TOǴYZ SÓZ BEN TOQSAN TOǴYZ SÓZ TIRKESI TÝRALY OI

Dúnıe «sózden» bastalatyny kópke málim. Ádebıet áýelgi maǵynasynda «asyl sóz», «sóz óneri» degen uǵymdy bildirgen.

Arab ádebıetiniń orta ǵasyrdaǵy klassıkalyq shyǵarmasy «Myń bir túnde» áıelder qaýymyn jazyqsyz jazalaǵan ómirge nazaly, adam balasyna sene almaıtyn qaharly Shahrııat patshany raıynan qaıtaratyn Shahrızadanyń myń bir tún boıy aıtqan qyzyqty áńgimeleri emes pe-edi?..

Áńgime – kórkem ádebıetiń týyndysy. Ádebıettiń quraly – til. Til ómirdi sóz arqyly beıneleıdi. Ómirdi qulaqqa estirtetin, kózge elestetetin sóz. Sebebi, kórkem sózdegi jylý júrekke jetedi. Júrekte jyly oı bolsa, aýyzdan tátti sóz shyǵady.

Sóz óneri tarıhtan bergi sóz zergerleriniń adam balasyn bir ǵajaıyp sıqyrly oılarǵa otarlatatyn jasampazdyq qarýy, sóz belgili bir ataýǵa berilgen uǵym. Sóz arqyly oılaǵan oıyn, maqsatyn ózgelerge jetkize alady, ári ózi bilmegen zattardy sóz arqyly tanıdy, uǵady. Adamzattyń til úrdisi, tarıhy jáne ǵylymı sıpattamalarymen ǵana óz boıaýyn áıgileıdi. Árbir uǵymnyń adam sanasynda qalyptasyp, onyń endigi bir ataýmen beınelenýi til ǵylymynyń Etımologııa (sóz tórkinin zerttep, aıqyndaýshy) saıasyna saıady. Osy turǵydan qaraǵanda árbir ataýdyń óz shejiresi bolýmen birge maǵynalyq aımaǵy bolady. Maǵanalyq aımaqtyń ulǵaıýy, taraýy nemese ózgerýi sol ulttyń tirshilik tynysymen tyǵyz baılanysty bolady.

Qazaq tilindegi sózderdiń máni tereń fılosofııalyq tolǵamy kúshti, ómirdi molynan qamtyǵan baı mazmundy bolyp keledi. Urpaǵymyz qatelespeı, jańylmaı ár sózdi óz maǵynasynda qoldansyn desek ózimiz barlyq sózdiń túp tórkine zer salyp, qoldaný aıasyn bilip júrgenimiz abzal.

Halqymyzda «bilgeniń bir toǵyz, bilmegeniń toqsan toǵyz» degen mátel bar. Biz osy meteldi «sóz» turǵysynan qarasaq tómendegi «toǵyz» sózdiń qoldaný aıasymen quramynda toǵyz san esimi bar toqsan toǵyz sózben, sóz tirkesteriniń qoldanysyn kóppen ortaqtasýdy jón kórdik.

«Aýa», «nan», «qazaq», «ata», «apa», «ana», «ene», «aǵa», «ini» osy toǵyz sózdi qalaı oqysań da mánin joımaıdy. «Aýa» men «nan» tirliktiń tiregi bolsa, «qazaq» sózi ulttyń ataýy, al «ata», «apa», «ana», «ene», «aǵa», «ini» qandastyq, týystyq baılanysty, qarym-qatynasty bildiretin ataý bolyp, oıdy aıqyn beınelep, daýysty dybystyń rólin aıqyndaıdy. Tilimizde qalaı oqysa mánin joımaıtyn basqa da sózder bolýy múmkin, biz muny tek mysal retinde alyp otyrmyz.

«Til qarýy – sóz, sóz qarýy – oı» degendeı, tilimizde qoldanysqa túsip, oıda júrgen «toǵyz» san esim qatysqan sózdermen sóztirkesterin oqyp kóreıik:

«Toǵyz joldyń toraby», «Toǵyz taraý», «Toǵyz toǵanaq», «Toǵyz qumalaq», «Toǵyz tańbaly», «Toǵyz tana», «Úırimen úsh toǵyz», «Toǵyz oram», «Toǵyz qabat torqa», «Toǵyz perneli dombyra», «Toǵyz jerde toǵyz seksen bir», «Eki toǵyz on segiz», «Toǵyz tom aýdarǵan», «Toǵyz ton tozdyrǵan», «Toǵyz sharbaq toqyǵan», «Toǵyz jyldyq aǵartý», «Toǵyz alý», «Toǵyz berý», «Toǵyz káde», «Toǵyz qalyń berý», «Toǵyz taram jas aqty kózinen», «Toǵyz qara aıdady», «Toǵyz aı toǵyz kún kóterý», «Toǵyz qatynnyń tolǵaǵy bir kúnde kelipti», «Toǵyz joralǵy», «Toǵyz tarmaqty kelisim», «Toǵyz derjava kelisimi», «Toǵyz degenimiz – toǵyz jaý», «Toǵyz – qaıyrsyz», «Toǵyz toqal», «Toǵyz miskin», «Toǵyz taqyr», «Toǵyz toq», «Toǵyz degenimiz – toǵyz muǵjıza», «Toqtamystyń toǵyz batyry», «Toǵyz daýysty dybys», «Toǵyz sóz taby», «Toǵyz jasynda Qazybek bılik aıtqan», «Toǵyz torǵaı» (rý aty), «Toǵyz Jolboldy» (rý aty), «Toǵyz juldyz», «Toǵyz sóz», «Toǵyz oǵyz», «Toǵyz aı, on kún tolǵaıdy», «Toǵyzynshy qara sóz», «Jánibektiń toǵyz uly bolǵan». Erekshe tarıhqa aty qalǵany-qasym han, «Toǵyz derek», «Toǵyz Táńirberdi» (rý aty), «Toǵyz aýyz sóz», «Toǵyz qıyq kóılek», «Toǵyz ıshara», «Toǵyz olja», «Toqty toǵyz aıda tolady», «Toǵyz ret qaıtalaý», «Toǵyz joba», «Tárbıeniń toǵyz tiregi», «Toǵyz jyl oqyǵan», «Toǵyzynshy shirette tur», «Toǵyz jarnama toǵyz topqa tarady», «Toǵyz sóz tirkesi», «Toǵyz jalaý», «Úılengeli toǵyz jyl bolsada, toqtylyq tonaýy joq», «Toǵyz qabatty turǵyndar turaǵy», «Toǵyz tuıaq», «Toǵyz baspaldaq», «Toǵyz arna», «Toǵyz úı», «Toqtar toǵyz qoıyn joqtar», «Toǵyzynshy aýla», «Toǵyz qaraýyl», «Toǵyz tosqaýyl», «Toǵyz tomar», «Toǵyz aldaıama», «Toǵyz seri», «Toǵyz shumaq», «Toǵyz qulash», «Toǵyz qap», «Toǵyz but», «Toǵyz býyn», «Toǵyz metr mata», «Toǵyz sarjan», «Ernazardyń toǵyzy», «Áıel bir aqylymen toǵyz nápssin tııady», «Toǵyz tona», «Toǵyz tal», «Toǵyz toqash», «Toǵyz shoǵyr», «Toǵyz toqyldaq», «Toǵyz toqpaq», «Toǵyz dop», «Toǵyz torańǵy», «Toǵyz kól», «Toǵyz bulaq», «Toǵyz bel», «Toǵyz tory», «Toǵyz sopy», «Toǵyz qora qoıdy toǵyz serke bastaıdy». «Toǵyz toqty», «Toǵyz tulpar baptaǵan bapker», «Toǵyz qaraqshy», «Toǵyz tóre», «Toǵyz arba otyn ákeldi», «Toǵyz shyraq jandy», «On páleniń toǵyzy-tilden», «Bilgeniń bir toǵyz, bilmegeniń toqsan toǵyz», «Qazaqstan jer kólemi jaǵynan álem elderi ishinde toǵyzynshy oryn alady».

Mine «toǵyz» san esimine baılanysty toqsan toǵyz ne odan da kóp sózdermen sóz tirkesteriniń bar ekenin aıqyndadyq. Biz budan ár bir sózdiń óz shejiresi men maǵanalyq aımaqtarynyń barlyǵyn túsinip, jasalý joldarymen beretin mazmunyn ıgerdik.

Til adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas quraly ǵana emes, oılaýdyń, dúnıe tanýdyń, rýhanı mádenıetti jasaýdyń, moraldyq tárbıe berip, ulttyq tárbıeni jınaqtaýdyń, saqtaýdyń quraly. Jas urpaqtardy tarbıeleý, ǵylym-bilimdi ıgertý til arqyly júzege asatynyn umytpalyq.

Ult bolashaǵy – tilde, tildi kózimizdiń qarsyndaı qasterleıik, aıalaıyq aǵaıyn!

Baıbolat MURATBEKULY