilderi de osy tektes ilimdi ustandy. Nátıjesinde tájirıbelik turǵydan aıyrmashylyqtary bolǵanymen aqıdadaǵy kózqarastary toǵysyp jatqan, Orta Azııa rýhanııatynyń tarıhyn jasaǵan eki tarıqat osy ólkede biregeı rýhanı tanymnyń qalyptasýyna sebep boldy.

***

Bertindegi ult zııalylarynyń ustanymdaryna oralsaq, kúnáharlardyń qııamettegi hali máselesine kelgende Ybyraı ustaz da: «Qudaı Taǵala pendelerine qansha kúnáhar bolsa da qahar etýden árdaıym rahym etýge jaqynyraq. Onyń úshin qansha zor kúnáhar bolsa da pende Qudaı Taǵalaǵa shyn jalbarynyp, ıhlaspen táýbe qylsa, keshirermin dedi» dep jazady. Shákárim qajy óz eńbeginiń «Táýba qylmaq, kúnádan tyıylmaq» atty bóliminde osy oılardy damyta kelip, táýbaǵa kelgen adamnyń Allanyń azabynan qorqyp, rahmetinen úmit etip, qorqynysh pen úmit arasynda júretinin aıtady. Osy tusta Shákárim shyǵarmasynan Matýrıdı aqıdasynda negizdelgen taǵy bir másele – jan alqymǵa kelgendegi táýbeniń qabyl bolýy múmkin (áshǵarılerde mundaı táýbe qabyl bolmaıdy delinedi) ekendigi jónindegi tujyrymmen sabaqtas pikirlerdi de kezdestirýge bolady. Táýbanyń úsh túri bar ekenin aıta kelip, Shákárim: «Kúnáni táýbamen jýmasa bolmaıdy. Alla Taǵalanyń rahmeti mol ekeni ras. Kúná ıakı qaı saýapty joǵaltamyn dese joǵaltar, bekitemin dese bekiter. Biraq osyǵan da táýba sebep. Alla Taǵala dúnıede sebepsiz nárse jaratqan joq. Pendesine rahym qylmaq úshin ǵıbadat, duǵa, táýbany buıyrǵan. Bolmasa, ol ǵıbadattan Allaǵa paıda joq. Qylmasań, Allaǵa zııan da joq» dep jazady.  

Imam Matýrıdı aqıdasy boıynsha, adamda jeke «jýzı ırada» (qalaý erkindigi) bar, ıaǵnı is-áreket jasaýda adam balasy erikti. Al ımam Áshǵarı kózqarasynda«qalaý erkindigi jeke emes, ony Alla jaratady» delinedi. «Agar chandıkı qoımas erkimizgá, Beribdúr ıhtııarı jýzı bizgá», «Oshancha ıhtııarı jýzıdan baz, Tapar bándá jaza kóp qylsa ıa az», «Haramydyn ýale manıǵ etti bizni, Beribdúr ıhtııarı jýzımizni» dep jyrlaǵan sopy Allaıar báıitterinde Allanyń pendesine jeke qalaý erkin bergendigi, aram men adaldy ajyratyp kórsetip, aramnan tyıǵany, sol qalaý erkine sáıkes ózi jasaǵan áreketteri úshin pende aqyrette az nemese kóp jaza tartatyny baıan etilgen. Matýrıdı aqıdasyna tán bul ustanymdy Shákárim anaǵurlym jan- jaqty tujyrymdaǵan: «Adamda túk erik joq bolsa, pendeniń ǵıbadatyna saýap, kúnásyna ǵazap qylǵany ǵadilet emes bolady. Sebebi bárin Allanyń ózi qylǵyzyp, oǵan birine jaza (bergeni) durys bolmaıdy ǵoı. Endi osydan oılasańyz, Alla Taǵala pendege eriksiz is qylǵyzyp, ol úshin saýap ne jaza qylmaıdy… Pende birjolata óziniń oılaǵan isiniń bárin istep, ornyna keltirýge qudiretti emes. Ol isin ornyna keltirmek Alla Taǵaladan. Pende óziniń talabyna ǵana erikti bolady… (Adam) óz talabyna erikti, so sebepten qylǵan isine ne saýap, ne jaza kóredi, biraq ol is ornyna kelse, paıǵambar jiberip, aqyl berip, marhamat qylyp, ornyna keltirgen Allaǵa shúkirshilik qyl degeni. Eger jamanshylyq ornyna kelse, «Allanyń tyıǵanyna bolmaı, nápsime ergen soń, qaharyna jolyqtym-aý» dep toba qyl degeni. «Bári Alladan» degenimiz – «Alla Taǵala «bolsyn» demese birde-biri bolmas edi» degen sóz».

Joǵaryda baıandalǵan qaı kózqarasty qarastyrsaq ta, aqıda máselesine kelgende ortaǵasyrlyq Orta Azııa ólkesinde bir-birimen úzilissiz, jiksiz baılanysyp jatqan biregeı tanym-túsiniktiń saltanat qurǵanyna kýá bolamyz. Kez kelgen órkenıet birtutas qundylyqtar, birtekti túsinikter, biryńǵaı dúnıetanym qalyptasqan ólkede óz deńgeıine kóterilmek. Órkenıet óz tulǵasyn týdyrady, tulǵa óz kezeginde órkenıetke sony serpin beredi. Imam Matýrıdıdiń ǵıbratty ǵumyry men hıkmetti ilimi de osyndaı eki jaqty baılanystyń – órkenıetten ala bilgen jáne órkenıetke bere bilgen tulǵalyq taǵdyrdyń jarqyn kórinisi. Basqasha aıtqanda, qazaq dúnıetanymyndaǵy Matýrıdı aqıdasynyń izderi aıqyn ekenin jáne Matýrıdı kózqarastaryna Orta Azııalyq, sonyń ishinde qazaqy dildiń eleýli áser etkenin parasatpen paıymdaý oryndy bolmaq. (Sońy)

 

Aınur ÁBDIRÁSILQYZY