RÝH DEGEN NE? ISLAMDA RÝH TÝRALY NE AITADY?
Shynynda da bul taqyryp árkim óz túsiniginshe taldaı alatyn nemese taldaýǵa bolatyn taqyryp emes, sondyqtan osy saýaldyń jaýabynda bizdiń tek aldyńǵy ıslam ǵulamalarynyń taldaýlaryna júginip otyrýymyzǵa týra keledi. Osy taqyryptaǵy ózim oqyǵan eńbekterdiń ishindegi eń tolymdysy ári júıelisi ıbn Hajar ál-Asqalanıdiń eńbegi bolǵandyqtan, atalǵan ǵalymnyń pikirlerine kóbirek den qoıýdy abzalyraq dep bilemin.
Joǵarydaǵy rýh týraly aıattyń túsý sebebin Abdýllah ıbn Masýd sahaba bylaı baıandaǵan: «Birde Paıǵambar (s.a.ý.) ekeýmiz Mádınanyń qıraǵan jerlerimen kele jatyr edik. Bir top ıahýdılerdiń arasynan ótip bara jatqanymyzda, olar bir-birine: «Odan rýh týraly surańdar» desti. Olardyń keıbiri: «Suramańdar, ózderińe jaqpaıtyn bir nárse aıtyp qalar» dedi. Al keıbireýleri: «Mindetti túrde suraımyz» dedi. Olardyń biri ornynan turyp: «Eı, Ábýl Qasım! Rýh degen ne?» dep surady. Paıǵambar (s.a.ý.) únsiz turyp qaldy. Men óz-ózime «oǵan ýahı kelip jatyr» dedim de, (kedergi jasamaı) turdym. Aıyqqan soń ol: «Olar senen rýh týraly suraıdy. «Rýh Rabbymnyń ámirinen. Senderge óte az málimet berildi» de» dedi».
Osy habarǵa taldaý jasaǵan ıbn Hajar ál-Asqalanı osyndaı oqıǵanyń Ibn Ishaq Abdýllah ıbn Abbas arqyly basqa rıýaıatpen de jetkenin aıtady. Sonymen qatar ıbn át-Tınge silteme jasaı otyryp, Asqalanı Quranda «rýh» sóziniń birneshe jerde ártúrli maǵynalarmen berilgenin mynadaı mysaldarmen kórsetedi: «Ony (Qurandy) senimdi Rýh alyp tústi» («Shýara», 193-aıat), «Sol sııaqty biz saǵan Óz ámirimizden Rýh ýahı ettik», «Ol (Alla) Óz ámirinen rýh túsiredi» («Ǵafyr», 15-aıat ), «Alla olardy Óz tarapynan bir rýhpen qoldady» («Mýjádálá», 22-aıat), «(Sol) kúni Rýh jáne perishteler sap túzep turady» («Alá», 38-aıat), «Onda perishteler jáne Rýh túsedi» («Qadyr», 4-aıat). Ibn át-Tınniń paıymdaýynsha, munda birinshi aıatta –Jábireıil perishte, ekinshi aıatta – Quran Kárim, úshinshi aıatta – ýahı, tórtinshi aıatta – kúsh-qýat, besinshi jáne altynshy aıattarda Jábireıil nemese basqa týraly aıtylǵan. Sondaı-aq Quranda «Allanyń rýhy» degen sóz Isa paıǵambarǵa da qoldanylǵanyn da ıbn át-Tın aıtyp ótken.
Al «ıahýdıler Paıǵambarymyzdan qandaı rýh týraly bilgisi keldi?» degen máselege kelgende, ál-Asqalanı ekinshi bir ǵalym ál-Qýrtýbıdiń: «Kóbirek kókeıge qonymdysy, olar Paıǵambardan (s.a.ý.) adam rýhy jaıly suraǵan. Óıtkeni ıahýdıler Isa Allanyń rýhy ekenin moıyndamaıdy. Al Jábireıildiń perishte ekenin, perishtelerdiń rýhtar ekenin olar biledi» degen pikirin keltirgen.
Asqalanıdiń paıymdaýynsha, Quranda adam balasynyń rýhy «rýh» dep atalmaı, «náfs» (jan, nápsi) degen uǵymmen berilgen. Sonymen qatar Asqalanı rýh pen náfs jóninde ǵulamalar arasynda edáýir pikir qaıshylyǵy bar ekenin, bireýleri olardy eki bólek nárse dese, bireýleri ekeýi bir nárse dep sanaıtynyn aıtyp ótken.
Kóptegen ıslam ǵalymdary rýh týraly keńinen qozǵap aıtýdan jáne jazýdan tartynǵan. «Rýh aqıqaty jaıly tanym – Alla Taǵala bilimin jasyrǵan jaıt. Ony jasyrýdaǵy hıkmet – adamnyń ózi túsinip jete almaıtyn jaıttardy bilýge sharasyz ekenin kórsetip, synaý, sheksiz bilimdi Allaǵa telýge májbúr etý. Óz boıyndaǵy janynyń aqıqatyn bilmese, onda adamnyń Allanyń aqıqatyna jetýdegi dármensizdigi tipti sharasyz. Rýh jóninde kóp pikir qozǵaýdan tyıylý jáne Paıǵambardyń (s.a.ý.) ádebin ustaný jón bolmaq. Alla Taǵala rýh jaıly jaratqandarynan eshkimge bildirmegen. Sondyqtan ol jaıly qolda bar málimetten artyq sóz qozǵaýǵa bolmaıdy» dep bilgen. Osy pikirdi ıbn Battal, ál-Qýrtýbı, Ábýl Qasım, Jýnaıd, ıbn Atııa sekildi kóptegen ǵalymdardyń ustanǵanyn Asqalanı atap kórsetken.
Rýh týraly ózge kitabı dinderde (hrıstıan, ıýdaızm) de az túsinik berilgen. Táýratta da adam balasynyń rýhyn Jaratýshydan basqa eshkim blmeıtini aıtylǵan. Ǵalymdar ıahýdılerdiń Paıǵambarymyzdan rýh týraly suraýynyń sebebi onyń jaýabyn Táýratta aıtylǵandarmen salystyryp, paıǵambarlyǵyna kóz jetkizý maqsaty bolǵan dep túsindirgen. Keıbir rıýaıattarda joǵarydaǵy aıan Paıǵambarymyzǵa túskennen keıin ıahýdıler: «Bul bizde de osylaı» degen» delinedi.
Qazaq dalasynda keńinen taraǵan «Kımııaı-saadat» («Baqytqa jetý ilimi») kitabynda ımam Ǵazalı rýh jaıly bylaı dep jazady: «Rýh – adam jaratylysy bolmysynyń asyly bolar. Barlyq dene qurylysy sonyń qyzmetshisi. Bizdiń rýh asyly deıtinimiz – Alla Taǵalanyń bizge syılaǵan bilim orny. Haıýandarda bul rýh joq. Rýh – dene emes, bólinetin de emes, názik bir jaýhar dese bolady. Perishteler osy jaýhar jynysynan bolar. Bul rýh – eń bir názik aqıqatty tanymaqtyq, ony taldaýǵa ruqsat joq».
Osyndaı ustanymdar men tyıymdar sebepti ıslamda rýh týraly kóp aıtyla bermeıdi. Esesine «Ózin tanyǵan adam Jaratýshysyn da tanıdy» degen ustanymǵa uıyǵan ıslam ǵulamalary adamnyń nápsimen kúresý, janyn tazartý, rýhyn kemeldendirý arqyly ózin jáne jaratylystyń hıkmetin tanýǵa umtylýyn kóbirek ósıet etken.
Aınur ÁBDIRÁSILQYZY
