IaSAÝIDIŃ ILIMINIŃ TÚRKI RÝHANIIaTYNDAǴY ORNY

Túrki halyqtarynyń mádenı-rýhanı bolmysynda Ahmet Iasaýı tulǵasynyń orny aıryqsha.

Ol XII ǵasyrda ómir súrgen uly oıshyl, túrkilik ıslam dástúriniń negizin qalaýshy. Iasaýı ilimi túrkilerdiń ıslamdy óz bolmysyna beıimdep qabyldaýyna, rýhanı tutastyqtyń qalyptasýyna jáne búkil Ortalyq Azııada ornyǵýyna jol ashty. Onyń murasy sopylyq tájirıbemen ǵana shektelmeı, túrki ádebıetiniń, mádenıetiniń, ádet-ǵuryptarynyń, áleýmettik qatynastarynyń damýyna tereń yqpal etti. Ahmet Iasaýı shamamen 1093 jyly Saıramda dúnıege kelgen. Ákesi Ibrahım shaıyq dúnıeden ótken soń, Iasy (qazirgi Túrkistan) qalasyna kelip, Arystan Babtan alǵashqy rýhanı tálim aldy. Keıinnen Buharaǵa baryp, Júsip Hamadanıdiń muragerleriniń biri boldy.

«Dıýanı hıkmet» eńbeginde bul týrasynda bylaı deıdi:

«...Jeti jasta Arystan bab keldi babam,
Haq Mustafa amanat berdi maǵan,
Sol sátinde-aq kóńilim taýyp baıan,
Nápsim ólip, Táńiri jolyna tústim men de...». Iasaýıdiń sopylyq jolǵa túsýi túrki dalasyndaǵy dinı oıdyń jańa baǵytqa bet burýyna negiz qalady. Ol ıslamdy túrkilerdiń dúnıetanymyna, tildik ereksheligine, salt-dástúrine saı túsindirý arqyly dinı ilimdi halyqqa jaqyndata tústi.

Memleket basshysy Q.Toqaev 2023 jyly Túrkistan qalasynda ótken Ulttyq quryltaı otyrysynda: «...Túrkistandy Iasaýısiz elestetý múmkin emes. Áıgili ǵulama tutas túrki dúnıesinde ıslam dininiń ornyǵýyna zor úles qosty. Iasaýıden bastaý alatyn qazaq jerindegi rýhanı sabaqtastyq qazirge deıin úzdiksiz jalǵasyp keledi. Bıyl Qoja Ahmet Iasaýıdiń týǵanyna 930 jyl tolyp otyr. Osy oraıda ǵulamanyń eńbekterin jan-jaqty zerttep, dáripteý mańyzdy. «Iasaýıtaný» ǵylymı ortalyǵyn nemese ınstıtýtyn qurý máselesin oılastyrýǵa bolady...» dep Ahmet Iasaýı Qarahandyqtar kezeńinen bastap qalyptasyp, HVI ǵasyrda sharyqtaý shegine jetken túrki-ıslam órkenıetiniń óne boıynda óshpes iz qaldyrdy. Onyń osy eren eńbegin árqashan este saqtap, ulyqtaýymyz, ǵylymı turǵyda zerdelep otyrýymyz qajet.

Osy turǵydan alǵanda, ol Ortalyq Azııadaǵy halyqtyq rýhanııatyn negizin qalaǵan tulǵa boldy. Ahmet Iasaýı iliminiń túp qazyǵy – halyqqa qyzmet etý, tazalyq, qarapaıymdyq, adamgershilik, yqylas, júrek tárbıesi sııaqty qundylyqtar. Ol jas kezinen túrki, arab jáne parsy tilderin jetik meńgerip, shyǵys poEzııasy men ádebıetin tereń zerttegen. Onyń hıkmetteri Uly dalada qolma-qol, aýyzsha, qoljazba kúıinde keń taraǵan. Tarıhı derekterge qaraǵanda, sol dáýirdegi túrki halyqtary ıslammen alǵash osy hıkmetter arqyly tanysqan. Eń tanymal eńbekteri – «Dıýanı hıkmet» (Danalyq kitaby), «Mırat ýl-qulýb» (Júrek aınasy), «Faqyrnama» (Kedeıdiń qıssasy). Negizgi eńbegi – «Dıýanı hıkmet» – kóne túrki tiliniń qypshaq dıalektisinde jazylǵan. Ókinishke qaraı, onyń túpnusqasy saqtalmaǵan. Bizge XV–XVI ǵasyrlarda jazylyp, birneshe márte kóshirilgen, óńdelip tolyqtyrylǵan nusqalar ǵana jetken. Qazirgi ýaqytta bul qoljazbalar Stambýl, Qoqan, Tashkent, Máskeý, Almaty men Túrkistan qalalarynda saqtaýly. Eńbektiń tolyq nusqasy 149 taraýdan turady. Búginde túrkitildes halyqtar bul týyndyny qıyndyqsyz oqı alady. «Dıýanı hıkmet» – túrki halyqtarynyń tarıhı ári rýhanı qazynasy. Arab tilinde «hıkmet» – danalyq, tereń bilim, ádil paıym degendi bildiredi. Islam fılosofy Imam Matýrıdı «Hıkmet – týra jolda durys pen burysty ajyratý qabileti» dep anyqtama bergen. Ahmet Iasaýı shyǵarmashylyǵy túrki sopylyq poEzııasynyń negizin saldy. Onyń «Dıýanı Hıkmeti» keıingi ǵasyrlarda: Súleımen Baqyrǵanı (Hakim Ata), Násımı, Fızýlı, Naýaı, Buqar jyraý, Shalkıiz jyraý, Máshhúr Júsip sııaqty kóptegen aqyndarǵa áser etti.

Ahmet Iasaýı babamyzdyń rýhanı ilimindegi basty negiz – adamnyń ózin tanýy arqyly Haqty tanýy. Bul «Hál» ilimi dep aıtylady. «Hál» ilimine toqtalar bolsaq, ol arab tilinen aýdarǵanda «rýhanı kúı, ishki ahýal» degen maǵynany bildiredi. Ahmet Iasaýı babamyz «hál» adamnyń Allamen baılanysyndaǵy ishki rýhanı halin, sezimin, júrek kúıin bildiretindigin eńbekterinde aıtyp ótken. Osy joldy ustaný arqyly adamnyń rýhanı tazarýy, Allaǵa jaqyndaýy, shynaıy taqýalyqqa jetýi kerektigin úıretti. Adamnyń túzelýi júreginiń túzelýine baılanysty bolǵandyqtan, adamǵa eń aldymen júregin tárbıeleýge kúsh salýdy mindettedi. Júrekti Alla Taǵala tyıym salǵan jaman sıpattardan tazartý jáne bizge buıyrǵan kórkem sıpattarmen bezendirý arqyly júzege asatyndyǵyn aıtqan. Sonda ǵana júrek saý ári túzý bolmaq. Al ondaı júrek ıesi qutylǵan, shynaıy tabysqa jetetindigin alǵa tartqan. Qasıetti Quran kitabynyń «Shuǵara» súresi, 88-89 aıattarda:  «Ol mal-múlik te, bala-shaǵa da esh paıda bermeıtin kún. Ol kúni Allaǵa taza hám keselderden ada júrekpen kelgen jan ǵana (azaptan qutylyp, maqsatyna jetedi)», – dep jazylǵan. Iasaýı iliminiń basty baǵyttary:

1. Halyqtyq tilde nasıhat aıtý. Ol dinı ilimdi arab nemese parsy tilinde emes, túrki tilinde túsindirdi. Bul ıslamnyń túrki halyqtary arasynda keń taralýyna úlken áser etti.
2. Túrkilik dúnıetanym men ıslamdy úılestirý. Jomarttyq, qonaqjaılyq, ádildik, batyrlyq, ata-anaǵa qurmet sekildi uǵymdar ıslam ádebimen úndesip, jańa rýhanı júıe qalyptasty.
3. Tasaýýf (sopylyq) tárbıesi. Iasaýı tarıqaty Qoja Ahmettiń jeke ómir saltyna negizdeldi: nápsini jeńý, ǵıbadatqa berilý, qoǵamǵa paıda keltirý.
4. Sharıǵat – tarıqat – maǵrıfat – haqıqat júıesi. Bul tórt saty rýhanı jetilýdiń tolyq modelin kórsetedi. Iasaýı ilimi tek dinı-rýhanı oqý ǵana emes, qoǵamnyń áleýmettik-Etıkalyq normasyn qalyptastyrǵan tutas mádenı qubylys boldy. Iasaýı ilimi tek rýhanııatpen shektelip qalmaı, áleýmettik belsendilikke de úndeıdi. Onyń jolyn ustanǵan shákirtteri qoǵamnan shet júrip, zikirmen ǵana shuǵyldanǵan taqýa emes, halyqtyń ishinde júrip eńbek etken, muqtajǵa qyzmet etken tulǵalar. Bul qazirgi zamandaǵy volonterlik, áleýmettik jaýapkershilik, qoǵamdyq belsendilik sııaqty qundylyqtarmen tabıǵı úndes. Iasaýı: «Izgilikti ispen dálelde», - degen ustanymdy usynǵan. Osy turǵydan kelgende, Iasaýı joly áleýmettik kemeldenýdiń dańǵyl joly. Qoja Ahmet Iasaýı iliminiń taǵy bir ereksheligi – toleranttylyq pen adam teńdigin dáripteýi. Ol adamnyń jaratylysy topyraqtan ekenin aıtyp, «topyraqtaı tózimdi bolýdy» jáne «jer sııaqty ónim beretin, paıdaly bolýdy» úıretedi. Bul qazirgi álemdik deńgeıde kún tártibinen túspeı kele jatqan Etnosaralyq jáne konfessııaaralyq dıalog máselesinde Iasaýı kózqarasynyń mańyzdylyǵyn kórsetedi.

Iasaýı murasynyń qazirgi zamandaǵy ózektiligi bul - rýhanı jańǵyrý, ulttyq biregeılik, mádenı mura, jastar tárbıesi jáne dinı turaqtylyq sııaqty salalarda mańyzdy ról atqarady. Iasaýı ilimi Ekstremızm men radıkalızmge qarsy tolerantty, ustamdy, adamgershilikke negizdelgen ıslam túsinigin nasıhattaıdy. Onyń murasy qazirgi Qazaqstan men túrki áleminiń rýhanı qaýipsizdigi turǵysynan da ózekti. Qazirgi jastardy Ahmet Iasaýıdiń eńbekterimen keńinen tanystyryp, osy rýhanı murany nasıhattaý – óte mańyzdy. Ahmet Iasaýıdiń ıslam álemine, búkil Shyǵysqa qosqan zor úlesin naqty derektermen kórsetý kerek. Sonymen birge, Iasaýı esimin saıası quralǵa aınaldyrýǵa jol berýge bolmaıdy.

Iasaýı ilimi XV–XIX ǵasyrlardaǵy Qazaq handyǵy kezeńinde rýhanı tirek boldy. Bı-sheshender, batyrlar, han-sultandar onyń hıkmetterindegi: ádildik, adaldyq, birlik, elge qyzmet ıdeıalaryn qoǵamdyq qatynastardyń negizine aınaldyrdy. Iasaýı kesenesi qazaq dalasyndaǵy birlik sımvoly, eldik ıdeologııanyń ortalyǵy retinde qalyptasty. Iasaýıdiń tilimen aıtar bolsaq «Qul Qoja Ahmet esimim, Túrkistan-dúr meniń elim» degendeı, búginde Túrkistan qalasy  túrki halyqtarynyń «Rýhanı astanasy» retinde mártebege ıe boldy.

Sondyqtan Ahmet Iasaýıdiń murasyn jan-jaqty zertteý, ony bilim berý men jastar tárbıesinde qoldaný – búgingi qoǵam úshin mańyzdy mindetterdiń biri.

Bahtııar ALPYSBAEV,

dintanýshy