ÝAQYP QYLǴAN QAZAQTYŃ IRI TULǴALARY
Ata-babamyz qysqa jip kúrmeýge kelmeıtin qysyltaıań shaqtarda aýyzbirshilikti, adaldyqty, yntymaqty tý etip kótergen. Qazaq týmysynan qaıyrymdylyq pen jaqsylyq jasaýǵa daıar turatyn halyq. Qazaqtyń ár balasy joq-jitikke qarasyp, jylaǵandy jubatyp, súringenge súıeý bolyp turady.
Qazaq – tabıǵatynan qaıyrymdy halyq bolyp esepteledi. Qazaqtyń baılary óz zamaynda halqynyń qamyn jep, jaǵdaıyn oılap otyratyn menedjer ispetti bolǵan. Qazirgi tilmen aıtqanda maly bary iri metsanat atansa, maly joǵynyń ózi eline volonter bolyp qyzmet etken.
Handardyń ishinde qaıyrymdylyqtyń ozyq úlgisin kórsetken Jáńgir han Bókeıuly dep aıtylady. Ol Qazan ýnıversıtetiniń qurmetti múshesi ári demeýshisi bolypty.
Jáńgir han qazaq handarynyń ishinde alǵash bolyp qazaqtyń kózin ashýdy maqsut tutty. Sóıtip, ózi bas bolyp meshit pen bastaýysh mektep saldyrdy. Al 1841 jyly Han stavkasynan ortalyq mektep salyndy. Mekteptiń búkil shyǵynyn Jáńgir ózi kóterdi. Dúnıeden ótken 1845 jylǵa sheıin tabysynyń kóp bóligin mektepke salyp, oqýshylardan ózi emtıhan aldy. Ol jerdiń tálimin alǵan balalar Reseıdiń aldyńǵy qatarly arnaýly oqý oryndarynda bilimin jalǵastyrýǵa múmkindik aldy. Jáńgir qazaq balalarynyń Peterbor, Astrahan, Orynbor, Qazan sekildi qalalardyń oqý oryndarynda oqýyna joldama alyp berdi. 1832 jyly Jáńgirdiń atsalysýymen Bókeı ordasynda saýda jármeńkesi ótti. Artynsha medıtsınalyq bólimsheler, dárihana, qarý-jaraqtar mýzeıi, ar¬hıv ashty. 1844 jyly Jáńgir óz qarjysyna «Muhtasar ál-fık¬ǵaıat» (qysqasha sharıǵat zańdylyqtary) kitabyn shyǵardy. Keıin bul kitap barlyq musylman mektepterindegi klassıkalyq shyǵarmaǵa aınaldy.
Mektep ashý jóninen Baıanaýyl aımaǵynyń aǵa sultany Musa Shormanov ta azamattyq tanytty. Ol da Jáńgir sekildi talaı qazaq balasynyń qanatyn qataıtty. Omby men Pavlodarda balalar men ǵaripter úıiniń ashylýyna sebepker boldy. Qazaq dalasynda orys mektepteriniń ashylýyna járdem bere otyryp, sol mektepterde qazaq balalarynyń bilim alýyna materıaldyq kómek berdi. 1857 jyly Musanyń tikeleı yqpalymen Ombyda bolystardyń tilmashtaryn daıyndaıtyn qazaq mektebi boı kóterdi. Al 1878 jyly aǵa sultan qazaq qyzdaryna arnalǵan mektepti paıdalanýǵa berdi. Jıeni Shoqan Ýálıhanovtyń bolashaǵyna arnap mol qarjy saldy. Ataqty Máshhúr-Júsip Kópeıulynyń da talabyn ushtaǵan osy Musa Shormanov eken. Iá, Shormanovtyń sharapatyn bul qazaq az kórmedi. Qazaq dalasynda alǵash ret egý sharalaryn uıymdastyryp, talaı qazaqty sheshekten alyp qaldy.
Abaıdyń ákesi, Qarqaraly aımaǵynyń aǵa sultany Qunanbaı Óskenbaıuly da qazaqtyń alǵashqy metsenattarynyń biri boldy. 1849 jyly qarjysyna Qarqaralyda alǵashqy meshit saldyrdy. Al qajylyqqa barǵan 1874-75 jyldary ózi sekildi qazaq baılarymen birigip Mekkedegi qajylar túsetin oryn Tákıeniń turǵyzylýyna atsalysty.
HIH ǵasyrdyń sońynda da qazaqtyń baılary qaıyrymdylyǵymen kózge tústi. Qalıasqar jáne Syzdyq Qalpeuldary, Nurken Zabıruly, Baımuhamet Qosshyǵulov metsenattyq iske aralasty. Bular 1898 jyly Bastaýysh bilim berý jónindegi qaıyrymdylyq qoǵamyn qurdy. Baımuhamet Qosshyǵulov óz qarajatynan halyqqa arnap kitaphana saldyrdy. Aqmoladan qazaq-musylman mektebin turǵyzyp, muǵalimderdiń jalaqysy men oqýshylardyń shákirtaqysyn tóleýdi óz moınyna aldy. 1907 jyly «Serke» gazeti shyqqanda Memlekettik Dýmanyń eki márte depýtaty bolǵan Shaımerden Qosshyǵululy qarjylaı qamqorlyq kórsetip otyrdy.
Ahmet jáne Mustafa Orazaıuldary Memlekettik Dýmanyń Musylman fraktsııasyna 2 myń rýbl tólep, Álıhan Bókeıhandy qazaq jurtynyń atynan delegat etip usyndy. Keıin taǵy da qarajatyn sheship, ekinshi ókil retinde Mustafa Shoqaıdy usyndy. Eki ókildiń de búkil shyǵynyn qazaq¬tyń osy eki baıy kótergen bolatyn. Belgili qoǵam qaıratkeri, metsenat, I Memlekettik Dýmanyń depýtaty bolǵan Sálimgereı Jantórın de Mustafa Shoqaıdyń V Memlekettik Dýmaǵa depýtat bolýy úshin óziniń jerin Mustafanyń atyna aýdardy. Óıtkeni depýtat bolatyn adam aýqatty bolýy kerek degen zań bolatyn. Alaıda V Memlekettik Dýmanyń saılaýy sol kúıi ótpeı qaldy.
Maman baıdyń balalary – Turysbek, Seıitbattal jáne Esenqul da qazaq balalaryna arnap Jetisý óńirine belgili óner-bilim oshaǵy «Mamanııa» mektebin soqtyrdy. Aǵaıyndy Mamanovtar qazaq balasynyń bilimsiz qalǵanyna kózi jetip, olardy bilim-ǵylymǵa baýlydy. Esenqul Mamanov Ýfadaǵy Ǵalııa medresesiniń negizimen segiz jyldyq mektep saldyrdy. Mektep qurylysyna jer-jerden myqty sheberlerdi aldyryp, oǵan «Mamanııa mektebi» degen at berdi. Muǵalimderdiń jalaqysy, oqýshylardyń kitap-qaǵazy, kedeı balalardyń tamaǵy, jatyn orny sekildi shyǵyndardyń bárin Mamanovtar áýleti óz moınyna aldy.
Keıingi qazaq baılary negizinen Alash qozǵalysynyń halyq arasyna keń taralýyna septigin tıgizdi. Qazaq baspasóziniń nasıhatshysy bolyp, qarjylyq qıyndyqtaryn sheshti. Alashorda avtonomııasy jańadan qurylǵan kezde de qarjylyq jáne materıaldyq qajettilikterdi ótegen osy qazaq baılary bolatyn. Olardyń qatarynda Qarajan Úkibaıuly, Medeý Orazbaıuly, Ike Ádiluly, Hasen Aqaıuly, Ybyraı Aqbaıuly, Isa Kópjasaruly, Salyq Omaruly (Syrym batyrdyń shóberesi), Tobanııaz Álnııazuly, aǵaıyndy Mamanovtar, aǵaıyndy Bekmetevter boldy. Olar Alla bergen nesibeni qarapaıym halyqpen bólisip, metsenattyqtyń jarqyn úlgisin kór¬setti. Atap aıtsaq, Esenqul Mamanov «Qazaq», «Aıqap» sekil¬di gazetterge járdem berdi. «Aıqap» jýrnalynyń 1915 jylǵy №7-8 sanynda Esenqul týraly kólemdi maqala jarııalanǵan. Onda qazaq ádebıetiniń tarıhynda tuńǵysh ret roman báıgesin tikken Esenqul Mamanov ekeni aıtylǵan. 1915 jylǵy «Qazaq» gazetiniń sanynda «Aýqatty Alash azamattaryna» atty baılardy gazetke qarjylaı járdem berýge shaqyrǵan úndeý jarııalandy. Sol kezde Esenǵul Mamanov «Qazaq» gazetine 1274 som kóleminde qarjylaı kómek bergen eken.
Qazaq baspasózine qazaqtyń baıy Qarajan Úkibaıuly da qarjylaı kómektesip otyrdy. 1918 jyly Muhtar Áýezov «Abaı» jýrnalyn shyǵarý úshin Qarajan Úkibaıulynan qarjylaı kómektesýin suraǵan. Muhtar Áýezovke jazǵan hatynda Qarajan Úkibaıuly: «Jýrnaldy shyǵarsańyzdar boldy, qansha qarajat kerek bolsa da únemi berip otyramyn» dep jaýap bergen. Alashorda úkimeti, Ulttyq Alash mılıtsııasy qurylǵan kezde de Qarajan baıdyń qaltasyna salmaq tústi. 1906 jyly Mirjaqyp Dýlatulyn túrmege qamaǵanda, Qarajan Úkibaıuly kepildikke 2500 rýbl tólep, túrmeden shyǵaryp aldy. Al ekinshi retki qamalǵanynda Hasen Aqaıuly 5000 myń rýbl tólep, azat etti.
Al Medeý Orazbaıulynyń Álıhan Bókeıhanǵa kóp shapqaty tıdi. 1908 jyly Semeıdiń túrmesinde 8 aı boıy qamalǵanda osy Hasen Aqaıuly abaqtynyń aldyn kúzetip, Álekeńe arnap on bıe baılap, kúnine bir saba qymyz jetkizip, bir baǵlan soıyp, etten taryltpaǵan. Salyq Omarulynyń qarjylaı kómegimen Jahansha Dosmuhameduly Máskeý ýnıversıtetiniń zań fakýltetin bitirdi. Salyq Omaruly Alash áskerine arnap óz tabynynan 200 jylqy ataǵan. Buryn bolys, bı bolǵan Ike Ádiluly da Alashorda úkimetine materıaldyq qoldaý kórsetken. Al taǵy bir qazaq baıy Isa Kópjasaruly Alash mılıtsııasyn jasaqtaý úshin tabynynan 100 jylqy bergen.
Ókinishtisi, zamanynda bılik pen buqaranyń altyn kópirine aınalǵan qazaq baılarynyń kópshiligi aty óshkir repressııanyń qurbany bolyp ketti. Odan qalsa keńes ókimeti baılardyń atyn estise shoshynatyn dárejege jetkizdi. Dana Abaı: «Baılyqty jaratqan Qudaı, kedeılikti de jaratqan Qudaı. Biraq seni baı qylǵan, kedeı qylǵan Qudaı emes» degen bolatyn.
Búgingi kúnde de qazaq úshin aıtýly ister atqarǵan kásipkerler az emes. Aýyl halqynyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýǵa qarjylaryn sarp etip júrgen Jaqsylyq Úshkempirov, Baýyrjan Ospanovtar osy kúngi metsenattar kóshin bastaıdy. Olımpıada chempıony Jaqsylyq Úshkempirov sporttyq ǵımarattar saldyryp, halyqty salaýatty ómir saltyn saqtaýǵa shaqyrsa, metsenat Baýyrjan Ospanov jyl saıyn balalar ádebıetiniń damýyna úles qosyp «Daraboz» júldesin taǵaıyndap keledi. 2007 jyldan beri úzdiksiz ótkiziletin «Altyn júrek» jyl saıynǵy qoǵamdyq syılyǵy da talaı metsenatty qazaqqa tanytty. Sol jyly «Jyl metsenaty» atanǵan Uzaqbaı Aıtjanov elimizdiń birqatar óńirinde medıtsınalyq qural-jabdyqtar men dári-dármekterdi tegin úlestirgen. Balalar úıi men soǵys jáne eńbek ardagerlerine, Syrdarııa sý tasqynynan zardap shekken otbasylarǵa qarjylaı kómek kórsetken. Óner salasyna da janashyrlyq tanytty. Aral vagon jóndeý zaýytynyń iske qosylýyna múmkindik berdi. «Eýrazııa» kınofestıvaliniń bas demeýshisi boldy.
Ár jyldary Izturǵan Uzaqbaıuly, Qaırat Sheráliuly, Ábdýqahar Hashımuly, Borıs Nurdáýletuly, Esimhan Jańabaev syndy birshama metsenattar jumysy kópshilikke tanystyrylyp, el arasynda elendi, yqylasqa bólendi, «Jyl metsenaty» degen ataqqa keneldi. Jyl saıynǵy «Altyn júrek» baıqaýynda 10-nan astam nomınatsııa bar.
Búginde qazaq qoǵamynda qaıyrymdylyqtyń jıi nasıhattalǵanyn, kórinis bergenin quptaıtyndar kóp. Kún saıyn áleýmettik jelilerde qaıyrymdylyq chelendjderi uıymdastyrylyp, jeli qoldanýshylarynyń razylyǵyna bólenip jatady.
Ýaqyp taqyryby elimiz úshin, dinimiz úshin ózekti másele bolyp tur. «Qaıyrymdylyq jasasań, qaıyryn óziń kóresiń», – deıdi qazaq. Iá, joq-jitikke qarasý, jylaǵandy jubatý, súringendi súıeý, muqtajdardyń talǵan ózegine talǵajaý tabý – halqymyzdyń boıynda ejelden qalyptasqan qasıet. Adam bar jerde turmystyq túıtkilderdiń týmaýy múmkin emes.
Orazbaı Nurbol Qablanuly (Áziret Sultan meshiti)
