QAZAQTYŃ DINNEN ALǴAN YRYM-TIYMDARY
Halqymyz Islam dinin qabyldaǵannan keıin ondaǵy adamnyń jaratylysyna tán qundylyqtar salt-dástúrimyz, ádet-ǵuryptarymyz ben nanym-senimderimizdiń negizine aınala bastady. Bul ádet-ǵuryptar men senimderdiń negizgi qaınar kózi – Quran aıattarynan bastaý alyp jatsa, olardyń kóbi Islamnyń ekinshi negizi bolyp sanalatyn hadıster men súnnetterden týyndady. Paıǵambarymyzdyń kezeńinen bastap búgingi kúnimizge deıingi musylmandar Alla elshisiniń árbir súnnetin qalt jibermeı, izdestirip, surastyryp, Onyń áreketterine qaraı ózderiniń is-qımyldaryn belgilep otyrady. Tipti, qarapaıym dep sanalatyn ádetterde de Onyń (s.a.ý.) áreketterin qaıtalaǵan. Mysaly, úıden shyqqanda oń aıaqpen shyǵý, maldas quryp otyrý, jatqan kezde oń jaǵyna qarap bir qyrymen jatý, tipti ájethanaǵa kirer- de sol aıaqpen kirip, oń aıaqpen shyǵý sekildi amaldardyń bári sol Paıǵambarymyzdyń súnnetinen týyndap, úmbettiń ómirinde kúndelikti turmystyń bir erejesi bolyp qalyptasyp qalǵan.
Urpaqtan-urpaqqa osy ere- jeler buljytpaı berilip, tipti osyndaı qarapaıym áreketterdiń ózine arnaıy kitaptar jazylyp, «Alla Elshisi jańa aıdy kórgende ne deıtin edi?», «Allah Rasýlynyń kıimi», «Allah Rasýlynyń sálemdesýi» degen sııaqty árqaısysy bir-bir taqyryp retinde keı- ingi urpaqqa ózgerissiz jetken. Dúnıe júzinde Allahqa qulshylyǵynan bastap, minez-qulqy, adamgershilik qasıetteri, saıasaty, ákimshilik basqarý isteri, tálim- tárbıesi, áleýmettik jumystary, áskerı sharalary se- kildi ámbebap is-áreketteri men jeke basyna qatysty qarapaıym amaldaryna deıin úlgi retinde usynylyp, ǵasyrlar boıy urpaqtan-urpaqqa berilip, árbir is- áreketine deıin qaıtalanyp kele jatqan Muhammed paıǵambardan (s.a.ý.) basqa eshqandaı jan joq.
Bizdiń qazirgi ádet-ǵuryp dep ustanyp júrgen ata-baba muralarynyń kópshiligin babalarymyz sol kezeńderde «súnnetti ustaný» nıetimen qalyptastyrǵan. Buǵan dálel – kóptegen ádet-ǵuryptar men nanym- senimderimizdiń hadıs jáne súnnettermen úndesip jatý- ynda. Endi osy úndestikterdiń keıbireýlerine toqtala keteıik:
1. Árbir istiń bastaýynda «Bısmılla» sóziniń aıtylýy. Bul ádet myna hadısten týyndaǵan: «Bısmıllahpen bastalmaǵan árbir istiń sońy kelte». 723
2. Taǵamdy oń qolmen jeý jáne árkimniń óz aldynan jeýi. Bul ádet halqymyzdyń tárbıe sharttaryna sińip, urpaqtan-urpaqqa úıretilip otyrǵan. Bul da − Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý.) súnneti. Sahaba Amr b. Ábı Sálámá bylaı deıdi: «Bala kezimde Rasýlallahtyń bólmesinde otyrǵan edim. Tamaq jegen kezde qolymdy tabaqtyń ár jeri- ne júgirtetinmin. Sonda Rasýlallah maǵan: «Balam, tamaqty «bısmıllahpen» basta jáne oń qolyńmen óz aldyńnan ǵana je», – «Tamaq jegen kezde oń qolyńyzben jeńiz, sý ish- ken kezinde de oń qolmen alyp ishińiz. Sebebi, shaıtan sol qolymen jep, sol qolymen ishedi»,725− degen hadısi bar.
3. Tamaqty jáne shaıdi úrlep ishpeý. Bul árekettiń de súnnetten bastaý alǵanyn: «Rasýlallah (s.a.ý.) tamaqty jáne ishetin nárselerińizdi úrlep ishýge tyıym saldy», −degen hadısten kóremiz.
4. Túnde taǵamdardyń betin ashyq qaldyrmaý. Tipti, halyq seniminde túnde beti ashyq qalyp ketken taǵamdy jeýge bolmaıdy, sebebi oǵan shaıtannyń aýzy tıgen degen pikir qalyptasqan. Bul týraly Haq Elshisi (s.a.ý.): «Qarańǵy túse bastaǵan kezde balalaryńyzdy syrtqa shyǵarmańyzdar. Sebebi, sol kezde shaıtandar shyǵa bastaıdy. Tún bolǵan kezde syrtta júrgen balalaryńyzdy úıge kirgizip, «bısmıllah» dep esikterińizdi jabyńyzdar. Sebebi, shaıtandar jabyq esikterden kire almaıdy. «Bısmıllah» dep tabaqtaryńyzdyń ústin de jabyńyzdar. Shyraqtaryńyzdy sóndirińizder», − degen.
5. Tamaqtan keıin bata qaıyrý. Halqymyz «bata» (Qurannyń birinshi súresi Fatıhadan shyqqan) sózin duǵanyń ornyna qoldanǵan. Ardaqty Paıǵambarymyz da tamaq jep bolǵan soń únemi Allaǵa madaq aıtyp, shúkirligin bildirgen.
6. Bata jasaǵanda eki alaqandy jaıý. Halqymyz bata qaıyrǵanda eki alaqanyn jaıyp bata jasaıdy. Olar bul áreketterimen ózderiniń Alla Elshisiniń: «Allaǵa duǵa etkende alaqandaryńdy ashyp duǵa et, qolyńdy teris qaratyp duǵa jasama. Duǵany bitirgende alaqanyńmen betińdi sıpa», − degen súnnetin ustanǵandaryn kórsetedi.
7. Batadan keıin «áýmın» deý. Paıǵambarymyz: «Adamdar bir jerge jınalǵanda bireýi duǵa jasap, qalǵandary «amın» dese, Alla olarǵa mindetti túrde jaýap beredi (duǵalaryn qabyl etedi)», − degen.
8. Jatyp tamaq jemeý. Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý.): «Men bir jaǵyma qısaıyp jatyp tamaq jemeımin», − dep aıtqan hadısi bar.
9.Nandy jerge tastamaý, ony qurmetteý, jerge túsken nandy alý, nannyń qıqymyn baspaý, nandy bir qolmen bólmeý. Halqymyzdyń nandy qurmetteýi, jerge túsken qıqymdy da baspaı, joǵary kóterip qoıýy Paıǵambarymyzdyń: «Nandy qurmetteńizder. Sebebi, ol jer men kóktiń bereketi», − degen ósıetinen týyndaǵany anyq.
10. Ydysqa quıylǵan tamaqty taýysý. Halqymyz tamaǵyn jartylaı tastaǵandarǵa «Jamannan jarty qasyq as artylady» dep eskertý jasap jatady. Al bul túsinik Paıǵambarymyzdyń: «Sender tamaqtyń qaı jerinde bereket bar ekenin bile almaısyńdar. Olaı bolsa bir bólshegi jerge túsip qalsa, ony da alyp, tazalap jeńder, qalǵanyn shaıtanǵa tastamańdar...», − degen súnnetinen ekeni málim
11. Dastarqan basynan as jınalmaı jatyp turyp ketpeý. Alla Elshisi (s.a.ý.) bylaı deıdi: «Dastarqan jaıylyp, tamaqtar ákelinse, dastarqan jınalǵanǵa deıin eshkim dastarqan basynan turyp ketpesin».
12. Tamaqtan buryn jáne keıin qol jýý. Alla Rasýly: «Tamaqtyń bereketi – aldynda jáne keıin qol jýýda», − degen
13. Shelek sııaqty úlken ydystarǵa aýzyn batyryp sý ishpeý. Imam Býharı jınaqtaǵan hadısterdiń birinde: «Haziret Paıǵambar shelek jáne bóshke sııaqty nárselerge aýzyn batyryp sý ishýge tyıym saldy»,− delingen.
14. Kóz tııý. Halqymyzdyń nanym-senimderiniń ishinde kóz tııý, kóz tıgen adamnyń aýyratyny, kóz tııýmen aýyrǵan adamdy oqytý sekildi senimder bar. Paıǵambarymyz (s.a.ý.): «Kóz tııý – aqıqat nárse», − degen. Alla Elshisi mundaı jaǵdaıda keıbir duǵalardyń oqylýyn nasıhat etken.
15. Esinegen kezde aýyzdy jaýyp esineý. Paıǵambarymyzdyń hadısteriniń birinde: «Esinegen kezde aýzyńyzdy qolyńyzben jabyńyz. Sebebi, shaıtan osy sátte adamnyń ishine kiredi», − delingen.
16. Kúnmen talasyp uıyqtamaý. Úlkenderimiz únemi jastarǵa kúnmen talasyp, kún shyǵarda nemese kún batarda uıyqtaýǵa bolmaıtyndyǵyn eskertip jatady. Bul jaıynda Alla Elshisi musylmandarǵa: «Kún shyǵarda uıyqtaý – meń-zeńdik, ortasynda uıyqtaý – ádep, kún batarda uıyqtaý – aqymaqtyq», − dep qatań eskertý jasaǵan.
17. Qoldy jýǵannan keıin silkilemeý. Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý.) qolyn jýǵannan keıin qalaı keptirgeni jaıynda sahaba Qaıs b. Sa‘d bylaı deıdi: «Rasýlallah (s.a.ý.) bizdiń úıimizge keldi. Tamaqtan soń qolyn jýý úshin sý ákelindi. Paıǵambarymyz qolyn jýǵan soń oǵan oramal usynyldy. Ol oramaldy alyp qolyn súrtti». Musylman ǵalymdar osy hadısti negizge ala otyryp qol jýyp bolǵan soń qoldy silký mákrúh degen. Haziret Paıǵambardyń súnnetin qalt jibermeýge tyrysqan úmbet qol jýǵannan keıin silkilemeı, oramalmen, súlgimen súrtip, qurǵatýdy jón kórgen.
18. Aq shashty julmaý. Halqymyz shashtyń arasynda paıda bolǵan aq shashty julýdy durys kórmegen. Al bul jaıynda Paıǵambarymyzdyń bir hadısinde: «Hazireti Paıǵambar murt, saqal jáne shashtaǵy aq qyldardy julýǵa tyıym saldy», − delingen.
19. Qaıtys bolǵan adamdardyń jamandyqtaryn sóz etpeý. Bul máselede ardaqty Elshi (s.a.ý.): «Ólgen adamdaryńyzdyń jaqsylyqtaryn eske alyńyzdar, jamandyqtaryn aıtýdan qashyńyzdar»,− dep tyıym salǵan.
20. Qoldy jerge tirep otyrmaý. Sahaba Shárıd b. Sýýáıd: «Men sol qolymdy arqa jaǵyma alyp, alaqanymmen jerge tirep otyrǵan kezimde Rasýlallah (s.a.ý.) janyma kelip: «Allanyń laǵnetine ushyraǵandardyń (ıahýdılerdiń) otyrysyndaı etip otyrsyń ba?» – dedi»,− degen. Sondyqtan úlkenderimiz jastarǵa únemi «jerdi taıanba» – dep eskertý jasap otyrǵan.
Shámshat ÁDILBAEVA
