ULY SAPAR ÁDEPTERI
Dinimiz Islam – kórkem minez ben ádeptiń dini. Musylman adam qulshylyq jasaǵanda, adamdarmen qarym-qatynasta, júris-turysynda árkez dinimizdegi ádep normalaryna mán beredi. Ásirese qajylyq saparǵa barýdy nıet etken musylmannyń qasıetti mekende ádep saqtap, tyıym etilgen isterge barmaýy – asa mańyzdy. Hákim Abaıdyń: «Rýza, namaz, zeket, haj – talassyz is, Jaqsy bolsa, jaqsy tut bárin tegis», – dep aıtqanyndaı, qulshylyǵymyzdy jaqsy oryndaýymyz úshin onyń ádebin de saqtaýymyz qajet.
Qajylyq – Islamnyń bes paryzynyń biri. Shákárim qajy Qudaıberdiuly «Musylmandyq sharty» kitabynda qajylyq jaıly: «Qaj qylýǵa qarajatty da hám úı-ishiniń nápaqasyna da maly jeterlik baılarǵa ǵumyrynda bir márte qaj qylmaq paryz», – dese, ult ustazy Ybyraı Altynsarın «Musylmanshylyqtyń tutqasy» eńbeginde: «Qaj etý degenimiz ómirde bir ret Mekke shaharynda bolǵýshy qaǵbatýllahty, ıaǵnı Allaǵa qulshylyq etetin úı dep tanylatyn orynǵa baryp, zııarat etý. Qaǵbattýlaǵa baryp taýap etý kúndegilik ıa bolmasa jyl saıyn mindetti amal emes, shamasy kelgen adam ómirinde bir ret baryp qaıtsa, moınynan paryz kámil túsedi», – dep túsindirgen. Uly saparǵa barýdy nıet etip, qajylyǵyn kemel túrde oryndaýdy qalaǵan árbir musylman tómendegi ádepterge nazar aýdarýytıis.
Birinshisi, nıetti durystaý. Qajylyq saparyna nıet etken jan aldymen nıetin durystap, qasıetti sapardy bir Alla Taǵalanyń rızalyǵy úshin atqarýdy maqsat etýi tıis. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Shyn máninde amaldarnıetterge baılanysty jáne ár kisige nıet etken nársesi tıesili», – degen (Buharı, Múslım).
Ekinshisi, qajetti bilim alý. Alla Taǵala qasıetti Quranda: «Alladan basqa qudaı joq ekenin bil», – degen («Muhammed» súresi, 19-aıat). Bul aıatta bilimniń amaldan buryn turatyny baıandalýda. Endeshe qajylyq paryzyn óteýdi qalaǵan adam qajylyq rásimderi jaıynda bilim úırenip, kitap oqyp, qajylyq ǵıbadatynyń paryzdary, ýájipteri, súnnetteri, tyıymdary sııaqty máselelerdi bilip alǵany abzal. Qajylyqqa qatysty keıbir duǵalardy da jattap, rýhanı úlken daıyndyqpen barǵany jaqsy.
Úshinshisi, kisi aqysy bolsa óteý. Uly saparǵa baratyn adamnyń moınynda kisi aqysy bolmaýy qajet. Eger ózgeniń aqysy bolsa ótep, renjisken adamy bolsa tatýlasyp, bireýge boryshty bolsa qaryzyn qaıtarýy tıis.
Tórtinshisi, qajylyqqa adal tabyspen barý. Qajylyqqa jumsalatyn qarajat adal jolmen kelýi kerek. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadısinde: «Alla Taǵala minsiz, taza nárseni ǵana qabyl etedi», – degen. Ábý Huraıra (Alla oǵan razy bolsyn): «Alla elshisinen (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Qandaı amal eń abzal?» – dep suraǵan kezde ol: «Allaǵa jáne elshisine degen ıman», – dep jaýap bergen. «Sodan keıin qaısy?» – degende Paıǵambar: «Alla jolyndaǵy kúres», – dedi. «Sosyn qaısy?» – dep taǵy suraǵanda: «Sosyn mábrýr (ıgi) qajylyq», – dedi (Buharı, Múslım).
Imam án-Naýaýı «Mábrýr (ıgi) qajylyq» degendi «eshqandaı kúná aralaspaǵan qajylyq» dep túsindiredi. Imam Abdýl Bárr (Alla oǵan razy bolsyn): «Mábrýr (ıgi) qajylyq – rııa men maqtan, áıelimen jaqyndasý jáne arsyzdyq aralaspaǵan, adal dúnıe arqyly jasalǵan qajylyq», – degen.
Besinshisi, óziniń qamqorlyǵyndaǵy jandarǵa jetkilikti qarajat qaldyrý. Qajylyq saparǵa attanatyn jan qasıetti mekenge baryp qaıta oralǵanynsha tarshylyq kórmeýi úshin óziniń otbasy, bala-shaǵasyn qajetti qarajatpen qamtamasyz etip ketýi qajet.
Altynshysy, jaqyndarynyń rızalyǵyn alý. Uly saparǵa baratyn adam jaqyndaryna aıtyp, eskertip, olardyń rızalyǵyn, úlkenderdiń batasyn alǵany durys. Hazireti Omar (Alla razy bolsyn) umraǵa barý úshin Paıǵambardan (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) ruqsat suraǵan. Sonda Alla elshisi oǵan: «Bizdi duǵańnan maqrum qaldyrma jáne bizdi umytpa», – degen (Termızı).
Jetinshisi, qajylyqta kúnáli isterdi jasamaý. Qajylyq ǵıbadaty – adamnyń rýhanı damýyna, taqýalyǵyn nyǵaıtýǵa sebepshi bolatyn amal. Sebebi qajylyq ýaqytynda adam Alla Taǵalanyń buıryqtaryn oryndap, tyıyl degeninen tyıylady, jaman sóz sóılemeıdi, eshkimmen daýlaspaıdy. Alla Taǵala qasıetti Quranda: «Qajylyq – belgili aılar. Kim ol aılarda (ıhramǵa kirip) qajylyq jasaýǵa mindettense, áıelge jaqyndasý, kúná isteý jáne janjal jasaý syndy isterden aýlaq bolsyn! Áı, aqyl ıeleri! Nendeı qaıyr (izgi is) isteseńder, Alla ony biledi. Azyq alyńdar. Negizinde azyqtyń eń jaqsysy – taqýalyq. «Ýa, aqyl ıeleri! Menen ǵana qorqyńdar», – degen («Baqara» súresi, 197-aıat). Bul aıattyń basynda qajylyq jaıynda baıandalyp, keıin taqýalyqpen aıaqtalýynyń syryn ǵalymdarymyz «Qajylyqtyń adamnyń boıyndaǵy taqýalyqtyń qalyptasýyna tıgizer áseri erekshe» dep túsindirgen. Sondyqtan qajylyq sapary – taqýalyq mektebi. Aıatta: «Ýa, aqyl ıeleri!» – dep buıyrýy – qajylyq jasaýshy adam búkil oıy men aqylyn, qasıetti sapardaǵy amaldaryn taqýalyq aıasynda iske asyrý kerek degen sóz. Qajylyq kezinde pende qanshalyqty taqýa bolsa, onyń saýaby da sonshalyqty kúshti bolmaq. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Bul úıge (Qaǵbaǵa) qajylyq jasaýshy kisi tósek qatynasyna túspese, sondaı-aq buzyq is istemese, anasynan týǵan kúndegideı oralady», – degen (Buharı).
Segizinshisi, qajylyqtan kelgennen keıin tyıym etilgen isterden saqtaný. Pende ataýlynyń atqarǵan qulshylyǵynyń qabyl bolǵanyn ne qabyl bolmaǵanyn bir Alla ǵana biledi. Áıtse de ǵalymdarymyz qulshylyqtyń qabyl bolýynyń keıbir belgilerin atap ótken. Sol belgilerdiń biri – qulshylyqtan keıin pendeniń kúná ataýlydan saqtanýy. Mysaly, Ramazan aıynda oraza ustap, aýyz bekitken jan qasıetti aıda kúnáli isterden saqtanýǵa tyrysady. Ramazan aıy aıaqtalǵannan keıin pende ataýly kúnáli isterden tyıylyp júrse – onyń orazasynyń qabyl bolǵany. Sol sekildi adam qajylyq kezinde kúnáli isterden qalaı tyıylsa, qajylyqtan keıin de dál solaı kúnáli isterden tyıylsa, qajylyǵynyń qabyl bolǵany.
Alla Taǵala barshamyzǵa qajylyqqa barýdy násip etip, elimizge amandyq, jerimizge tynyshtyq bergeı!
Dýman NÁDIRULY,
RANT múshesi
«Iman» jýrnaly, №6, 2023 jyl
