JETI ATA
Halqymyzdyń «jeti ata» týraly, onyń mEni jaıly bilmeı- tin qazaq sırek bolar. Meniń de birshama maǵlumat túsinigim bar. Áıtse de, azyn-aýlaq bilgenimdi ortaǵa salyp kósemsigim kelmeı- di, nege deseńiz, onyń bEri qaıynatamnan úırengenderim. Ol kisiden asyryp bErbir aıta almas edim. Sondyqtan «jeti ata» jóninde atanyń ózi aıtqan áńgimege nazar aýdaryńyzdar: - Halqymyzdyń ertedegi dástúri boıynsha Erbir qazaq ózi- nen bastap jeti atasyna deıin jetik bilýi mindetti edi. Ata-ana muny balasynyń tili shyqqan soń úıretýi paryz sanalyp otbasylyq tálim-tárbıeniń álippesi, negizi bolǵan. Tek ata-ana- synan erte aıyrylgan jetimder mundaı tálimnen qúr qalǵan. «Jeti atasyn bilmegen - jetimdiktiń saldary» degen osyndaılarǵa qarata aıtylǵan. Al áke-sheshesi bola turyp jeti atasyn aıta almaıtyndardy «jeti atasyn bilmegen - jetesizdik» dep aıtyp- taǵan. Árbir qazaq jeti atasynyń ómir jolyn bilýi arqyly kem degende eki ǵasyrlyq maglumat alady, úrpaq jalǵastyǵynyń izi, súrleýi saqtalady. «Jeti atasyn bilgen er jeti jurttyń qamyn jer», «Jeti atasyn bilgen úl jeti rýly eldi bıler» degenniń máni -tamy ry úzilmegen baýyrlastyq, qandastyq qasıetin aıtqanynda. «Jeti atanyń» óz ataýlary bar. Tómennen joǵary qaraı - bala, áke, ata, baba, arǵy ata, túp ata, tek ata dep atalady. Al joǵarydan tómen qaraı - áke, bala, nemere, shóbere, shópshek, nemene, týajat.
Ary qaraı júrejat, jekjat, júraǵat, qaımana dep kete beredi. Qazaqta týystyqtyń shegi joǵarydaǵy «jeti atamen» aıaqtalady. Munyń da óz jón-jobalary bar. Jeti ataǵa tolǵan soń «jeti ataǵa tolystyq, jeke el bolystyq» dep jar salyp, jeti jurttyń belgili adamdaryn kýElikke arnap shaqyrady. Qúdaıyǵa boz bıe soıylyp, qanyna qoldaryn malyp, «aralarshyz alystamasyn, burynǵy baýyrlardaı tatý-birlikte bolaıyq» dep batalasady. Ala arkan kesiledi. ¥rany men en-tańbasy belgilenedi. Osylaı «endigi jerde qudalyqqa jol ashyq» delinedi.
Alaıda, qalaı aıtsak ta, qazaqtyń tarıhı jady, sanasy birjola joıylmaı, qandasty, baýyrlastyqty uzaǵyrak saqtap ardaqtaıdy, qurmet- teıdi. Men sizderge naqty mysal aıtaıyn. Biz bylaı taralamyz - Dýlat, Shymyr, Bekbolat, Shilmenbet, Qulı, Amaldyq, Aldabergen, Baýbek, Úsen, Áji, Baqtııar, Ádil, Imash, Momysh, Baýyrjan, Baqytjan, Erjan. Dýlat babamnan Erjanǵa deıin on bir ata, biraq Qulılar Eli qyz alyspaı baýyr-týys bolyp júr. Qazaq saltynda jeti ataǵa tolmaı turyp qudandaly bolý, erli-zaıypty bolý tuqymbuzýshylyq, qan azdyrýshylyq bolyp qatań jazalanǵan. Jeti ataǵa tolmaı qyz alysyp, qyz berisý keshirilmes qylmys retinde aıyptalǵan. Kóshpendi jýrtka ıslam dininiń kelýimen birge, ony ýaǵyzdaýshylar «sharıǵat qosqan eken nemereni» degen pElsapa shyǵaryp, arabtardyń salt-dástúrin bizge ákelip telimek boldy. Arabtarda aǵasynyń qyzyn inisiniń uly ala beredi. Týǵan apasynyń ne qaryndasynyń qyzyna naǵashy aǵasy úılenedi. Mundaı qatynastardy kazaq sumdyk teksizdik sanaıdy. Sondyqtan myń jerden músylman bolasyń dese de, oǵan qazaq kónbedi, arabtyń saltyn qabyldamady. «Sharıǵat joly erik berdi eken» dep ulttyq qasıetin, dEstúrin attap ótip, ǵashyqtyq sezimi jeńgen Qalqaman-Mamyr, Eńlik-Kebekterdiń jazaǵa tartylýy qatal bolǵanshen, keıingige indetteı jaıylmaýdyń joly bolatyn.
Qazaqtyń «jeti atalyq» dEstúrin qazir ǵylym da tolyq moıyndady. Bir kezde «oqymaǵan», «qarańǵy», «nadan» dep aıdar taǵylǵan qazaqtyń aqylyna, oı-órisiniń bıiktigine búginde ǵalymdar tańǵalyp otyr. Nege? Óıtkeni jeti ataǵa tolǵansha kan sEıkestigi saqtalyp, segizinshige jetkende sol qan sáıkestigi joıylady eken. Al qandastyq, qan tazalyǵyn saqtaýdy ata-babam baıaǵydan-aq bilgen ǵoı. Ǵylym ony endi dáleldep otyr. Sózdiń qysqasy, «jeti atalyq» dEstúrdi týystyq meıirimniń uzaq ýaqyt jalǵasatyn tirligi men birligin búzbaýǵa, tukymdy pEk saktaýǵa jasalǵan ereje-zańy deýge bolady. Bul atalas adamdar arasyndaǵy ar-uıatty, adamgershilikti adal ústaýdyń turaqty joly ekenin kórsetedi, - dep edi ata.
Z.Ahmetova, Kúretamyr
