TÓRÁLI QYDYR: «EGER MUSYLMAN ELDERI ÓZIN TANYSA…»

Qaı el bolsa da, din máselesi – eń ózekti taqyryp. Ótkenin tanymaǵan, ata dástúrin, tarıhyn, dinı tanymyn jete túsinbegen urpaq adasqaq. Jańbyr sýy jerdiń qaı qyrtysy jyra bolsa, kóbine sol jerge jınalady. Myna bir támsilge nazar salyńyz: ár adam ıdeal emes, kemshiliksiz pende bolmaq emes. Al denedegi kóp qýat sol kemshilikti túzeýge jıylsa, onda adam «tolyq adam» ilimine jaqyndar edi. Qazaq qoǵamy aýmaly-tókpeli kezeńderde qaı negizden aıyryldy, qaı qunardan jyraqtap qaldy? Bul umyt qalǵan kanondardyń ishinde, sóz joq, Shyǵys ilimi bar. Osy tusta bilimdar, bilikti ǵalym Tóráli Qydyrmen suhbattasýdy jón kórdik.

Shyǵys musylman ádebıeti – tek qana arab, parsynyń ǵana emes, Túrkiniń de ádebıeti

– Muhtar Áýezovtiń «Abaıdyń Batysynan Shyǵysy basym» degen pikir bar-tyn. Osy pikir jaıly tolyǵyraq tarqata ketseńiz.

– Shyǵys – Abaı sýsyndaǵan negizgi qaınar bulaqtyń biri. Onysy túsinikti de. Arabtyń «Myń bir túni» men parsynyń «Shahnamasynyń» keıipkerleri qazaqtyń saıyn dalasynda ańyz, ertegi, hıkaıa, dastan bolyp «kezip júrgen» bolatyn. Arab, parsy shaıyrlary jarysa jazǵan «kemel adam» túsinigi de Uly dala tósinde boı kótergen medreselerde keńinen oqytylatyn. Sondyqtan da qazaq sóz óneriniń damý barysyn shyǵys musylman ádebıetinen bólip qaraı almaısyń. Ádebı baılanystardyń tamyry tyń tereńde jatyr. Ejelgi Iran-Turan qarym-qatynastaryn aıtpaǵannyń ózinde, ıslamnan keıin tarıh sahnasynan kóringen qarahandyqtar bıligi tusyndaǵy jazba ádebıetimiz arab, parsy ádebıetimen qatar damydy. Musylmandar tarapynan ımandylyq negizderi men kemeldik ustyndary jarysa jyrlandy. Al bıyl 750 jyldyǵyn toılaǵaly jatqan Altyn Orda memleketi tusyndaǵy ádebı baılanystardyń ózi bir tóbe. Sol zamannan bastalǵan názıragóılik dástúr ádebı baılanystardy barynsha damytty. Bul úrdis 20 ǵasyrdyń basyna deıin jalǵasqany belgili. Abaıdyń zamanynda sol dástúrler úzilmegen bolatyn. Abaı alǵashqy saýatyn medresede ashqany belgili. Sol zamanda medreselerde búginde biz shaǵataı tili dep júrgen túrki ádebı tili oqytylatyn. Al túrki ádebı tilin bilgen adam Shyǵystyń syrly poEzııasyna tikeleı enetin. Sondyqtan da aqyn bozbala shaǵynda:

Fızýlı, Shámsı, Sáıhalı,

Naýaı, Saǵdı, Fırdaýsı,

Hoja Hafız – bý hámmásı

Mádát ber ıa shaǵırı fárııad, –

dep, Shyǵystyń jeti aqynynyń atyn atap shabyt shaqyrdy. Bertin kele:

Álıfdek aı ıúzińe ǵıbrat ettim,

Bı, báláı dártińa nısbát ettim.

Tı, tilimnán shyǵaryp túrli ábıat,

Sı, sánaı mádhııa húrmát ettim, –

dep shyǵys musylman ádebıetindegi álippe dástúrimen de qalam terbep kórdi. Klassıkalyq túrki poEzııasynan eshbir kem túspeıdi. Qarap otyrsań, Abaı jazǵan «Iýzı – raýshan», «Álıfdek» degen jyr-joldary – qafııasy men rádıfi tolyq, bas-aıaǵy bútin poEzııa. Baǵyn synap kórdi. Eger túrki ádebı tilimen qalam terbeı bergende de poEzııa tórinen oryn alar ma edi, kim biledi? Biraq Abaı olaı jasaǵan joq. Myń jyl boıyna qoldanysta bolǵan túrki ádebı tiliniń esigin óziniń úsh óleńimen japty da, jańa kezeńge qadam basty. Mahmut Qashqarı, Júsip Balasaǵun, Ahmet Iasaýı, Rabǵuzı, Naýaı, Mashrab sekildi klassık shaıyrlardyń jazǵan ádebı tiline núkte qoıǵanymen de, solar jyrlaǵan ımandylyq negizderin, ıhsandaǵy kemeldik ustyndaryn búgingi qazaqtyń tilinde qaıta damytty.

Shyǵysty Islam órkenıeti degen uǵymnyń aıasynda qarasaq, onda sol órkenıette keńinen jyrlanǵan Islam, ıman hám ıhsan negizderin Abaı óz shyǵarmashylyǵynyń basty ustyny retinde alǵanyn kóremiz. Onyń óleńderindegi, poEmalary men qara sózderindegi negizgi oılardyń túp-tamyry áý basta ózi sýsyndaǵan arnalarǵa baryp tirelip jatady.

Abaı Batys ádebıetin de jaqsy bildi. Shyǵys shaıyry Máýláná Rýmıdiń «Adam qanshalyqty óz negizinen alysqa ketkenimen de, kúnderdiń kúninde óziniń asyl tegine qaıta oralady» dep jazǵanyndaı, Abaı da óz janyna jaqyn Shyǵys musylman ádebıetinen alystaı qoıǵan joq. Shyǵys musylman ádebıeti degenimiz bul – tek qana arab, parsynyń ǵana emes, sonymen birge túrkiniń de ádebıeti. M.Áýezovtiń «Abaıdyń Batysynan Shyǵysy basym» degeni de sondyqtan. Sýretker-ǵalym aıtqan Abaıdyń Shyǵysyn qanshalyqty tanı aldyq? Másele osynda bolsa kerek.

Shyńǵys joryǵy ıslam órkenıetiniń ortalyǵyn túrki dalasyna qaraı jaqyndatty

– IH-HV ǵasyrlarda órkenıet oshaǵy bolǵan Islam álemi búgin nege ǵylym salasynda kenjelep otyr? Nege Eýropanyń kóleńkesinde qalǵandaı kúı keshýde?

– Durys aıtasyń, bir kezderi ǵylym men bilimniń ortalyǵy bolǵan Islam álemi sońǵy úsh júz jylda órkenıet kóshinen kesh qalyp keledi. Biz kezinde qandaı edik? Búgin qandaı kúıge túsip otyrmyz? Osy suraq kózi ashyq jandardy qashanda mazalaǵan. Ol úshin azdap tarıhqa sheginis jasaǵan durys sekildi. Muhammed paıǵambar dúnıeden ótken soń, bılik basyna Haziret Ábý Bákir, Omar, Ospan, Álı sekildi sahabalar halıfalyqty alyp júrdi. Olardyń bıligi qyryq jylǵa sozyldy. Sodan keıin bılik ýmáııa áýletiniń qolyna tıdi. Ortalyǵy Sham, ıaǵnı búgingi Sırııa boldy. Onda ǵylym men bilim damydy. Bıyl 1150 jyldyǵy toılanyp jatqan ál-Farabı babamyzdyń Shamǵa ilim izdep baryp, sonda topyraq buıyrǵanyn aıtsaq ta jetip jatyr. Ýmáııa áýletiniń ultshyldyq baǵytta jumys júrgizgenin tarıhshylar jazǵan. Bul kezde arabtardan bólek ajam halyqtary da Islamdy qabyldaǵan bolatyn. Sondyqtan da ultshyldyqqa boı aldyrǵan áýlet bılikte 150 jyldaı ǵana otyrdy. Olardan keıin tarıh sahnasyna Abbasıdter áýleti shyǵyp, ortalyǵyn Baǵdat shahary qyldy. Mine osy kezde Islam álemi óziniń Altyn dáýirin bastan ótkerdi. Ǵylym men bilimge jol ashyldy. Ilim-bilimniń izine túsken jandar sol ortalyqqa qaraı aǵyldy. Qolyna qalam ustaǵannyń qadiri artty. Islam órkenıeti degen uǵym, negizinen, sol kezge qarata qoldanylsa kerek. Biraq bul áýlettiń túbine Hýlagý jetkeni tarıhtan belgili. Sodan Kishi Azııada Osman ımperııasy quryldy. Biraq Osman áýleti halıf urpaǵy bolmaǵandyqtan da, ózderin sultanat dep jarııalaǵan. Halıfattyń rólin atqarǵan bul sultanat HH ǵasyrdyń basyna deıin ómir súrdi. Al jańa biz aıtqan Ýmáııa jáne Abbas áýleti bılikte otyrǵan ýaqytta ǵylym men bilimge qatty kóńil bóldi, sodan iri qalalarda búgingi ǵylymdardyń negizin qalaǵan ǵalymdar ómir súrdi. Orta ǵasyrda Batysta saýsaqpen sanarlyq qana ǵalym bolsa, sol kezde Islam áleminde ǵalymdar shoǵyry paıda bolyp edi. «Bir kezderi ǵulamalardyń mekeni bolǵan ólke búginde ǵylymda nege kenjelep keledi?» degen suraǵyńa ǵalymdar bylaı dep jaýap bergen: «Ortaǵasyrlardaǵy krest joryǵy, mońǵol shapqynshylyǵy jáne batynı ilimderdiń beleń alýy», ortaǵasyrlyq mádenıetter qaqtyǵysy krest joryǵyna alyp kelgeni belgili. Bul joryq kıeli jer úshin ǵana bolǵan joq, sonymen birge belgili bir dárejede musylman jetistikteriniń Batysqa qaraı kóshirilýi boldy». Anyǵy qoldy bolýy, urlanýy. Ókinishke qaraı, zamanaýı krest joryǵy áli jalǵasyp jatyr. Tek qana formasyn ózgertken. Árıne, bul basqa taqyryp. Mońǵol shapqynshylyǵynan Baǵdat halıfaty qulaǵany tarıhtan belgili. Kóptegen qalalar men eldimekender joıyldy. Biraq Shyńǵys joryǵy Abbasıdter halıfatyn qulatqanymen de, Islam órkenıetiniń ortalyǵyn túrki dalasyna qaraı jaqyndatty. Sondyqtan da mońǵol shapqynshylyǵy týraly aıtqanda osy jaǵyna jiti nazar aýdarý kerek. Órkenıet oshaǵy Horasanǵa, sosyn Máýrennahrǵa qaraı oıysty. Balh, Gerat, Samarqan, Buhara Tımýr áýleti tusynda ǵylym-bilimniń ortalyǵy boldy. HIII ǵasyrda Joshy ulysynyń negizinde Altyn Ordanyń qurylyp, alyp ımperııanyń dúnıege kelgendigi belgili. Al úshinshisi – batynı ilimderdiń qaptap, «Qudaı beredi», «Násip bolǵany bolady» degen pikirlerdiń ústemdik quryp, ǵylymı izdenisterge az kóńil bólindi. Jalpy, jalań dogmalardyń aıasynan shyǵa almaı, qasań qaǵıdalarmen ómir súrý de ǵylym-bilimniń damýyna tusaý bolady eken. Batynı ilimder týraly aıtqan ýaqytta olardyń bárin bir jaqty qaraý aǵattyq bolar edi. Shynaıy aqıqatqa negizdelgen ilimder ǵylym-bilimdi nasıhattady, al adasýshy ilimder qoǵamnyń damýyn keri tartyp otyrdy. Ortaǵasyrda gúldengen Islam órkenıetiniń toqyraýyna osyndaı sebepter bolǵan deıdi. Biraq bul da basty sebep emes. Odan bólek bir áýlettiń ishindegi taqqa talas, dúnıáýı ilimderge nemquraıly qaraý, jalań dogmalardyń áserinen shyǵa almaý sekildi tolyp jatqan máselelerdi de aıtýǵa bolady.

Jalpy, Islam órkenıeti degende bizdiń kóz aldymyzǵa arabtar ǵana elesteıdi. Anyǵynda sol órkenıetti jasaýshylardyń 70 paıyzy ajamdardan ıaǵnı parsylar men túrkilerden shyqty. Horasan men Máý­ren­nahyr, Deshti Qypshaq dalasynyń ǵalym­dary bar ǵumyryn ǵylym-bilimge arnady. Ál-Farabı, ál-Harazmı, Ulyqbekter osy ólkeden shyǵyp edi. Biraq keıingi urpaq solardyń ilimin jalǵastyryp kete alǵan joq.

«Bir kezderi qandaı edik? Búginde nege mundaı hálge tústik?» suraǵy HIH-HH ǵasyrdyń basynda musylman halyqtarynyń bárin mazalaǵan. Sodan «Oıaný ǵasyry» bastaldy. Qadymshylar men jádıdshiler arasyndaǵy tartys, odan túrkishilderdiń boı kóterýi, óz ultynyń qamyn jegen ultshyldardyń shyǵýy osy «oıaný ǵasyrynda» oryn aldy. Burynǵydaı «ýmmalyq» emes, ulttyq deńgeıde oılaý bastaldy. Árıne, bul basqa taqyryptyń jelisi. Búginde bizdi bir ǵana suraq mazalýy tıis. «Oıan, qazaq!» dep urandatqaly bir ǵasyrǵa jýyq ýaqyt boldy, sodan beri biz qanshalyqty oıandyq? Oıaný – sanadaǵy silkinis, ǵylym men bilimge degen talpynys, órkenıet kóshinen kesh qalmaýǵa degen umtylys der edik.

Búgingi musylman úmbeti ıslamı «kemel adam» men hrıstıandyq «tolyq adamnyń» arasynda ózin áli izdep júr

– Shyǵys pen Batysty jaqyndata­tyn ne nárse, alystatatyn ne nárse?

– Shyǵys pen Batysty jaqyndatatyn da, alystatatyn da – mádenıet. Al mádenıettiń negizi – din. Batys mádenıetiniń astarynda hrıstıan jatsa, shyǵys musylman mádenıeti Islamǵa negizdelgeni belgili. Aǵa býyn N.Konradtyń «Shyǵys pen Batys» degen eńbegin oqyp ósse, bizdiń zamandastar Toınbı, Shpengler, Hantıngtonnyń kitaptaryn japatarmaǵaı oqydy ǵoı. Ol eńbekterden osy suraqqa jaýap tapqandaı bolasyń. Meniń oıymsha, aıyrmashylyq tanymda jatqan sııaqty. Mysaly, Abaıda «Tolyq adam» degen túsinik bar. Bul Shyǵys musylman ádebıetindegi «Insan-e kamıl» ıaǵnı «Kemel adam» ǵoı. Batysta da «Tolyq adam» uǵymy bar. Aıyrmashylyq osy jerden bastalady. Islamı túsiniktegi kemel adam degenimiz – rýhanı baı adam, ıaǵnı belgili bir maqamdardy basyp ótken, dúnıáýı qyzyqtarǵa aldanbaıtyn, rýhtyń kemeldený jolyndaǵy dárejege jetken adam. Batystyń nasıhattap júrgen tolyq adamy, eń áýeli materıaldyq jaǵynan tolyq qamtamasyz etilgen bolýy tıis. Musylmandyq tanym boıynsha siz «a» núktesinen «b» núktesine atpen barasyz ba, esekpen jetesiz be, aıyrmashylyq bolmaǵan, maqsat – sol muratqa jetý bolǵan. Materıaldy qundylyqqa negizdelgen kemeldikte siz qandaı kólikpen barasyz, sol mańyzdy. Aıyrmashylyq ta, uqsastyq ta osy jerden bastalady. «Islam elderi Eýropadan nege artta qalyp qoıǵan?» degen suraǵyńyzǵa jaýapty osy jerden izdegen durys. Sebebi, musylmandyq «kemel adam» túsinigi sońǵy úsh ǵasyr kóleminde tek bir jaqty ǵana túsindirilip keldi. Dúnıelik ilim-bilimderden bútindeı bas tartyp, jalań dogmalardyń jeteginde ketti. Materıaldy qundylyqtar alǵa shyqqan qoǵamda ishki jan dúnıe emes, syrtqy baılyǵyń mańyzdy bolǵandyqtan da, osy dúnıeniń qyzyǵy birinshi kezekte turady. Jańaǵy «Oıaný ǵasyrynyń» Batysty oqyǵan jádıdshileri qadymshylarmen kelispeıtin negizgi tusy da osy bolǵan. Sondyqtan da búgingi musylman úmbeti ıslamı «kemel adam» men hrıstıandyq «tolyq adamnyń» arasynda ózin áli izdep júr. Eki jaqty da qatyryp jatqany shamaly. Eki tanymdy ushtastyrǵanda musylman elderi tutynýshydan óndirýshige aınalady.

«Oqy» dep quran aıtqan. Al Rýmı «tyńda» deıdi

– Máýláýı Rýmıdiń «Másnáýı» kitaby «Syrnaıdy tyńda» dep bastalatyny belgili. «Syrnaı» uǵymynyń sımvolıkalyq syry qandaı?

– Suraǵyńyzǵa jaýap bermesten bu­ryn bastan ótken bir oqıǵany aıtsam deımin. Tegeran ýnıversıtetine til ustartýǵa barǵanymyzda professor Setýde aýdıtorııaǵa kirip: «Senderdiń asyǵyp otyrǵandaryńdy bilemin, sondyqtan da kóp ýaqyttaryńdy almas úshin, Máýláýı Másnáýıiniń alǵashqy bir báıitin ǵana taldaımyz, sodan keıin bossyńdar», – degeni. Bir báıit – eki jol ǵoı. Biz, ary barsa, on-on bes mınýtta bosaıtyn shyǵarmyz dep oılaǵanbyz. Qaıdaǵy? Eki saǵat túsindirdi. «Syrnaıdyń ne aıtyp jatqanyna qulaq sal, ol saǵan jalǵyzdyqtyń muńyn shaǵady». Dáris bastaldy. Sopylyq uǵymdarǵa tola rýhtar álemi, kishi álem, úlken álem… Shynyn aıtý kerek, professordyń dáristerinen keıin «bizde de óz aqyndarymyzdyń shyǵarmalaryn osylaı taldap, túsindiretin ustaz bolsa» dep oılaǵanbyz. Suraǵyńyzǵa sol dáristiń aıasynda qysqasha ǵana túsindirip berýge tyrysaıyn. Máýláýı ne úshin «tyńda» deıdi? Ne úshin «oqy» demeıdi? Sebebi, «oqy» dep Quran aıtqan. Al Rýmı «tyńda» deıdi. Iaǵnı, biz oqydyq, endi sender tyńdańdar. Aıtýshy men tyńdaýshy kategorııasy ǵoı. Jalpy, ortaǵasyrlyq keıbir shyǵarmalardyń alǵashqy joly «tyńdamen» bastalǵan. Ǵalymnyń suhbatynda bolǵan adam ony tyńdaýy tıis. Sondyqtan ol «syrnaıdyń ne aıtyp jatqanyna qulaq sal, ol saǵan jalǵyzdyqtyń muńyn shaǵady» deıdi. Syrnaı degen ne? Ol qamystan jasalatyn aspap, usta ósip turǵan qamystan bir talyn úzip alǵan kúnnen bastap syrnaıdyń jalǵyzdyǵy bastalady. Máýláná osyny meńzeıdi. Búkil zary syrnaıystanǵa, ıaǵnı óziniń bastapqy jerine qaıtsam degen armanmen ótedi. Al munyń astarynda ne jatyr? Bul syrnaı degen, shyn máninde, adamnyń rýhy. Syrnaıystan degen rýhtar álemi. Adamnyń rýhyn sol túbirinen bólip alǵan kúnnen bastap ejelgi qalpyna, mekenine qaıtýdy armandaıdy. Qamys ósetin jer – úlken álem. Al qamys – kishi álem. Al kishi álem árqashan úlken álemge talpynyp otyrady. Keıbir ǵalymdar úlken álem Jaratýshynyń ózi dep jatady. Iaǵnı kemeldengen rýhtyń ańsary qashanda bastapqy álemin ańsaıdy. Sybyzǵynyń astarynda osy talpynys, mahabbat jatyr. Rýmıdiń Másnáýıden quralǵan alty dastanynyń túıini de osy jalǵyzdyq zaryna tirelip otyrady. Sondyqtan da syrnaıdyń syryna úńilmegen jan Másnáýıde keletin hıkaıa, dastandardy tipten túsinbeıdi.

Shyǵys musylman ádebıeti bul tuńǵıyq teńiz sekildi. Irantanýshylar arasynda «Arab tilin bilmeıinshe ortaǵasyrlyq parsy ádebıetine kirý múmkin emes» degen túsinik qalyptasqan. Rasynda da, solaı. Sebebi, Hafızdiń sózdik qorynyń alpys paıyzy arab tilinen turady. Arab sózin eń az qoldanǵan Saǵdı bolǵan, sodan da ony «halyq aqyny» degen. Onyń ózinde de ol arab sózderin molynan qoldanǵan. Tipti «Shahnamany» ultshyldyq rýhta jazylǵan degenniń ózinde de Fırdaýsı tiliniń tórt paıyzy arabsha órilgen. Klassıkalyq poEzııany túsiný úshin arab tilin ǵana bilý jetkiliksiz. Sopylyqty bilmeıinshe, Shyǵys musylman ádebıetin tipten túsiný múmkin emes. Muny belgili ırantanýshy ǵalym E.Bertels aıtqan. Aqıqatynda sopylyqtyń syrly álemine boılamaıynsha Máýláýıdiń syrnaıyn, Hafızdyń jaryn, Omar Haıamnyń sharabyn, Saǵdıdyń súıiktisin áste túsinbeısiz. Sebebi, munda majaz ben haqıqat syrlary bar. Ekeýi eki álem. Biri dúnıelik mahabbatqa súırese, ekinshisi shynaıy súıispenshilikke tartady. Bar syryn ishine búkken shyǵys musylman poEzııasynyń ereksheligi de osynda.

– Shyǵys aqyndarynyń qazaqsha aýdarmasyna kóńilińiz tola ma? Túpnusqaǵa jaqyn ba?

– Basqa tildegi shyǵarmany oqyp túsinýde aýdarmanyń róli joǵary. Biraq aýdarma báribir túpnusqaǵa jetpeıdi. Ózge tilden aýdarma jasamaq turmaq, bir álippeden ekinshi álippege shyǵarmany jáı ǵana transkrıptsııalaǵanda týyndynyń mańyzy joǵalady, tipti keıbir ádebı janrlar ólip qalady. Kórkem shyǵarmanyń qudireti de osynda. Mysaly ortaǵasyrda keńinen qoldanylǵan «mýamma» degen janr bar. Onyń bar qasıeti – arab grafıkasynda. Arab álippesinde janr, biraq basqa grafıkaǵa kóshirgende janrlyq qasıetin joǵaltady. Bul janrdy Shádi Jáńgiruly jıi qoldanǵan. Nemese Abaıdyń «Álıfdek aı ıúzińá ǵıbrát ettim» óleńi arab álippesinde oqylady da, basqa grafıkalarda oqylmaıdy. Osy sekildi arab grafıkasyna ǵana tán birneshe janrlar men ádebı órnekter bar. Biraq olardy kırılshe ne latynsha jazsańyz, onyń máni óship, mazmuny joǵalady. Árıne, jurttyń bári shyǵarma dúnıege kelgen tildi bile bermeıdi. Sondyqtan da aýdarmaǵa júginedi. Shyǵys musylman ádebıetiniń asyl jaýharlaryn túrki ádebı tiline aýdarý tarıhy Qarahandyqtar bıligi tusynda bastalǵan. Aýdarmanyń eń jarqyrap shyqqan tusy – Altyn Orda kezeńi boldy. Parsy shaıyry Saǵdıdyń «Gúlistanyn» XIV ǵasyrda Sáıf Saraı «Túrkıshe Gúlistan» degen atpen aýdardy. Fárıdaddın Attardyń shyǵarmasyn sol ǵasyrda Hýsam Kátip «Jumjuma» degen atpen jetkizdi. Nızamıdiń shyǵarmasyn Qutyb tárjimalasa, Ferdaýsıdiń «Shahnamasyn» HV ǵasyrda Shárıfı túrki ádebı tilinde sóıletti. Bul aýdarmalardyń sapasy jaqsy. Sebebi, ol kezdegi ádebı keńistik bir, rýhanı tutastyq bar. Sondyqtan da meıli sopylyq, meıli Epıkalyq jyrlar bolsyn, túpnusqadan alshaq kete qoıǵan joq. Ortaǵasyrda keńinen qoldanylǵan túrki ádebı tili HH ǵasyrdyń basynda birtindep qoldanystan shyǵa bastady. Álippe aýysty. Ol azdaı dinsizdik qoǵam ornady. Osydan soń arab, parsy tilderindegi shyǵarmalardy aıtpaǵannyń ózinde, ortaǵasyrlarda ata-babalarymyz jazǵan týyndylardyń ózi bizge túsiniksiz bolyp qaldy. Sodan bizge bir ǵana esik qaldy. Ol – álemdi orys tili arqyly ǵana taný. Al orystyń ǵalymdary birshama Shyǵys musylman ádebıetine barǵanymen de, ıslamı tanymdaǵy uǵymdardyń astaryna tereń boılaı almady. Al parsy ádebıetiniń seksen paıyzy – poEzııa, sol poEzııanyń da osynsha paıyzy – sopylyq týyndylar. Sopylyq ádebıettiń ózindik termınderi men tirkesteri bar. Basqa dindi ustanatyn tárjimashy turmaq, musylman aýdarmashynyń ózi sopylyq uǵymdardy bilmese, durys aýdara almaıdy. Mysaly, sopylyqta «rend» degen uǵym bar. Harezmı «Mahabbatnamasynda» osy uǵymdy «men rendpin» dep qoldanǵan. «Rendtiń» sharıǵattaǵy maǵynasy dinı amaldardy oryndamaýdyń kúná ekenin bile tura qulshylyq jasamaıtyn adamǵa qarata qoldanylsa, sopylyq tanymda tipten basqa maǵynaǵa ıe bolady. Sopylyq ádebıettegi «rend» – bu dúnıeniń qyzyqtarynan bas tartyp, tárki dúnıelik ǵurypqa túsý. Moldanyń kózine «rend» degende kúnáhar adam kelse, sopynyń kózine naǵyz dindar elesteıdi. Aıtaıyn degenim, sopylyq uǵymdardy basqa dinniń ókili turmaq, Islamnyń rúkinderin jetik biletin dindar musylmannyń ózi de túsinbeýi múmkin. HH ǵasyrdyń basynda til ózgerdi, álippe ózgerdi, dinsiz qoǵam ózgerdi dedik. Sodan bizdiń aýdarmashylar orys tilindegi tárjimalarǵa arqa súıedi. Orys tilindegi aýdarmalardyń bári túpnusqadan jasalǵan joq. Mysaly, Omar Haıam, áýeli aǵylshynshaǵa aýdaryldy, sodan orystar tárjimalady. Marqum Ótegen Kúmisbaev ustazymyz Iranǵa úsh aıǵa til ustartýǵa baryp kelgennen keıingi alǵashqy lektsııasynda: «Bizdegi Omar Haıam men olardaǵy Omar Haıam eki adam eken dep», – dep edi. Bizdegi Omar Haıam – alqash, Hafız – áıelqumar, Máýláýı – kógildir degendeı. Omar Haıam, Hafız, Saǵdılar qazaqshaǵa jaqsy aýdarylǵanymen de, onda rýhanııat joq. Oqyǵan adam «murttaı ushpaıdy». Iaǵnı, kórkemdigi joǵary, biraq tereń maǵyna joq. Tikeleı túpnusqaǵa barýynyń arqasynda Turmaǵanbet Iztileýov «Shahnamany», al Shákárim Qudaıberdiuly Hafızdyń ǵazaldaryn sátti aýdaryp shyqqan.

– Shákárimniń sharapty qymyz dep aýdarǵany qyzyq.

– Iá, Shákárim barynsha túpnusqaǵa jaqyndatyp berýge tyrysqany ǵoı. Ol kezde qazaq qoǵamynda sharaptyń ornyna qymyz kóp qoldanylǵan. Sodan qymyz arqyly jetkizgen. Muny Shákárimniń ózindik izdenisteri dep qaraǵan jón. Jalpy «sharap» – arab sózi, sonyń balamasy retinde qoldanylatyn «meı» – parsy sózi. Basynda arabsha qoldanylyp júrgen «sharapty» parsynyń bir aqyny «meı» dep kirgizgen ǵoı. Sodan osy eki termın parsynyń ǵana emes, sondaı-aq ortaǵasyrlyq túrki ádebı jádigerlerinde jıi qoldanylǵan. Eger búgingi qazaq ádebıetinde sopylyq shyǵarmalar qaıta jandanyp jatsa, onda nege «qymyz» dep bermeske?

Islam – órkenıettiń dini

– «Islam dini Túrkige qylyshtyń kúshi­men engizildi» degen pikirge qalaı qaraısyz?

– Jaýlap alý bar da, eldiń qaqpasyn ashý bar. Ortaǵasyrlyq musylman jylnamalary men shejirelerinde Islamnyń dinin taratýshylardyń joryǵyn «fath etý» ıaǵnı «ashý» dep jazylǵan. Ásirese paıǵambardyń ónegeli ómirdi sýretteıtin sııár eńbekterinde osylaı berilgen. Ál-Farabıdan Abaıǵa deıingi jazylǵan eskertkishterde, negizinen, osy sarynda jazylǵan desek te bolady. «Islam dini qylyshtyń kúshimen taraǵan» degen sekildi uǵymdar men túsinikter sońǵy ǵasyrlarda jıi kórinis berdi. Dinniń áý bastaǵy maqsaty beıbitshilikti, tynyshtyqty nasıhattaý bolǵan. Biraq ta kóshpeli arab bádáýıleriniń bári birden ımanı senimge júrekteriniń tórinen oryn berdi deı almaımyz. Tipti musylmandar Mekkeden Medınege alǵash hıjret jasaǵandarynda da, paıǵambar sol kóshtiń nıetke baılanysty ekenin aıtqan. Biri – ıman úshin, kelesi biri – dúnıe úshin degendeı. VIII ǵasyrdyń basynan Máýrennahr, sosyn Qypshaq dalasyna din taratý úshin kelgenderdiń arasynda kimniń qaı nıetpen kelgenin bir Alla ǵana biledi. Biri – paıǵambardyń amanatyn júktep kelse, endigi biri óziniń qara basynyń qamymen kelgender de bolýy múmkin. Al din taratýdaǵy maqsat – sol eldiń halqyna tańdaý quqyǵyn berý degen sóz. Qylyshtyń kúshimen bárin ımanǵa keltirý maqsat bolǵanda Lıvan, Sırııa, Mysyr jáne taǵy basqa arab elderindegi hrıstıandar, tipti Irannyń Iázd shaharyndaǵy zoroastr dinin ustanatyndar sol zamanda-aq musylman bolǵan bolar edi. Biraq olar óz senimderinde búgingi kúnge deıin qalyp otyr. Tarıhty qandaı nıetpen, qaı pıǵylmen jazasyń soǵan baılanysty sóz saptap, ózińe qajetti derekterdi molynan paıdalana berýińe bolady. Biri – ortaǵasyrlyq musylman jylnamalary bolsa, ekinshisi – evrotsentrıstik kózqarasta jazylǵan Batys tarıhshylarynyń derekteri. Tańdaý quqyǵy árkimniń óz quzyrynda. Biraq ta óz tarıhymyzdy ulttyq qundylyqtarymyzdy eskere otyryp jazǵan durys bolar. Tarıhtaǵy Atlah shaıqasynda Deshti qypshaq dalasynyń taǵdyry sheshilgeni belgili. Sodan keıin myń jyl boıyna Islam osy ólkede tamyryn tereńge jiberdi. Mádenıetimizdiń ajyramas bir bóligine aınaldy. Jalpy «Islam órkenıeti» degende biz tek qana arab mádenıeti aıtylyp otyr eken dep túsinemiz. Qate pikir. Islamdy órkenıet dárejesine jetkizgen – ajam, ıaǵnı arabtan ózge halyqtar. Paıǵambardyń arabtan shyqqany bolmasa, dinniń ǵylym men bilim, mádenıet pen órkenıet retinde damýy parsylar men túrkilerdiń tikeleı eńbeginiń jemisi. Islam dinin qabyldaǵan túrkilerdiń tarıhtaǵy jetistikterin qarańyz da, musylman bolý peshenelerine jazbaǵan túrkilerdiń ótkenine sholý jasańyz. Búgingideı jahandaný zamanynda keıbir túrki halyqtary ult retinde joıylyp ketýdiń sál-aq aldynda turǵany ókinishti. Jalpy bizde Islam kelgenge deıin túrkilerdiń bári bir dinde, bir ımanı senimde bolǵan degen pikir qalyptasqan. Býddalyq «Altyn jaryq», «Maıtrı sımıt nom bitig», hrıstıannyń neostarıan aǵymyn úgitteıtin «Abyzdardyń qulshylyǵy», manı dinin ýaǵyzdaıtyn «Hýastýanıft», hrıstıannyń katloık baǵytynyń izimen jazylǵan «Kodekýs kýmanıkýs» sekildi dinı jádigerler ortaǵasyrlarda túrki tilinde jazylǵan. Mine, qarap otyrsańyz, Islam kelgenge deıin túrki dalasynda býddalyq ta, hrıstıandyq ta, manıheılik dinniń de izderin kórýge bolady. Bizdiń ejelden ustanyp kele jatqan ata-babalarymyzdyń dini – paıǵambary men kıeli kitaby bar dindermen básekelese almady ma eken degen maǵan oı keledi. Islam dini kelip, Ortalyq Azııa túrkileriniń basyn biriktirýshi faktordyń mindetin atqarǵanyn da umytpaǵan jón. Islam – órkenıettiń dini. Álbette, jańa aıtyp ótkenimizdeı, din taratý úshin kelgen arabtardyń ishinde arabtyq mádenıetti alyp kelgisi kelgender, paıda úshin júrgender de bolǵan. Biraq «Islam shýaǵy bizge aqıqattyń kúshimen keldi» degenge toqtaǵan durys. Eger dindi túrkiler mahabbatpen qabyldamaǵan bolsa, Arab halıfaty qulaǵan soń-aq biz qaıtadan burynǵy dinderimizge ótip keter edik. Iaǵnı, Islam bizge hosh keldi, rýhanı bolmysymyzdy qanaǵattandyrdy degim keledi.

Arab-parsy tiline eń birinshi qarsy shyqqan da Naýaı edi

– Álisher Naýaı – Túrki tiliniń mártebesin kótergen alǵashqy aqynnyń biri. Naýaı muralary nege qazaq tiline kóptep aýdarylmaı otyr?

– Meniń túsinigimde túrki áleminde Naýaıǵa teń keletin aqyn joq. Naýaı kóp dúnıeni jazyp ketti. Ómirin shyǵarmashylyqqa arnaǵandyqtan da úılenbegen de. Bılikten de bas tartqan. 90-jyldardyń basynda keńestik ıdeologııa ydyrap, túrki elderi óz egemendikterin alyp jatqan ýaqytta túrkishilder «qaı baǵytty ustanamyz?» dep qyzý pikirtalastar órbitken. Biri – táńirshildikke negizdelgen túrkishildik, al ekinshisi – musylmanshylyqtaǵy túrkishildik. Sol musylmanshylyqtaǵy túrkishildiktiń negizin Naýaı qalaǵan. Arab-parsy tiline eń birinshi qarsy shyqqan da Naýaı edi. Óziniń «Eki til týraly pikir» atty eńbeginde «Bul zamannyń oqyǵandary sánge bola arab-parsysha sóıleýge beıim, biraq túrki tilinde qanshama qazyna jatqanyn bilmeıdi, bilgisi de kelmeıdi» dep jazǵan. Onyń arab degenin – orys, parsy degenin – aǵylshyn deseńiz, búgingi bizdegi til máselesiniń túp negizin anyq kóresiz. Naýaı – ádebıettanýshy, tarıhshy, tilshi, aqyn. Onyń jazǵan eńbekteri 20 tomǵa júk bolyp otyr. Bizdegi Naýaıdyń óleńderiniń aýdarmasy ishinde Nesipbek Aıtuly aǵamyzdyń tárjimalaǵan «Eskendir qorǵanyn» erekshe atap ótýge bolady. Aýdarma sátti shyqqan. Keıbir óleńderiniń de aýdarylǵanyn kózim shaldy. Biraq Naýaı tutastaı qazaq tilinde «sóıleı almaı» keledi. Ne úshin? Sebebi, Naýaıdyń tili aýyr. Aýyr bolatyny ortaǵasyrlyq túrki ádebı tilinde jazylǵan. Muny túpnusqadan aýdaratyn mamandar da tapshy. Naýaı – ózbektiń ǵana emes, barsha túrkiniń aqyny. Túrki halyqtarynyń joǵyn joqtaǵan shaıyrdyń súıegi Aýǵanstannyń Gerat degen jerinde jatyr. Osydan tórt-bes jyl buryn baryp, zııarat etýdiń múmkindigi týdy. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, Naýaıdy aýdarý úshin sopylyqty, ortaǵasyrlyq túrki tilin ári sol kezeńniń ádebı tynysyn jetik bilý kerek. Osylardy jetik bilgen adam ǵana Naýaıdy tolyq sóılete almaq.

– Kafkany jaqsy kóresiz be?

– Meniń janyma qashan da Shyǵys jaqyn. Gete, Baıron, Geınelerdi emes, olar pir tutqan Saǵdı, Hafız, Attardy, túrki aqyndarynan Naýaı, Iasaýı, Baqyrǵanı muralary kóbirek lázzat syılaıdy. Árıne, men Kafkany da, basqasyn da oqyp kórdim. Biraq izdegenimdi tappadym. Batys ádebıeti joq demeımin, Batysta ádebıet bar, biraq men uıyqtar aldynda oqıtyn, tyńdaıtyn dúnıeler – Shyǵystyq dúnıeler. Sondyqtan men osy álemniń ishinde qaınaǵym keledi. Eger siz Shyǵys musylman ádebı jádigerlerindegi rýhanııatty kóre alsańyz, kóp dúnıe aldyńyzda qunsyz bolyp kóriner edi.

– Áńgimeńizge raqmet!

Suhbattasqan Batyrhan Sársenhan,

"Qazaq ádebıeti" gazeti